Кыргыс толоонугар көрсүһүү
Данил Николаевич Макеев
Кинигэҕэ сэрии ыар сылларыгар олох ыарахаттарын, хоргуйууну саха дьоно киһи бодотун сүтэрбэккэ, тус бэйэлэрин кыһалҕаларын умнан туран, биир сомоҕо күүһүнэн фашистскай халабырдьыттары утары охсуһан улуу Кыайыыны уһансыбыттарын туһунан кэпсээннэр уонна араас суруйааччылар айымньыларын тылбаастара киирдилэр. Билиҥҥи муунтууйу кэмигэр бу айымньылар эдэр ыччакка кытаанах санааланарга, дойдуга бэриниилээх, хорсун-хоодуот буоларга үтүө холобур буолаллар.
В данной книге повествуется о суровых военных годах, когда несмотря на все тяготы, лишения, ужасы войны, люди оставались людьми, не теряли своего человеческого облика и единой силой ковали Победу. Особенно актуальной тема становится сейчас, когда страна снова переживает нелегкие времена и во главу угла становится честь, любовь к родине и единение народа.
Данил Николаевич Макеев
Кыргыс толоонугар көрсүһүү
КЭПСЭЭННЭР
Ат хараҕа
(кэпсээн)
Тохтоло суох титигирии испит сотуонах[1 - Нууччалыыттан киирбит өйдөбүл, шатун.] тосту ыстанан, хатан тыас өрө тачыгырыы түһээтин кытта, Баһылай төбөтүгэр баахыла курдук ойуулаах тимири хаҥас атаҕынан иннин диэки тэбэн «лас» гыннарда.
– Тырр-ррр! – дии-дии муоһатын чиккэччи тардан аттарын тохтотто. Охсор массыына кэннигэр түспэт гына туруору анньыллыбыт, аллара өттө уһуктаах, үөһэнэн ачаахтаах, өр туттуллан атырдьах угунуу килэрийбит сонос соҕус тайыныах маһы сулбу тардан ылан, аттар иннилэригэр тиийэн дыысыланы[2 - Нууччалыыттан киирбит өйдөбүл, дышло.] өрө көтөҕөн баран, тирээн кэбистэ. Муоһатын арааран, бостуруоҥка[3 - Аты, холобур, от охсор масссыынаҕа, тэлиэгэҕэ (ойоҕос аты) эбэтэр боромньуга көлүйэн состорор быалар.] иҥиннэриллибит хараҕа мастарын сулбурута тыытан, түөс быаларын сүөрэн, хомууттарын, сэдиэлкэлэрин устан аттарын сыгынньахтыы оҕуста уонна чугас соҕус үүнэн турар үөккэ сиэтэн илдьэн баайталаан кэбистэ. Охсоругар төннөн иһэн, арҕааҥҥы тыа баһыгар олорон эрэр күн уотуттан хараҕа саатан чарапчылана-чарапчылана төһө киэҥ сири оҕустарбыппыный диэн алааһы эргиччи көрдө. «Сотуонаҕым тостубатаҕа буоллар, бүгүн бүтэриэ эбиппин ээ» дии санаата уонна массыынатыгар кэлэн, дьааһыктан күлүүстэрин ылан тостубут сотуонаҕы өһүлэн киирэн барда. Балачча өр букунаһан устан ылла уонна аны икки төбөтүгэр иҥиннэриллибит тимирдэрин өһүллэ. Аҥы-аҥы барбыт сотуонах маһын аттарын баайбыт үөтүн төрдүгэр илдьэн кыбыта аста, онтон бүгүлэхтээн биир кэм өрө кэҕиҥнии турар аттар хоҥорууларыгар түспүт күлүмэннэри ытыһынан ньылбырыта сотоот, туомтуу баайбыт көнтөстөрүн төлө тарта. Эргилиннэрээт, хаҥас илиитинэн Буулуур сиһиттэн тайанан эрэргэ дылы этэ да, биирдэ ат үрдүгэр баар буола түстэ. Улаанай көнтөһүн уонна били тимирдэрин уҥа илиитигэр туппутунан отууламмыт сирин диэки сиэллэрэн дьигиһитэ турда.
Отуутугар тиийэн аттарын лаглайбыт баай хатыҥҥа баайталаан баран, хап-хара буолуор диэри хоруорбут алтан чаанньыктан куруускаҕа чэй куттан ыймахтаата. Онтон эргэ куулга суулана сылдьар, Чохороон Сүөдэр өссө былырыын бэлэмнээбит хатыҥ мастарыттан талан ылан, саҥа сотуонах оҥорбутунан барда. Чохороон оҕонньор сотуонахха аналлаах хатыҥ маһы эрдэттэн суоран бэлэмнээн баран, сылы быһа хотон муостатын анныгар уган ииккэ сытыарар үгэстээх. Онтон сыыйа хатарар. Оччоҕо маһа ыыс араҕас дьүһүннэнэр, муос курдук кытаатар. Ол үрдүнэн дьэ ити тостон хаалар.
Сотуонах баһыгар олордуллар, икки мас хамыйаҕы утары туппукка маарынныыр тимирдэри туттарар сурууп хайаҕастарын чүүччүнэн үүттүү олордоҕуна, Улаанай хонос гынан баран, Тыһаҕас Өлбүттэн киирэр аартык диэки көрө-көрө «һо-һо-һо» диэн иҥэрсийэн ылла. Баһылай үүттүүрүн тохтотон ол диэки көрбүтэ: биир аттаах киһи иһэр эбит. Өр-өтөр буолбата, холкуос бэрэссэдээтэлэ Уйбаан Дьэрэмиэйэбис дибдитэн тиийэн кэллэ. Атыттан түһэн сонос соҕус тииккэ баайа туран:
– Дорообо, Баһылаай. Баһаам сири оҕустарбыккын дии, – диэтэ.
– Дорообо, дорообо! Бүгүн бүтэриэм диэбитим да, сотуонаҕым тостон хаалла дии. Хайа, туох сонуннааххын, Туруйалаахтар төһө оттоннулар? – диэн биирдэрэ үлэлиирин кубулуппакка олорон туоһуласта.
– Сонун суо-о-х, – диэн унаарытан баран, Уйбаан Дьэрэмиэйэбис оллоон таһыгар сытар дүлүҥҥэ олорунан кэбистэ. Иҥнэх гынан сонун уҥа сиэбигэр илиитин уган саппыйатын таһааран, хамсатыгар табах уурунна. Табаҕын уматтан, күп-күөх буруону үрэн унаарытан баран: – Туруйалаахтар син оттоотулар. Быйыл былырыыҥҥы курдук буолуо дуо, от үүнүүтэ арыый курдук, – диэтэ.
– Сэриибит хайаата?
– Ээ, дьэ кыргыһыы кытаанаҕа быһыылаах. Бэҕэһээ иһитиннэрбиттэринэн, биһиэннэрэ Өрүөл уонна Биэлгэрэд куораты босхолообуттар, – диэн баран чочумча саҥата суох олоро түстэ. Онтон көхсүн этитэн баран: – Биһиги холкуостан Мантылымыаҥҥа, Сиидэркэҕэ, Араатар Арамааҥҥа, Боккуойа уола Уһуннаайыга уонна эйиэхэ бэбиэскэ кэллэ, – диэтэ итиэннэ табаҕын буруотугар чачайан сөтөллөн хахсайда, ол быыһыгар сүүһүн аннынан уоран Баһылай диэки көрөн ылла. Киһитэ уһанарын тохтотон, сотуонаҕын үүтүн бэркэ сыныйан көрөн олордо, онтон ньилбэгиттэн мас сыыһын тэбии-тэбии туран чаанньыктан чэй куттан истэ уонна эмиэ табахтаары саппыйатын хостоото.
– Хаһан барар үһүбүт?
– Өйүүн оройуон киинигэр баар буолуохтаах үһүгүт. Өссө арҕаа ыытыллар аттары илдьэ киириэхтээххит. Биһиги холкуоска алта акка сыыппара түһэрбиттэр.
– Хайа аттары ыытарга быһаардыгыт?
– Билигин көлө барыта окко сырыттаҕа дии, хайыахпытый биригээдэлэртэн биирдии аты ыларбытыгар тиийэбит. Эн Улаанайгын илдьэ барыаҥ этэ, манна кинини кыайа тутан илдьэ сылдьар да киһибит суох курдук, – диэтэ бэрэссэдээтэлэ.
Баһылай соһуйбут курдук киһитин диэки хайыһа түстэ, онтон тугу да саҥарбакка умса туттан олорон табахтаата. Балачча өр олорбохтоон баран, оргууй туран иһэн:
– Массыынабын кимиэхэ туттарабын? – диэтэ.
– Киһилии киһибит да суох. Сарсын Балааҕыйаны кэлээр диэбитим.
– Улаанай оннугар хайа аты илдьэ кэлэрий?
– Сөдүөт охсорго барар ат булан биэриэх буолбута. Буулуурдуун тэҥҥэ хаамсар атта булаар диэбитим.
– Сарсын Арыылааҕы оҕустарыахтаах этим, бүгүн бу алааһы бүтэриэм дии санаабытым. Сотуонахпын оҥордохпуна бүтэрэн кэбиһэрим дуу…
– Ээ, итини Балааҕыйа да ситэриэҕэ. Эн сотуонаххын оҥорон баран дьиэлээ, доҕор, – дии-дии Уйбаан Дьэрэмиэйэбис туран атын диэки хаамта.
* * *
Аҕыйах хонугунан оройуон кииниттэн сэриигэ барааччылар сэттэ уонча аты сорохторун миинэн, үгүстэрин холбонон Ийэ дойдуларын көмүскүү кый ыраах сэриигэ аттаммыттара. Икки күн айаннаан өрүс кытылыгар, Ороссолуодаҕа кэлбиттэригэр уонча киһини, ол иһигэр Баһылайы, аттары көрөн-истэн айанныырга дьаһайан баран, атыттары Бэстээххэ илдьибиттэрэ. Баһылайдаах өрүстэн чугас, ортотугар туруйа хараҕын саҕа быыкайкаан көлүччэлээх балачча киэҥ хааччахха турар түөрт сүүсчэкэ аты көрбүттэрэ-истибиттэрэ. Итиччэ элбэх сылгы хааччах отун дэлби кирэн хара буорунан көрдөрбүттэр этэ. Күн ахсын үс хотуурдаахтарынан солбуһа сылдьан талах быыһын, өрүс хааһын отун охсон, тэлиэгэҕэ тиэйэн аҕалан аттарын аһаталлара. Бэйэлэрэ балааккаларга утуйаллара. Ити курдук нэдиэлэттэн ордук олорбуттарын кэннэ, биир түүн баарса соһуулаах борохуот кэлбитэ. Сарсыарда халлаан сырдыаҕыттан түүн үөһүгэр диэри аттары баарсаҕа тиэйии буолбута. Өрүү сыһыыга-хонууга көҥүл-босхо сылдьыбыт дьөһөгөй оҕолорун синньигэс тыраабынан баарсаҕа киллэрэллэригэр сыралара-сылбалара быстыбыта. Онуоха эбии тимир баарса аттар үктэннэхтэрин аайы өрө лүһүгүрүү түһэрэ. Тыраапка кииримээри сиргэнэн чохчороҥнуу, өрө холоруктуу сылдьар аттар эрэйдээхтэри борохуот мотуруостара сэттэлии этээстээх маатыраны түһэрэ-түһэрэ, анаан быстыбыт уһун, имигэс талахтарынан түбэһиэх быһыта сынньалларын көрө-көрө, Баһылай уйулҕата хамсыы сыспыта. Аттар да дэҥнэниэх, киһини да тэпсиэх курдук алдьархайа этэ. Ол иһин Улаанайы бэйэтэ, кими да чугаһаппакка, көнтөһүн адьас сыҥааҕын анныттан тутан, хоҥоруутуттан имэрийэн уоскута-уоскута сиэтэн киллэрбитэ. Түүнү быһа өрө мөхсөн баран, сарсыардааҥҥы үөл-дьүөлгэ аттары ыга симпит баарсаларын биир муннугар кыбыллан айаҥҥа туруммуттара.
Борохуот хоҥноругар үс төгүл үөгүлээн хайа баран, хаһан да итинник тыаһы истибэтэх дьөһөгөй оҕолоро сиргэнэн өрө хаһыҥыраспыттара, үгүстэрэ төрөөбүт төрүт кытылларыттан букатыннаахтык арахсан эрэллэрин билбиттии ис-истэриттэн имэҥнээхтик иҥэрсийэн ылбыттара. Сүүһүнэн сылгы киһи этин сааһа аһылларыныы иҥэрсийэн, кистээн дьырылатыылара Баһылай сүрэҕин бүргэһинэн дьөлө кэйбиттии ньүөлүппүтэ. Баарса сылгылар кистээн дьырылатыыларынан доҕуһуолланан оргууй үөскэ киирдэр киирэн барбыта.
Баһылай оргууй тэйэн иһэр кытылы көрөн туран кыыһын Маайыһы, уолун Ньукууһу олус сытыытык, хараҕар адьас субу көстөн кэлэллэринии санаан ылбыта. Кэргэнэ Өкүлүүн Ньукууһу төрөтөн баран сыыстаран, уола үһүгэр сырыттаҕына өлөөхтөөбүтэ. Онтон ыла Баһылай оҕолорун ийэтинээн бэйэтэ көрөн-харайан олорбута. Кыыһа быйыл аҕыһын, уола биэһин туолбуттара. Аҕалара сэриигэ бараары атын миинэригэр эбэлэрин икки өттүгэр сэрбэһэн туран хаалаахтаабыттара. Маайыс хараҕа тобус-толору уунан чаалыйбыт этэ. Ньукуус эмиэ нэһиилэ кыатанан тураахтыыра. Баһылай ону көрөн кэҥэриитэ кычыгыланан, хараҕа туманныран ылбыта, ол иһин атын миинээт, эргитэ тардан тиҥилэхтээн кэбиспитэ.
Борохуот үөскэ киирэн, бытааннык да буоллар сүүрүгү өксөйөн барбыта. Субу соторутааҕыта арахсыбыт кытылларын үрдүк мыраанын кэтэҕиттэн, үөскэ киирэн эрэр баарсаны тиһэҕин көрөн хаалыан баҕарбыттыы күн сырдык иитэ быган тахсыбыта…
Баарсаҕа ыга симиллэн иһэр аттары туох аанньа аһатыы кэлиэҕэй. Биирдэ эмэ арыыга тохтоон аҕыйах хотуурунан ыксал бөҕөнөн от охсон баарсаҕа таһаллара. Онно да ыбылы симиллэн иһэр аттартан кытыыга турааччылар эрэ тииһинэллэрэ, ортокулар үгүстэрэ маталлар этэ. Уунан устан истэллэр даҕаны, аттарын уулатар кыахтара суоҕа. Биэдэрэнэн ууну баһа-баһа палубаҕа халыччы ыһалларын өтөҕөлөрүн быыһыттан сыпсырыйа сатаахтыыллара. Ити курдук киһилиин, сылгылыын улахан эрэйи көрөн Усть-Кут бириистэнигэр сүөкэммиттэрэ. Уһун унньуктаах айантан сынньата түһэр диэн суох буолбута. Эбии дьон кэлэннэр бириистэнтэн аттарын миинэрин миинэн, үүрэрин үүрэн айаҥҥа туруммуттара. Бэрт өр айаннаан Иркутскайга тиийбиттэрэ. Били, баарсаҕа суоһаан, аччыктаан бырдылара быста сыспыт сылгылар, хата, аара өл хабан арыый сэниэлэммиттэрэ. Тимир суол станциятыгар тиийэн аттарын аны поезка тиэйбиттэрэ. Вагоннарга тиэйии баарсаҕа тиэйэрдээҕэр өссө эрэйдээх буолбута. Аттар биир-биир сиэтэн киллэрэллэригэр сиргэнэн өрө мөхсүү бөҕө буолбуттара. Нуучча саллааттара обургулар уончалыы буолан саба түһэн, ыһыытаан-хаһыытаан, кырбаан төрүт да өйдөрүн таһаарбыттара. Ол да буоллар аҕыйах чааһынан тиэйэн бүтэрбиттэрэ. Вагоннара, хата, анал оҥоһуулаах – уу кутар хоруудалаах уонна от уурар күкүр курдуктаах этэ.
Баһылай өрө мөхсө сылдьар Улаанайы нэһиилэ сиэтэн киллэрэн баайан баран, хоҥоруутуттан имэрийбэхтээн, арҕаһыттан таптайбахтаан ылбыта. Ата эт-этэ салыбырас буолуор диэри куттаммыт, уу чаккырас буола тириппит этэ. Сиэбиттэн суухара ылан үҥүлүтэн көрбүтүн сиэбэтэҕэ. Буспут сугуннуу көҕөрүмтүйэн көстөр бүлтэспит харахтарыттан бөп-бөдөҥ, ып-ыраас таммахтар мөлбөрүһэн түспүттэрэ. Иччитэ, ону көрөн, кэҥэриитэ кычыгыланан, хараҕа ууланан кэлбитин биллэримээри хаҥас ытыһынан сирэйин ньуххаммыта буолбута. Онтон вагонтан ыстанан түһэн тэйиччи соҕус күүтэн турар дьонугар сүүрэн истэҕинэ, кэннигэр Улаанай сайыһан кистээн дьырылатара иһиллибитэ…
Улаанайы түөртээҕэр, сэрии буолуо икки сыл иннинэ айааһаабыта. Тоҥ үүт курдук араҕастыйан көстөр сиэллээх-кутуруктаах, арҕаһын диэки кытархайдаҥы саһархай түүлээх, уһун систээх, биир күдьүс мөкүнүк быһыылаах-таһаалаах соноҕоһу маҥнай быаҕа-туһахха үөрэппитэ. Онтон киһи тутарыгар-хабарыгар кыһаллыбыт буолбутун кэннэ ыҥыырдаабыта. Көнтөһүн баҕанаҕа кылгас гына ыга тардан, кутуругуттан күрүө ортоку сиэрдийэтигэр ыксары баайан баран, арҕаһын таптайбахтыы-таптайбахтыы бототун уурбута, онтон ыҥыырын саба бырахпыта. Соноҕоһо, хараҕын дьиэгэниччи көрөн, хаһыҥырыы-хаһыҥырыы мөхсөн көрбүтэ да туһа суох буолбута. Ыҥыыр холумун ыга тардарыгар өсөһөн ыйылыы-ыйылыы чохчоччу туттан туран, олус күүрэн ап-араҕаһынан бычык-бычык ииктээн тыккыраппыта. Уоскуйбутун кэннэ оргууй быатын-туһаҕын холкутаппыта уонна ити курдук ыҥыырдары хоннорбута. Үстэ хаста итинник албаһынан ыҥыырдаабытын кэннэ ата оччо мөхсүбэт буолбута.
Мииниэн иннинэ бэрэмэдэйгэ буор ыҥырдан баран, сиэтэ сылдьан хаамтарбыта. Ити былаһын тухары атын кытары киһи курдук кэпсэтэ, мөхсөөрү гыннаҕына буойа сылдьыбыта. Бастаан миинэригэр ата мөҕүөх, өрүтэ тэбиэх курдук гыммытыгар буойан ордоотообутугар тохтообута. Ыҥыырга үөрэтэ түһэн баран, аны сыарҕаҕа көлүйбүтэ. Соноҕосторо хомуут кэтэрдэллэрин абааһы көрөн, мөхсүү бөҕөнү мөхсүбүтэ. Ыһыы-хаһыы, мөҕүү-этии бөҕөнөн нэһиилэ көлүйбүттэрэ. Сэргэттэн төлө тардааттарын кытта, өрүтэ турбахтаабыта, баһын булкуйа-булкуйа туора-маара ыстаҥалаабыта, онтон үүнүн тимирин хам ытыран баран, айан суолун устун сүүрэн быыппастыбыта. Ол иһэн эмискэ тоҥуу хаарга туора ыстанан тахсыбыта. Өлүү түбэлтэлээх былыргы өтөх төҥүргэһэ хоройон турарыгар сыарҕа ылаҕыттан иҥнэн «хачыгыр» гына түспүтэ да, олгуобуйа сыарҕа атаҕар бааллыбыт быата быһа ыстанан, тиэрэ түһэ-түһэ муоһатын тарда испит Баһылай хаарга төбөтүн оройунан барбыта. Аҕыйах саһаан сиргэ муоһатыттан соһуллан иһэн, ыытан кэбиспитэ. Ата, халдьаайыны өрө сүүрэн бурҕайан тахсан, тыаҕа түспүтэ. Баһылай, ойон тураат, хаарын-сиирин да тэбэнэр бокуойа суох атын кэнниттэн сүүрэн мочоохтообута, ыраах быраата аах сырсан иһэллэрэ. Атым маска атыллара буолуо диэн сүрэҕэ айаҕар тахса сыспыта. Хата, ойуурга наһаа ырааппакка быатыттан маска иҥнэн өрө мөхсө турарын булан, нэһиилэ арааран төттөрү сиэтэн киирбиттэрэ. Икки ылаҕа тостубут сыарҕаларын хаттаан оҥорон, күөлгэ ойбон алларан сул баҕананы олордон тоҥорон, ох курдук оҥостон үһүс күннэригэр аттарын хаттаан көлүйбүттэрэ. Эмиэ хомууту нэһиилэ кэтэрдэн, биир олгуобуйаны тосту тэптэрэн сор бөҕөнөн көлүйбүттэрэ. Быатын төлө тардааттарын кытары, соноҕосторо иннин хоту сүүрэн быыппастыбыта. Быраатынаан сыарҕаҕа олорор Баһылай биирдэ хаар күдэрик иһигэр баар буола түспүтэ. Соноҕос, кини да буоллар, икки киһи олорбут сыарҕатын сааскы тоҥуу хаарынан соһон өр сүүрбэтэҕэ. Күөл саҕатыгар тиийиитэ уоҕа хараабыта, муоһаны истэр буолбута. Күөлгэ өссө биирдэ эргийэн, сүүрбэккэ, сиэлэн тамайар буолбутун кэннэ айан суолугар салайан киллэрбиттэрэ. Ити курдук күн аайы өсөһөн туран көлүйэн сыыйа мөхсөрө аҕыйаан, айааһыргыыра тохтоон барбыта. Хаар барыыта ат атынан буолбута.
Сайын окко киирэн баран, аны охсорго айааһаабыттара. Төрүтчүтүнэн охсорго үөрүйэх, элбэх аты айааһыырга ойоҕос ат буолбут бөдөҥ-садаҥ Бороҥкууһу көлүйбүттэрэ. Улаанай, сыарҕаҕа көлүллэ үөрэммит буолан, көлүйэллэригэр туран биэрбитэ. Онтон хаамтарбыттарыгар охсор тыаһыттан сиргэнэн чохчойо-чохчойо түспүтэ. Бороҥкуус кинини кытары тэҥҥэ сүүрсүбэккэ, түөрт атаҕынан дьирэччи тэбинэн, хомуутугар сыҥааҕыттан ыйанан баран, сарылыы-сарылыы соһулла испитэ. Охсору уонна бэйэтинээҕэр быдан улахан Бороҥкууһу соһон төһө өр сүүрүөй, сотору эстэн хаалбыта. Ол эрээри өрүтэ тура, туора-маары ойуоккалыы сатаабыта. Ол кэмҥэ Бороҥкуус ыйылыы-ыйылыы арҕаһыттан хабыалаабыта. Ити курдук мөхсөөрү, сүүрээри гыннар эрэ, кырдьаҕас ат быһыта хабыалаан биэрэ испитэ. Онон Улаанай омурҕан устата айааһырҕаан баран, сыыйа охсор татыгырыырыгар үөрэммитэ. Иккис омурҕаҥҥа төрүтчүтүнэн атын аты көлүйбүттэрэ. Бу сырыыга Улаанай улаханнык мөхсүбэтэҕэ. Киэһэ уу чоккурас буола тириппит соноҕоһу сыгынньахтыы туран Баһылай:
– Дьэ, нохоо, аны ат атынан буоллуҥ. Сарсын наһаа мөхсүбэт инигин, – дии-дии күөх отунан көлөһүнүн соппута, иб-ибигирэс буолбут холун, «Кыһыл өрт» диэн холкуостарын аатын бастакы буукубаларын кытарбыт тимиринэн сиэтэн түһэрбит бэчээттээх буутун имэрийбэхтээбитэ. Ити «КӨ» диэн бэчээти Баһылай бэйэтэ таптайан, иһэрдэн, уһун тимир уктаан оҥорбута. Онон холкуостарын сылгылара бары итинник бэлиэлээх этилэр.
Улаанай айааһанан үтүөкэннээх көлүүр ата буолбута эрээри, Баһылайтан ураты кими да билиммэт этэ. Барыларын тииһинэн, туйаҕынан көрсөрүн абааһы көрөн, кэлин ким да миинэ, көлүнэ сатаабат буолбута. Онон кыһыннары, сайыннары Баһылай илиитигэр киирбитэ. Баһылай сайылыкка тахсыы саҕана буор оһоххо тимири уһаарара, ол тааһын биэс-алта көстөөх сиртэн сыарҕаҕа тиэйэн, эбэтэр акка ыҥырдан аҕалара. Онтунан кыһын холкуос араас тэрилин оҥорон, буор сыбахтаах кыракый балаҕаҥҥа кыстык тыаһа чаҥыйан олороро. Онтон сайын косилканан от оҕустарара. Кини кыһа уотугар кытарбыт, тимир суоһугар хараарбыт тарбахтардаах хатыылаах ытыһынан хоҥоруутун, моонньун имэрийдэҕинэ, Улаанай таптатан хараҕын симэн, баһын ньолбоччу туттан баран туран биэрэрэ. Оттон кыһынын кырыаччынан түүтүн тараатаҕына, моонньун токутан, түөрт атаҕын бадьаралыы үктээн, кутуругун хоппоччу туттан адьас хамсаабакка турара. Кэлин били улаан дьүһүнэ сүтэн, түүтэ-өҥө муус маҥан буолбута.
* * *
Баһылайдааҕы Мальта диэн тимир суол станциятыгар тиэрдэн сыл аҥаара курдук үөрэтэ түһээт, фроҥҥа аһарбыттара. Ленинградскай фроҥҥа тиийбиттэрэ аҕыйах хоноотун кытта, өстөөҕү утары улахан кимэн киирии саҕаламмыта. Баһылай кыргыһыыга киирээт, бастакы күн бааһыран госпитальга түбэспитэ. Икки ыйтан ордук эмтэнэн үтүөрбүтүн кэннэ аны артиллерийскай чааска анаабыттара. Онон 76 мм буусканы соһор аттарга ездовой буолбута. Бууска передогар түөрт аты көлүйэллэрэ. Бинтиэпкэ тутан баран «Ураа!» хаһыытыы-хаһыытыы сүүрэр курдук буолуо дуо, арыый да куттала суоҕа. Ол эрээри сэрии аата сэрии. Манна да күн аайы өлүү-сүтүү тахсар этэ. Ордук өстөөх сөмөлүөттэрэ сытайан туран бултаһаллара. Сорох күн саллааттар «араама» диэн ааттыыр разведчик сөмөлүөттэрэ күнү быһа үрдүлэригэр тарылыыра. Онон буускаларын кичэйэн кистииллэрэ. Үрдүнэн сиэккэ тардан баран, отунан-маһынан, сэбирдэҕинэн маскировкалыыллара.
Баһылай эбээһинэһинэн буусканы соһор аттары көрүү-истии, салайыы, кыргыһыы кэмигэр сэнээрээттэри таһыы этэ. Бууска передогар сүүрбэ биэс сэнэрээт киирэр анал дьааһык баара. Ону таһынан станинаҕа үстүү сэнэрээттээх икки-үс дьааһыгы баайаллара. Айанныылларыгар Баһылай инники хаҥас аты миинэн иһиэхтээҕэ. Ардыгар буускаларын суһаллык атын сиргэ илдьэн туруора охсор бирикээс кэлэрэ. Дьэ, оччоҕо туттуу-хаптыы кытаанаҕа буолара. Передокка көлүллүбүт аттары туос бөтөрөҥүнэн түһэрэн сэнэрээт, буомба тоҕута тэппит оҥхойдорун быыһынан эрийэ-буруйа сүүрдэн орудиетыгар тиийэ охсуон наада буолара. Буускаларын холбуу, сэнэрээттэрин тиэнэ охсоот, ыйыллыбыт сиргэ көтүтэллэрэ. Иннилэригэр-кэннилэригэр сэнэрээттэр, миинэлэр тоҕута тэбэллэрэ. Тиийэн аттарын эргитэ тардара, дьоно буусканы араара охсоллоро. Баһылай тута аттары куттала суох сиргэ илдьэрэ, онтон тэлиэгэлээх атынан дьонугар сэнэрээттээх дьааһыктары илдьэрэ.
Биирдэ инники кирбиигэ киирэн истэхтэринэ, миинэн иһэр ата табыллан төбөтүн оройунан барбыта. Баһылай атаҕа адаарыйбытынан буомба тоҕо тэппит оҥхойугар эһиллэн хаалбыта. Дьолго тугун да эчэппэтэҕэ. Ойон туран дьонугар өлбүт ат быатын-туһаҕын араарарга көмөлөспүтүнэн барбыта. Буускаларын үс атынан состорон ыйыллыбыт сиргэ илдьэн туруора охсубуттара. Өстөөх туох да олус күүскэ ытыалыыра. Тула өттүлэригэр сэнэрээт, миинэ эстэн бурҕаҥнаан олороро. Баһылай, төттөрү ыстаннаран кутталлаах сири ааһан истэҕинэ, сэнэрээт эмтэркэйэ аны биир атын иһин тэлэ тэбэн оһоҕоһо субуллан хаалбыта. Инньэ гынан инники кирбииттэн иккиэйэх эрэ аттаах тахсыбыта.
Сэриигэ дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар кэмэ суох өлөллөрө. Буулдьа, буомба, сэнэрээт аһылыга буолбуттарын таһынан ыран-быстан охтоллоро. Өлбүт, бааһырбыт аттары тута атынынан солбуйан иһэллэрэ. Адьас ыараханнык бааһырбыттары эрэйдэммэтин диэн ытан кэбиһэллэрэ, оттон халымыр соҕустарын тыылга таһааран анал лазареттарга сүрдээҕин кыһаллан эмтииллэрэ-томтууллара. Баһылай өлбүт аттары көрдөҕүнэ сүрэҕэ нүөлүйэрэ, ардыгар мин Улаанайым эмиэ ханна эрэ буулдьаҕа табыллан охтубута буолуо диэн сүрдээҕин хараастан ылара. Ол эрээри сэрии будулҕана ити санаатын начаас киэр кыйдыыра. Ити кэмҥэ биһиги сэриилэрбит, өстөөхтөрү ыктар ыган, Белоруссия кыраныыссатыгар чугаһаабыттара.
1944 сыл бэс ыйа үүммүтэ. Биир күн Баһылайдаах чаастарын тыылга сынньалаҥҥа таһаарбыттара. Суунан-тараанан, дуоһуйа утуйан абыраммыттара. Үһүс күннэригэр орудиетын командира старшай сержант Тереховы уонна үһүс, төрдүс расчет ездовойдарын кытары тэлиэгэлээх атынан саҥа аттары ыла барбыттара. Кыракый үрэҕи оломунан туораан тэйиччи көстөр дэриэбинэҕэ тиийбиттэрэ. Сотору улахан кимэн киирии буолуохтааҕа сэрэйиллэрэ. Онон сүтүктэрин толоруналлара, күн ахсын эбии сэп-сэбиргэл, техника, көлө кэлэрэ. Дэриэбинэ кытыытыгар отучча ат бааллан турар сиригэр тиийбиттэрэ. Сержаннара тор курдук бытыктаах, кубарыйан хаалбыт гимнастеркатын түөһүгэр Кыһыл сулус уордьаннаах, фуражкалаах, сааһыран эрэр старшинаҕа дакылааттаабыта. Онтон аттар бааллан турар сирдэрин диэки барбыттара. Балачча өр аттары көрө-истэ түһэн баран, сержаннара Баһылайдааҕы ыҥырбыта.
Баһылай, аттарга чугаһаан иһэн, төбөтүн сиргэ умса анньан утуктуу турар маҥан аты хараҕа бэркэ таптыы көрбүтэ. Онтон буутугар «КӨ» диэн бэчээттээҕин көрөөт, түөһүн иһигэр туох эрэ көтүрү барарга дылы гыммыта. Көрбүтүн итэҕэйбэккэ таалан тура түспүтэ, онтон оргууй ат диэки хаампыта. Ат, киһи чугаһаан кэлбитигэр төбөтүн өрө көтөхпүтэ, таныытын тартаҥнаппыта, онтон эмискэ өрө холоруктуу түспүтэ, олус уйаҕастык кистээн дьырылаппыта. Субу утары иһэр, саллаат таҥастаах, түөһүгэр соҕотох мэтээллээх киһи кини иччитэ буоларын билбитэ… Баһылай хараҕын уута халыс гына түспүтэ, тула өттө хайдах эрэ күөгэлдьийэн ылбыта. Туох да саҥата суох, икки илиитин быластаабытынан бүтэһик биэс-алта хаамыыны умса бүдүрүйтэлээн тиийэн, аты төбөтүттэн кууһа түспүтэ. Улаанай иччитин түөһүгэр төбөтүн аалыммахтаан, уҥа-хаҥас санныгар хардары-таары сыҥааҕын уурбахтаан, эмиэ да сып-сымнаҕас уоһунан ибис-инчэҕэй буолбут сирэйин сууралаамахтаан, хоҥоруутун хонноҕун анныгар уга-уга өрүтэ кэҕийбэхтээн ылбыта. Үөрбүтүн омунугар биир сиргэ өрө бэдьэҥэлии турар буолбута.
Дьоно олус соһуйбуттара. Бары атын кууһан турар Баһылай таһыгар үмүөрүспүттэрэ. Баһылай тохтоло суох кэлэ турар хараҕын уутун икки ытыһынан хардары-таары туора-маара хаһыйталыы-хаһыйталыы:
– Ээтэ муой куонь. Саам иэсдил, эпсэгдээ, там на родине, – дии-дии атын моонньугар умса түспүтэ.
– Эхма! А конь-то узнал хозяина, – диэн старшина сүрдээҕин сөхпүтэ. – А он сам-то откуда? – диэн Баһылай дьонуттан ыйыппыта.
– Из Якутии… Из Якутии он, – диэн сержана атын кууһан турар Баһылайтан хараҕын араарбакка эрэ хардарбыта. Кини улаханнык долгуйбута куолаһыгар биллэрэ. Кырдьык, киһи эрэ долгуйуох түгэнэ этэ. Онуоха эбии орудиетын командира Баһылайы туохха барытыгар дьоҕурдааҕын, толоругаһын иһин сыаналыыра, сылгыны ис-иһиттэн таптыырын билэрэ.
– Из Якутии… Это из Сибири что ли?
– Да. Из самой северной окраины, – диэбитэ онуоха ездовойтартан хайалара эрэ.
Биэс аты талан, ол иһигэр, биллэн турар, Улаанайы ылан төттөрү айаннаабыттара. Баһылай атын сиэтэн, дьонун кэнниттэн барбыта. Улаанай өрөйөн-чөрөйөн, сыҥааҕын иччитин санныгар ууран ыла-ыла, кутуругун хоппоччу туттан, самыытын өрүү хаамарынааҕар адьас атыннык хайбаҥнатан, сүһүөҕүн үрдүгэр бэдьэҥэлии испитэ. Тохтообут сирдэригэр тиийэн аттарын тыа саҕатыгар кистии баайталаабыттара. Эрдэттэн оҥоһуллубут күкүрдэргэ от хаалаан биэрбиттэрэ. Хаһан баҕарар түрүбүөгэ буолуон сөбө. Онон аттары өрүү баайан туруоран аһаталлара.
Баһылай атын булан ылан аһыырын да, утуйарын да умнубута. Улаанай таһыттан арахпакка букунаһан, аһатан, уулатан, туйахтарын сарбыйан, сэлээн, түүтүн-өҥүн тараан тахсыбыта. Табаарыһа, чуваш уола, наводчик Ашанин киэһээҥҥи аһылыгын хочулуокка аҕалан биэрбитэ. Баһылай аһыыр кэмигэр аны кини Улаанайы эргийэ сылдьан көрбүтэ, имэрийбитэ-томоруйбута, анаан-минээн илдьэ кэлбит саахарынан күндүлээбитэ. Ол сылдьан Баһылайтан арааһы барытын ыйыталаспыта. Биирдэрэ нууччалыы төһө билэринэн атын, хайдах айааһаабытын, сэриигэ аттаммыттарын туһунан кэпсээбитэ. Барытын сиһилии кэпсиэн баҕарара да, тылы билбэтиттэн улаханнык олуттарара.
Киэһэ аттарын барыларын уулатан таһааран баран, хойукка диэри Улаанай таһыгар олорбута. Улаанай аһаан кирдиргэтэ туран сотору-сотору иччитин көхсүгэр муннун-уоһун аалынан ылара. Баһылай ити олорон арааһы санаабыта. Госпитальтан тахсан атын чааска түбэһиэҕиттэн биир да саханы көрсө илигэ. Дьэ уонна бу эмискэ бэйэлээх бэйэтин атын көрсө түстэҕэ. Киһи дьикти буолар эбит. Биир эмэ саханы эбэтэр чугас үөлээннээҕин көрсүбүтэ да буоллар, арааһа, итинник долгуйуо, уйадыйыа суоҕа эбитэ буолуо. Маарыын атын көрөөт, сүрэҕэ түөһүттэн субу төлө көтөн тахсыах курдук битигирии түспүтэ, тыына хаайтара сыспыта. Онтон Улаанай кинини билэн өрө мөхсө түспүтүгэр, дьонтон да кыбыстарын умнан, бэл, хараҕын уутун кыамматаҕа. Билигин онтуттан саата саныыр… Эр киһи, саллаат аата хараҕын уутун кыаммакка ытаан бахсырыйа турдаҕа үһү. Хата, дьоно кини туругун өйдөөн туох да диэбэтэхтэрэ. Бэйэлэрэ да сүрдээҕин долгуйдулар быһыылааҕа. Түспүт сирдэригэр кэлээт, Баһылайы тугунан да аралдьыппакка атын кытары бодьуустаһарыгар кыах биэрбиттэрэ. Оттон Баһылай күнү быһа Улаанай таһыттан арахпакка, дойдутугар эрдэҕинэ кыһын кырыатыы, сайын охсорго көлүйэ сылдьан кэпсэтэрин курдук сахалыы саҥаран, кэпсэтэн адьас чугас киһитиниин ирэ-хоро сэһэргэспиттии дуоһуйбута. Улаанай хаҥас холугар харыстан ордук бүүрэ оспут баас онно баара. Арааһа, сэнэрээт эмтэркэйэ тэлэ көтөн ааспыт быһыылааҕа. Онтун таарыттарбат этэ, дьигиҥнии, холун этэ тардан илибирии түһэрэ.
Сынньалаҥҥа турбут биэс күннэрэ Баһылайга сэрии буолуоҕуттан саамай үчүгэй, эттиин-хаанныын, куттуун-сүрдүүн сылаанньыйбыт, олоҕун тухары умнуллубат түгэнинэн буолбута. Биир киэһэ тревоганан туруоран инники кирбиини кыйа соҕуруу диэки илдьибиттэрэ. Баһылай Улаанайы инники – уҥа өттүгэр көлүйбүтэ. Бэйэтэ сиэр дьүһүннээх хаҥас аты мииммитэ. Түүнү быһа айаннаан, халлаан сырдыыта тыаҕа тахсан тохтообуттара. Күнү быһа хорҕойон туран баран, киэһэ хараҥарбытын кэннэ эмиэ айаҥҥа туруммуттара. Ити түүн тустаах сирдэригэр тиийэн буускаларын туруортаабыттара. Баһылай орудиены туруохтаах сирдэригэр илдьээт, кэтэххэ тахсан биэрбитэ. Аттарын сыгынньахтаабакка, бирикээс кэллэ да позициятыгар ойутардыы бэлэм турбута. Бу диэки баһаам күүс мустубут быһыылааҕа. Чугас-чугас араас калибрдаах орудие батареялара биир ситим буолан илим хотоҕоһунуу субуллубуттар этэ. Сарсыарда эрдэ халлаан сырдаан эрдэҕинэ, иннилэригэр үүт тураан сиик үллэн олордоҕуна, хас эмэ сүүһүнэн орудие тэҥҥэ эстэн халлаан хайдар хабараан тыаһа дэлби ыстаммыта. Аттар соһуйан чохчос гына түспүттэрэ, иннилэрин хоту ыстанан кэбиһээри быыппастыбыттара, Баһылай ыһыытаан-хаһыытаан, буойан нэһиилэ уоскуппута. Дьэ, доҕоор, онтон чаас аҥаарыттан ордук кэмҥэ сир сиҥнэр, халлаан хайдар үлүгэрэ буолбута. Аттар биир кэм кулгаахтарын ньылаҥната, дьигиҥнии, өрүтэ тэпсэҥэлии турбуттара.
Артиллерийскай бэлэмнэнии бүтээтин кытары, Баһылайга позициятыгар тиийэ охсоругар бирикээс кэлбитэ. Аттарын эргитэ тардан, дьонугар ыстаннарбыта. Расчет номнуо орудие атахтарын хомуйан бэлэм турара, ону передокка холбоно охсон, дивизионнарын холуоннатыгар суолга тахсыбыттара. Сотору хоҥнорго бирикээстээбиттэрэ. Ити икки ардыгар туман көтөн иннилэригэр ыраах, сибилигин аҕай тыһыынчанан сэнэрээт дэлбэритэ тэппит, өһөх буруо өрөһөлөнөр, сэрии тыаһа ньиргийэн олорор сирин диэки барбыттара…
Хас да күн тохтоло суох кимэн киирии буолбута. Биир күн Баһылайдаах батареяларын адьас инники кирбиигэ киллэрбиттэрэ. Ыксал бөҕөнөн көтүтэн тиийэн оннуларын да була иликтэринэ, иннилэринээҕи хотоолго уонтан тахса ньиэмэс тааҥката буору-сыыһы өрүкүтэн лиһигирэһэн иһэллэрэ көстүбүтэ. Дьоно, буускаларын туруораат, ытыалаан тиҥийбитинэн барбыттара. Баһылай аттарын эргитэ тардан, тэйиччи көҕөрөр ойуурга ыстаннарбыта. Тиийэн аттарын баайа охсоот, тэлиэгэҕэ көлүллэн турар атынан дьонугар сэнэрээт илпитэ. Тула өттүгэр сэнэрээт, миинэ эстэн бурҕаҥныыра. Олортон биир эмэ таба түстэ да, аттыын бэйэлиин туох да ордубат гына дэлби тэбиллиэхтээҕэ. Баһылай ол туһунан саныы да барбат этэ. Дьонугар тиийэн сэнэрээттэри сүөкээт төттөрү ойуппута. Миинэ, сэнэрээт тоҕута тэппит аҥхайдарын быыһынан эрийэ-буруйа сүүрдэн истэҕинэ, ата умса хоруйа түспүтэ. Туох буолбутун өйдүөн икки ардыгар, ойон туран эмиэ иннин хоту ыстаммыта. Сэнэрээт тиэйэр сиригэр тиийэн иһэн ата мөлтөөн, байааттаҥнаан ылбыта, ыстанан түһэн көрбүтэ: айаҕыттан хааннаах күүгэн сынньылыйара, уҥа ойоҕоһо хаан билик буолбут этэ, агдатыттан кып-кыһыл хабахтар бычыгыраһан тахсаллара. Үгүһү толкуйдуу барбакка, бааһырбыт аты сыгынньахтаат, сүүрэн тиийэн Улаанайы сиэтэн аҕалбыта. Атын көлүйэн бүтүүтүгэр икки кырдьаҕас саллаат номнуо сэнэрээттэри тиэйэн бүтэрбиттэрэ. Эмиэ өлөр өлүүнэн илгистэр инники кирбии диэки ойуппута. Дьонугар чугаһаан истэҕинэ, хас да пехотинец утары сырсан ааспыттара. Арааһа, биһиги дьоммут чугуйан эрэллэр быһыылааҕа. Онтон аттыгар уот холлоҕос күлүпүс гынарын кытта, ханна да барбытын билбэккэ хаалбыта. Биирдэ өйдөммүтэ: тиэрэ түһэн сытара. Төбөтүн нэһиилэ хаҥас диэки эргиппитэ, тэлиэгэтэ таҥнастан хаалбыт этэ. Соҕотох көлүөһэтэ бытаан баҕайытык эргийэн уҥа-хаҥас хаадьаҥныыра. Тэйиччи соҕус сэнэрээт түһэн дэлби ыстаммыта эрээри, тыаһа иһиллибэтэҕэ. Көннөрү буор оргууй өрө сүгүллэн тахсан баран, бытаан баҕайытык таҥнары саккыраабыта.
Умса эргийэн иһэн субу аттыгар Улаанай сытарын көрбүтэ. Тылын туора уоппут, өлбөөрбүт хараҕар кумах кыырпахтара сыстыбыт, моонньо бүтүннүү балай хаан буолбут этэ. Кулгааҕын кэтэҕинээҕи сүгэ биитинэн батары саайбыт курдук ынырык бааһыттан номнуо өһөҕүрэн эрэр хаан бычыгырыыра. Баһылай туруох курдук икки илиитигэр тайанан өндөс гынан иһэн эмиэ өйүн сүтэрбитэ…
* * *
Иккис хонугар полевой госпитальга өйдөммүтэ. Бастаан ханна сытарын быһаарбатаҕа. Онтон хараҕар соҕотох көлүөһэ эргийэн хаадьаҥныыра, Улаанай кумах сыстыбыт өлбөөрбүт хараҕа көстөн кэлбиттэрэ. Онуоха бэрэбээски быыһыттан барбах кылайар харахтарыттан ып-ыраас таммахтар кылабачыһан тахсыбыттара…
… Баһылай, сэрии кэнниттэн, адьас кырдьыар диэри улаханнык илиһиннэҕинэ, ыарытыйдаҕына, түһээн мэлдьи эргийэн хаадьаҥныыр көлүөһэни уонна кумах сыстыбыт атын хараҕын көрөр этэ. Уһуктан кэллэҕинэ, били, госпитальга курдук, икки чанчыгынан хараҕын уута сүүрэ сытар буолара…
Муус чопчу
Ньукулай оҕонньор бүгүн таһырдьаттан санаата көнөн киирдэ. Кулун тутардааҕы күндэлэс сырдыктан дьиэҕэ киирэн бастаан тугу да көрбөккө аан таһыгар таалан тура түстэ. Онтон сыҥааҕын быатын оннугар тигиллибит уунаҥнас эрэһиинэни эрийэ тутан баран төбөтүн оройугар иилбитин төлө тардан бэргэһэтин уһулла. Үөрүйэҕинэн ньилбэгэр охсуолаамахтаан тэбээтэ уонна аан чанчыгар таҥас ыйыырга анаан саайыллыбыт тимир көхөнү илиитин иминэн булан быатыттан иилэн кэбистэ. Бокоорон хаалбыт тарбахтарынан оргууй тимэхтэрин төлөрүтэн сонун уһулла уонна эмиэ илиитин иминэн бигээн ыйаата.
Хараҕа сыыйа үөрэнэн аан таһыгар турар сымнаҕас бүрүөһүннээх олох маска сэрэнэн олордо, аҕылыы-аҕылыы хаатыҥкатын уһулла, таапачыкатын кэттэ. Онтон умса нөрүйэн уҥа илиитинэн ньилбэгиттэн тайанан, хаҥас илиитинэн таҥас ыйыыр ыскаап тутааҕыттан тутуһан турда. Оргууй аҕай бакаалаан остуолга тиийэн уокка холбонон куруук сылаас турар тиэримэстэн чэй кутунна.
Күн уһаан, дьыбар тахсар буолбутун кэннэ оҕонньор таһырдьа тахсан чээччэйэн киирэр идэлээх. Бүгүн бастакы бэлиэтээһин буолбут, дьиэ муннугунан кырыыһаттан биир муус чопчу таҥнары ыйаммыт. Били ырыаҕа ылланарыныы сып-сырдык таммахтар кылыкын-кылыкын кылыйсыбыттар. Ньукулай ол таммахтары көрөн тоҕус уонус хаарбын уулларан күөххэ үктэнэр киһи буоллум ээ, быһыыта, диэн сүрдээҕин үөрэн киирдэ. Киһи кырыйдаҕына хас биирдии күнү таҥара бэлэҕин курдук ылынар буолар эбит. Кыһын күн уһууругар тиийбит киһи диэн баҕалааҕа, аны ити бастакы таммахтары көрөн күөххэ үктэнииһибин ээ дии санаата. Эмискэ «харк» гынан хаалбатаҕына, быйыл даҕаны хара сир устун хаамыыһы, саҥа тыллыбыт от-мас сүрэҕи-быары ортотунан сайан киирэр сытын, күн уотун эти-хааны сылаанньытар сылааһын билииһи быһыылаах. Бүгүн кулун тутар онус күнүгэр бэлиэтээтэ, ол аата аны биир ыйынан, муус устар уон күнүгэр күүскэ ириэрэн, уу-хаар тахсыбытынан барыаҕа.
Оҕонньор ити курдук ону-маны саныы, итии чэйи иһэн бурулата олорон былыр, адьас оҕо сылдьан, балаҕан чаампытыттан таҥнары ыйаммыт бастакы чопчуну көрөн баран эмиэ күөххэ үктэммит киһи дии санаабытын өйдөөн кэллэ. Сэрии кэминээҕи аас-туор, ынырык кэмнэр этэ. Оччолорго кини баара-суоҕа уон үс эрэ саастааҕа ээ… Уонна итинник санаа киирбит эбит. Ыраах учаастакка сүөһү көрөн кыстаан олороллоро. Сэрии буоллаҕын үһүс кыһыныгар аас-туор олохтон балта, аҕыс саастаах Өксүү, ыалдьан өлбүтэ. Өксүүттэн үс сыл балыс, биэстээх Ааныска эмиэ нэһиилэ кыыкынаан сылдьара. Аҕалара сэриигэ барбыта, ийэлэрэ холкуос сүөһүтүн көрөн хараҥаттан хараҥаҕа диэри мөхсөөхтүүрэ. Хас да ыал, үксэ оҕо-дьахтар биир балаҕаҥҥа симсэн олороллоро. Эр киһилэрэ диэн арай хотон тас үлэһитэ, от-мас тиэйээччи алта уончалаах Тулламыкы оҕонньор этэ. Ньукулай, оччолорго Ньукуус, саас балаҕан чаампытыттан таҥнары ыйаммыт бастакы муус чопчуну көрөрүн саҕана астара төрүт быстыбыта. Нуорма бурдуктарын кэмчилээн күҥҥэ биирдэ уу судураай хааһы сииллэрэ. Хата, аҕыйах ынах төрөөн, кыра суорат баар буолан, нэһиилэ тыыннаах сылдьаллара. Ыал ыалынан хоргуйан өлбүттэрин туһунан ынырык сурахтары дьоно сибигинэһэн кэпсэтэллэрэ.
Дьэ, итинник сыккыраһан олордохторуна, Охонооһой уонна Лэпсэй диэн икки кырдьаҕас оҕонньор куйуурдуу диэн тиийэн кэлбиттэрэ. Эмиэ аһыыр-аһаабат сылдьар оҕонньоттор балтараа көстөөх сиргэ куйуурдарын, сүүрдэрин, анньыыларын, күрдьэхтэрин талах салааскаҕа соһон ыкса киэһэ нэһиилэ тэмтэриҥнэһэн кэлбиттэрэ. Суорат сыыһа сиэн, хатыҥ үөһэ чэйи иһэн баран утуйбуттара. Сарсыарда бэрт кыра бурдуктаахтарынан уп-убаҕас хааһы оҥостон аһаабыттара. Оҕонньоттор Ньукууһу куйуурга илдьэ барар буолбуттара.
Уруккуттан куйуурданар күөл быста уолан, уопсай сүбэнэн дьиэлэриттэн икки биэрэстэлээх Анаҕаһыннаах диэн балачча киэҥ ходуһалаах обургу күөлгэ куйуурдуурга быһаарыммыттара. Кураан сыллар буоланнар, уута биллэрдик тардыбыта, онон, баҕар, бэрсээрэй дэспиттэрэ. Салааскаларын соһон от тиэйбит суолунан күөллэригэр тиийбиттэрэ. Лэпсэйдээх Охонооһой күөл кытыытыгар киирэн хайа диэки барыахха сөбүн сүбэлэспиттэрэ. Урут хаһан да куйуурдаабатах күөллэрэ буолан, балачча мунаарбахтаан баран, бастаан арҕаа атахха ойбонно тэһэн көрүөххэ диэн буолбута. Суоллара, хата, күөлү ортотунан ааһара. Онон арҕаа атахха диэри сыарҕа суолунан субуруһан тиийэн баран, Охонооһой тохтоон уҥа-хаҥас олоотоомохтообута.
– Дьэ, ханан ойбон тэһэбит? – диэн баран харда эрэйбиттии Лэпсэйгэ эргиллибитэ.
– Оо, ону мин билээхтиэм дуо? – Лэпсэй тула көрүтэлээбитэ. – Элбэх ойбону алларар кыаҕа суох дьон буолаахтаатахпыт дии. Балыктаах сири таба тайаннахпытына дьолбут буолуо этэ.
– Мэлдьи куйуурдуур дьон балык кыстаан сытар сирин хаара хоҥнорхой, мууһа ыраас буолар дииллэрин истэр этим. Дьоҕойон оннук сирдэ көрдөөн көрүөххэ.
– Ээ, инньэ дииллэрэ. Чэ, бастаан суол хаҥас өттүгэр алларан көрүөххэ. Тоҥуу хаары кэһэн ырааппаппыт буолуо да… – дии-дии Лэпсэй салааскаттан күрдьэҕи сүөрбүтүнэн барбыта.
Киһини тобугунан тоҥуу хаары оймоон тахсан оҕонньоттор хардары-таары күрдьэҕинэн хаары мууһугар диэри хоҥнорута анньан көрбүттэрэ уонна: «Чэ манан тэһэн көрүөххэ», – дэспиттэрэ. Ньукуус ойбон тэһэр сирдэрин хаарын ыраастаһыыга көмөлөспүтэ. Охонооһой үтүлүгүн устан хаарга уурбута, анньыыны ылан төбөтүгэр кэтэрдиллибит мас хаатын быатын сүөрбүтэ, тойон эрбэҕинэн биитин бигээн көрбүтэ уонна ытыһыгар силлээн баран хараҥа күөх мууска «курх» гына батары биэрбитэ. Төһө да кырыйдар, бытаардар анньыынан тутта үөрүйэҕэ биллэрэ. Сотору соҕус саар ыаҕас айаҕын саҕа иэннээх, икки харыстан ордук дириҥнээх мууһу көйбүтэ. Онтон аҕылаан, сылайан анньыытын Лэпсэйгэ биэрбитэ. Ол кэмҥэ Ньукуус көйүллүбүт мууһу күрдьэҕинэн баһан кэбиспитэ. Аны Лэпсэй көйбүтүнэн барбыта. Ити курдук солбуйса сылдьан алларбыттара. Ойбон дириҥээн истэҕин ахсын мууһун баһар уустугурбута, Ньукуус сэниэтэ эстибитэ. Аны солбуһа сылдьан муустарын баһар буолбуттара. Кэмниэ-кэнэҕэс ойбоннорун түгэҕинээҕи мууска сиик биллибитэ. Охонооһой сонун устан хаарга тиэрэ бырахпыта уонна аҥаардас ырбаахынан, сэлиэччигинэн эрэ туран ойбон түгэҕинээҕи мууһу суптурута анньыбыта. Онуоха уу оннугар убаҕас бадараан быллайан тахсыбыта.
– Оо, пахай! Манан төрүт да уута суох эбит… – диэн саҥа аллайбыта.
Лэпсэй ойбону өҥөйөн көрөн баран:
– Тыый! Бу күөл олус да уолбут… Манан хойуораары гыммыт дии, – диэбитэ.
Бары ойбоннорун таҥнары өҥөйөн соҥуоран турбуттара. Ньукуус, ойбон тэһиннэр эрэ куйуурунан балыгы баһан ылыахпыт дии санаабыта, хап-хара бадараан быллайан тахсан кыһыытыттан хараҕын уута бычалыйан кэлбитэ. Охонооһой балачча саҥата суох туран баран:
– Маннык уолбут буоллаҕына, балык баар сирин таба тайаннахха куйуурга кэлиэн сөп этэ, – диэбитэ.
– Оннук. Ол эрээри балык кыстаан турар сирин таба тайанарбыт биллибэт, – диэн баран Лэпсэй үөһэ тыыммыта.
Бастакы ойбонноруттан балачча тэйэн эмиэ хаары хоҥнорута анньан көрөн баран, ойбон аллараары хаарын ыраастаабыттара. Бары да сэниэлэрэ эстэн хамсаналлара бытаарбыта. Бу сырыыга бэрт өр сыралаһан ойбоннорун тэспиттэрэ. Ап-араҕас уу өрө булдьугураан тахсыбыта. Оҕонньоттор солбуһа сылдьан ойбон түгэҕин кэҥэппиттэрэ, Ньукуус сүүрүнэн мууһун баспыта. Сэниэтэ эстэн, илиитэ нукаай курдук буолбута, мууһун эһэригэр сүһүөхтэрэ мөҥөн, баран түһэ сыһар буолбута. Итинник сордонон син ойбонноругар куйуур батар буолбута. Охонооһой куйуур угар түөрэйин кэтэрдэн ойбоҥҥо батары биэрбитэ. Эргитэн иһэн:
– Оо, манан даҕаны чычаас баҕайы эбит. Куйуурум түгэҕэр тиийэр, – диэбитэ.
– Оччоҕо эмиэ халтайга эрэйдэнээхтээбиппит дии, – диэн Лэпсэй санаата түспүттүү сөҥөдүйбүтэ.
Охонооһой куйуурун эргиппэхтии түһэн баран таһаарбыта бадараантан атын туох да суоҕа. Ону көрөн бары да санаалара түспүтэ. Оҕонньоттор салааскаҕа олорон саҥата суох табахтаабыттара, Ньукуус анньыы угар өйөнөн турбута. Аччыктаан иһэ курулуура, мэйиитэ эргийэрэ, табах аһыы сытыттан сүрэҕэ өлөхсүйэрэ. Онтун оҕонньотторго биллэримээри, кинилэргэ көхсүнэн эргиллэн, күөл киһи хараҕын саатырдар ньуурун симириктии-симириктии одууласпыта. Күн ортото буолбут быһыылааҕа, сааскы чаҕылхай күн уота киһи иэдэһин сылытара.
– Ньукуус, тоойуом, кэл, манна олор,– диэн баран Охонооһой сонун суулуу тутан ойбонтон баһыллыбыт мууска уурбута. – Сынньана түһэн баран өссө биир ойбону тэһэн көрүөхпүт, – диэбитэ.
Ньукуус тиийэн олорбутун кэннэ чарапчылана-чарапчылана тулатын көрүммүтэ уонна:
– Бу сырыыга ханан ойбон тэһэрбитин Ньукуус таллын. Уол оҕо дьоллоох, эдэр киһи баартаах. Баҕар, балык баар сирин таба тайанаарай.., – диэбитэ.
Лэпсэй ону бэркэ сэргээн хонос гына түспүтэ.
– Кырдьык даҕаны, биһиги иккиэн кураанаҕы харбаатыбыт. Аны эн ойбон тэһэр сири тал, – дии-дии бэргэһэтин көннөрүммэхтээбитэ.
Ньукуус сүрэҕэ биллигирэччи тэппитэ, сирэйэ итийбэхтээн ылбыта, олоҕор биир саамай суолталаах, киһи дуу, кии дуу буолар түгэнэ тиийэн кэлбитин курдук санаабыта. Хараҕар ийэтэ былаатын баана-баана кинини тобулу көрөн турар мөссүөнэ, балта Ааныска эмиэ да сайыспыт, эмиэ да аһыммыт харахтара уонна тоҕо эрэ аҕата сэриигэ бараары сонун кэтэн эрэрэ көстөн ааспыттара.
Балачча уһуннук саҥата суох олорбуттара. Ньукуус, сибилигин оҕонньоттор: «Чэ, туруоҕуҥ!» – диэхтэрэ диэн дьиксинэн, тыҥаан аҕай олорбута. Онтон тиһэҕэр туох ааттаах уһуннук олордубут диэх курдук санаталаан ылбыта. Төһө да кэтэһэ олордор, Охонооһой:
– Чэ, туран көрүөҕүҥ дуу.., – диэбитигэр, кыратык ходьох гынан ылбыта, тураары өрүтэ үөмэхтээбитэ даҕаны атахтара такыччы тардан хаалбыт курдук этилэр. Аттыгар батары аспыт анньыытын угуттан тардыһан туран иһэн, умса баран түспүтэ.
– Оо, бу оҕо атаҕа көһүйэн хаалбыт дуу? – диэн баран Лэпсэй хонноҕун анныттан ылан өрө тардыбытыгар туран сирэйин хоту тоҥуу хаары оймообутунан барбыта. Сэниэтэ эстэн тыын ылаары тохтоон кэннин хайыһан көрбүтэ: ойбонноруттан дуоннааҕы тэйбэтэх этэ. Охонооһой анньыыларын, куйуурдарын сүгэн, Лэпсэй сүүрдэрин тутан, салааскаларын соһон кини суолун батан иһэллэрэ. Ньукуус өссө барбахтыы түһэн баран тохтообута. «Манан!» дии санаат, атаҕынан хаары хаһыйа сатаабыта. Оҕонньотторо аҕылаһан кэлбиттэрэ. Тыын ылан тура түһэн баран, ойбон алларар сирдэрин хаарын ыраастаабыттара. Охонооһой эмиэ сонун устан анньыыны илиитигэр ылбыта. Солбуһа-солбуһа көйөн, муустарын баһан ойбоннорун балачча дириҥэппиттэрэ. Бары да сэниэлэрэ эстибитэ. Оҕонньоттор бырдылара быстан эмиэ салааскаларын хаар хайыҥар ууран кэккэлэһэ олорон сынньаммыттара. Ньукуус бу сырыыга ойбон таһыгар чохчойон олорбута, сэниэтэ букатын эстибитэ, мэктиэтигэр илиитэ-атаҕа салыбырыырга дылы гынара.
– Тоойуом, кэл, манна олор. Итинник олордоххуна атаҕыҥ көһүйэн хаалыа, – дии-дии Охонооһой эмиэ сонун суулуу тутан эһиллибит муус үрдүгэр уурбута. Ньукуус нэһиилэ туран онно тиийэн олорбута, кырдьык, атаҕа көһүйэ сыспыт этэ. Күн уота сып-сылааһынан көхсүн угуттуура. Ол олорон утуктаан тоҥхоҥноон барбыта. Маннык тугу да гыммакка уу нуһараҥнык олоруон олус баҕарбыта. Ол эрээри хараҕар балтын Ааныска кубархай мөссүөнэ көстөн кэлэн, хонос гына түспүтэ. Оҕонньоттор эмиэ утуктаан тоҥхоҥноһо олороллоро. Ньукуус муус тоорохойун ылан ыстаан күчүгүрэппитэ. Тыбыс-тымныы муус бэлэһин хаарыйан сөтөллөн ылбыта. Охонооһой утуктуу олорон төбөтүн өндөппүтэ:
– Һуу, утуйан бараары гынныбыт дии. Лэпсээй, туран көрөрбүт дуу? – диэбитэ уонна ньилбэгиттэн тайанан умса нөрүйэн иккитэ-үстэ өрүтэ үөмэлээн турбута. Анньыыны ылан оргууй көйбүтүнэн барбыта. Эмиэ солбуһа сылдьан ойбоннорун алларбыттара. Сыралара-сылбалара быстыбытын кэннэ, кэмниэ кэнэҕэс ойбонноро ап-араҕас уунан өрө бидилийбитэ. Онтон ойбон түгэҕин кэҥэтэ сатаан балачча өр букунаспыттара. Ньукуус сүүрүнэн мууһу баһан испитэ. Бүтэһик сырыытыгар бэркэ кыһаллан холбуйан ылан номнуо кыра бугул саҕа буолбут муус үрдүгэр сүөкээбитигэр, муус быыһыттан ылгын чыҥыйа саҕа мунду түһэн өрүтэ тэйиэккэлии түспүтэ.
– Балык! Балык! Мунду! – диэн саҥа аллайа түспүтэ уонна сүүрүн ыһыктаат, саба харбаан ылбыта.
– Хор эрэ! Бээ-бээ, саҥарбаҥ,– дии-дии Охонооһой куйуур угар Лэпсэй уунан биэрбит түөрэйин кэтэрпитэ.
Куйуурун ойбоҥҥо уган, хаҥас атаҕынан түөрэйин үктээн туран эргитэн куоҕаҥнаан барбыта. Балачча эргитэн баран куйуурун таһаарбытыгар, сүүрбэччэ мундуну кытары биир быччыкы кэлбитэ. Ону сүөкээт, куйуурун эмиэ ойбоҥҥо батары биэрбитэ. Ньукуус, балыктарын хомуйан, Лэпсэй салааскаҕа түүрэ баайбыт куулларын сүөрэн тоһуйан биэрбитигэр хаалаабыта. Охонооһой бу сырыыга куйуурун маарыҥҥытынааҕар уһуннук эргиппитэ, ол үрдүнэн эмиэ бэрт кыра мунду кэлбитэ. Ити курдук Лэпсэйдиин солбуһа сылдьан эргиппиттэрэ эрээри биир обургу кытыйа эрэ буолар мундуну, биэс быччыкыны ылбыттара. Чугас соҕус балык кыстаан сытар сирэ баар буолуон сөп курдуга. Ол эрээри өссө ойбон алларар сэниэлэрэ суоҕа. Балык кэлэрэ да аҕыйаабыта, куйуурдара сороҕор кураанах тахсар буолбута. Бары аччыктаан иэдэйбиттэрэ, оҕонньоттор куйуурдарын нэһиилэ эргитэр буолбуттара. Онон сарсын киириэхпит диэн тэриллэрин барытын хаалларан, биир кыракый күөс буолар балыктаах куулларын сүгэн дьиэлэригэр барбыттара.
Ньукуус, төһө да аҕыйах балыктаах буоллаллар, оҕолор онно да үөрэн чаҕылыһалларын санаан, дьиэтигэр тиийэ охсуон баҕаран, оҕонньоттор иннилэригэр киирэн хааман испитэ. Бары даҕаны сэниэлэрэ эстэн нэһиилэ налбыҥнаһаллара.
Балаҕаҥҥа киирэн кэлбиттэригэр, баар дьон бары сирэйдэрэ кинилэр диэки буолбута. Дьахталлар, мэлийбиттэрин сэрэйэн, умса көрөн ити иннинэ ким тугу гына сылдьыбытын салҕаабыттара. Охонооһой саҥата суох сыгынньахтанан баран, уҥа диэки иһит уурар оронтон ыаҕас ылан харбыгыр куулун таҥнары туппута. Оҕолор ону көрөөрү оһох таһыгар тиийбиттэригэр, Өлөөнө ыаҕаһы хаба тардан ылан оһох кэннин диэки барбыта. Куйуурдьуттар Тулламыкыга хас ойбону алларбыттарын, бастакы, иккис ойбонноруттан мэлийбиттэрин, үһүс ойбонтон итиччэ балыгы ылбыттарын кэпсии-кэпсии хатыҥ үөһэ чэйи иһэн бүтүүлэригэр, дьахталлар оһохторун оттон, ботур-ботур кэпсэтэ-кэпсэтэ балыктарын чугуун иһиккэ буһара уурбуттара. Сотору балаҕан иһэ буспут балык минньигэс сытынан туолбута. Аччык киһи ордук сытымсах буолар эбит этэ. Ньукуус ол сыттан мэктиэтигэр мэйиитэ эргийтэлээбитэ, сүрэҕэ эриллиэр, куртаҕа курулуйуор, сыҥааҕын уута сүүрүөр диэри иҥсэтэ көппүтэ.
Аччык оҕолор эмиэ кини курдук турукка киирэн, көмүлүөк оһох холумтаныгар таҕааҥҥа оргуйан булдьугуруу турар чугуунтан харахтара арахпатаҕа. Балык буһуута дьахталлар оҕолору биирдии куомсук убаҕас хааһынан аһаппыттара уонна утуйуҥ диэн кытаанахтык дьаһайбыттара. Ньукуус, оҕолору тоҕо утутар баҕайыларай диэн саныан икки ардыгар үстээх Уйбаанчык:
– Оттон пальык сиэбэппит дуо-аа-а? – диэбитигэр, ийэтэ Татыйаас ытамньыйа сыһа-сыһа:
– Суох-суох. Балыгы эһиги сиэбэккит… Куйуурдьуттар сиэхтэрэ, – дии-дии оронугар көтөҕөн илпитэ.
Ньукуус ону истэн дөйбүт курдук буолбута. Эмискэ балта Ааныска кини диэки диэличчи көрөн турарын көрө түспүтэ, аһынан хараҕын уута бычалыйан тахсан бокуойа суох симириктээн ылбыта. Ол икки ардыгар дьахталлар үс кытыйаҕа илдьи буспут, буруолуу сылдьар мундуну кутан остуолга уурбуттара, хамыйах аҕалбыттара. Ньукуус даҕаны, оҕонньоттор даҕаны оннуларыттан хамсаабакка дьиппиниһэн олорбуттара. Чочумча киһини хам баттыыр, кутун-сүрүн тууйар ыар, нүһэр чуумпу сатыылаабыта. Ити ынырык чуумпуну Өрүүнэ кэһиэхтээх саҥата аймаабыта.
– Охонооһой, Лэпсэй, Ньукуус… Ити балыгы бары сиэммит өллөммөппүт. Таах иҥсэбитин эрэ көбүтүөхпүт. Ол оннугар эһиги сиэҥҥит сэниэ киллэриннэххитинэ, сарсын, баҕар, балык баар сирин таба тайаныаххыт. Онон аһааҥ, эрэлбит эрэ эһиги, – диэбитэ. Оттон атын дьахталлар туох да саҥата суох орон ороннорунан тарҕаһан, иҥэн-сүтэн хаалбыттара. Тулламыкы сонун кэтэн таһырдьа тахсыбыта.
Охонооһойдоох Лэпсэй сирэй сирэйдэрин көрсөн баран, оргууй остуолга тиийэн оҕолор диэки көхсүлэринэн буолан олорбуттара. Ньукуус олорор сиригэр хам хараҕаланан хаалбыт курдуга. Ол олордоҕуна, ийэтэ кэлэн окумалыттан ылан остуолга дэллэритэн илпитэ. Ньукуус куҥ курдук буолан хаалбыт илиилэрин ньилбэгэр ууран мундулаах кытыйаны супту одуулаабытынан таас төрөөн олордоҕуна, Охонооһой уҥа илиитин ылан остуол үрдүгэр уурбута уонна хамыйах туттаран кэбиспитэ. Онтон умса туттан, туора көрөн олорон бүтэҥитик:
– Аһаа, тоойуом. Сэниэ киирдэҕинэ табыллар, – диэбитэ.
Ньукуус илиитэ-атаҕа бааллан хаалбыт курдуга. Ийэтэ кэлэн санныттан илигирэтэ-илигирэтэ:
– Ньукуус, аһаа. Биһиги… Ааныска уонна мин туспутугар, – диэбитигэр биирдэ хамыйаҕар мундуну баһан ылан айаҕар укпута. Онтон балыгын миинигэр хараҕын уута чоккуруу-чоккуруу амтанын да билбэккэ барытын сиэн кэбиспитэ уонна итирик киһи курдук балааскайдаан, хараҕын уутугар муна-муна оронугар тиийэн умса түспүтэ.
Сарсыарда халлаан сырдаатын кытта аччык оҕолортон, дьахталлартан куотар курдук күөллэригэр харбыаласпыттара. Туох да саҥата-иҥэтэ суох бэҕэһээ Ньукуус түспүт ойбонуттан өссө үөс диэки ойбон алларан аччарыспыттара. Бары, кырдьык, биллэ сэниэлэммит курдуктара. Өр-өтөр буолбатаҕа, ойбон түгэҕэр уу бычыгыраабыта. Охонооһой, ытыһыгар силлээмэхтээн баран суптурута түһүөлээбитигэр, уу өрө булдьугуруу түспүтэ. Ону кытары үс-түөрт ыыс араҕас собо өрөҕөтө кылбаҥнаабыта. Лэпсэй сүүрүн тутан туран:
– Оо, эбэбит барахсан! – диэн баран, накыйдар-накыйан мууска тобуктуу түспүтэ. Оттон Ньукуус, ойбоҥҥо собо арҕаһа хараарарын, өрөҕөтө кылбаҥныырын көрөн туран, айаҕар хабархай амтан биллибитигэр биирдэ саҥата суох ытыы турарын өйдөөбүтэ.
* * *
Сарсыҥҥытыгар Ньукуус балаҕан чаампытыттан таҥнары ыйаммыт муус чопчу сып-сырдык таммахтарыгар ытыһын тоһуйан туран:
– Аҕаа, биһиги этэҥҥэбит. Эн кырыыстаах өстөөҕү харса суох кыдый!!! – диэн иһиллэр-иһиллибэттик ботугураабыта.
Үөлээннээхтэр
Кээтии, хойуутук сабыта түһэр бырдахтартан икки илиитинэн хардары-таары сапсына-сапсына, талах быыһынан орҕочуйар ыллыгы батыһан охсуллубут ходуһаҕа тахсан кэллэ. Киэҥ сиргэ тахсаатын кытта, бырдахтар сиккиэр тыалга оҕустаран аҕырыс гына түстүлэр. Кыыс, дьэ тыын ылбыттыы, отчуттар ханна отууламмыттарын билээри тула көрүөлээтэ. Ходуһа арҕаа саҕатыгар ойуччу үүммүт талахтарга маҥан былаат ыйанан турарын көрөн, кууран эрэр оту курдурҕаччы кэһэн ол диэки баран иһэн, охсооччулар суолларынан кимиэнэ буоларын сылыктыы сатыы истэ. Бу киэҥник тэлэн нэлэһитэн, ол оннугар бөрсүөк эрэ саҕаны бастаран охсооччу Ылдьыын Мэхээлэ буолуон сөп. Кини тэлиитэ сүрдээх киэҥ, хадьымала намыһах, хотуурун суола биир тэҥ кэрдьигинэс буолааччы. Оттон бу кыараҕас соҕус эрээри ыллар харыстан ордук олуктаах, тэлиитин ортото сирин кырсыттан хоруйан охсуллубут, ол оннугар кытыытынан тутум үрдүктээх хадьымаллаах Охонооһой буолуохтаах. Охонооһой эрэ итинник дириҥник бастаран, хотуурун үөһэттэн таҥнары дайбаан түһэрэр. Онон ыраахтан көрдөххө биир кэм өрүтэ даллаахтыы иһэр буолааччы. Мэхээчэ суолун үгүс киһи эндэппэккэ билэр – кыараҕас гынан баран адьас сири кырсынан хоруйан охсор. Хаҥас илиитин тоҥолоҕун ойоҕоһугар сыһыары тутан, көбүс-көнөтүк тутта сылдьан хайдах эрэ бүтүн бэйэтинэн уҥа-хаҥас садьыаланан охсор үгэстээх. Онон үрдүк, хойуу оттоох сиргэ охсоругар хотуурдааҕа да көстүбэккэ биир кэм уҥа-хаҥас хойуоллаҥныы иһэр буолар. Кэтии, кыраабыл угун кыайар буолуоҕуттан элбэхтэ от мунньубут буолан, холкуоһун эр дьонун суолларын эндэппэккэ билэр. Бүгүн даҕаны Ґҥүүлээххэ от мунньа барыахтаах этэ. Ону баара ойооско[4 - Өрүс ортотугар турар оттоох-мастаах кыракый арыы, өрүс арыыта.] от охсо киирбит дьоҥҥо бэбиэскэ кэлэн, бэрэссэдээтэлэ түргэнник тиэрдэ оҕус уонна күнүскү омурҕаны аһарбакка сэбиэккэ баар гын диэн бу ыксаан-бохсоон иһэр.
Отууга чугаһаан иһэн көрбүтэ: дьоно бөлкөй талах нөҥүө өттүгэр охсо сылдьаллар эбит. Кээтии уҥа илиитинэн былаатын хастыы тардан ылан сүүһүн көлөһүнүн соттуммахтаан баран, өрө уунан далбаатыы-далбаатыы:
– Мэхээлээ, Охонооһоой, Мэхээчээ! Э-һэ-һэ-һ-э-эй! Кэлиэҥ! Кэлиҥ-кэлиҥ! – диэн хаһыытаата.
Мэхээлэ, дьонуттан лаппа атан инникилээн иһэн, охсорун тохтотон күн уотуттан хараҕа саатан кини диэки чарапчылана-чарапчылана көрөн турда. Охонооһойдоох Мэхээчэ эмиэ тохтоон Кээтии диэки көрөн турбахтаан баран, күөх оту бобо харбаан ылан хотуурдарын соттулар уонна отуу диэки хаамсыбытынан бардылар. Мэхээлэ эмиэ хотуурун отунан сотон баран сүгэн кэбистэ уонна Кээтии диэки аҕыйах хардыыны оҥороот, дьонун күүтэн турда. Устар сайыны быһа үүнүүлээх окко умсаахтаабыт сытыы хотуурдар тимирдэрэ күн уотугар сытыытык чаҕылыҥнаан кинилэр хайдах эрэ хотуурдары буолбакка, уот курбуу батастары сүгэн иһэллэрин курдук этэ.
– Хайа, Кээтии, дорообо! Туох ааттаах ыксаллаах наадаҕа кэллиҥ? – дии-дии Ылдьыын Мэхээлэ чугаһаан кэллэ.
– Эһиэхэ… Эһиэхэ үһүөҥҥүтүгэр… бэбиэскэ кэлбит… Түргэнник сэбиэккэ тиийэ охсор үһүгүт, – диэн баран Кээтии умса көрөн турда, онтон былаатын үөрүйэх баҕайытык төбөтүгэр саба быраҕынна, икки уһугун кэтэҕэр кичэйэн баанан кэбистэ. Чочумча бары саҥата суох турдулар. Эргиччи эмиэ уу чуумпу буолла. Онтон үрдүлэринэн тыаһа-ууһа суох тайаарыҥнаан ааһан иһэр тыыраахы, эмискэ «кыр-кыр-кыр, кырык-кырык, кырыак-кырыак-кырыак» диэн айманан, соһуччу сурахтан дөйүөрбүт курдук дьону уһугуннартаата. Ылдьыын Охонооһойдоох Мэхээчэ сирэйдэрин-харахтарын дьэ өйдөөн көрбүттүү хардары-таары сыныйан көрө-көрө:
– Ыҥырбыт буоллахтарына барар буоллахпыт дии, – диэн баран отуу диэки хаампытынан барда. Дьоно бары саҥата суох кинини батыстылар…
* * *
…Ынах ыллыгын кыйа лагласпыт кылбаа маҥан сотолордоох хатыҥнар биир да сэбирдэхтэрэ ибир гыммат, кыра да сиккиэр илгийбэт күнэ үүммүт. От-мас барыта өҥүрүк куйаастан улугуран, налыйан хаалбыкка дылы. Халлаан оройуттан сырайар күн уотуттан, бэл, үөн-көйүүр күлүк сиргэ хорҕойбут быһыылаах. Бырдах да дыыгынаабат, сахсырҕа даҕаны сааҕынаабат.
Уу чуумпу…
Арай, биирдэ эмэ күлүмэн эргийэ көтөн күүгүнээн ааһар, үрүмэ курдук чап-чараас кынаттаах тоноҕоччу хаппыт кииһилэ умнаһыгар түһэн ыла-ыла тыаһа-ууһа суох өрүтэ күөрэйбэхтиир, ыллык суол икки өттүнэн киһини түөһүн тылынан буолар гына өрө аспыт ап-араҕас сибэккилээх тимэх оттор үрдүлэринэн үс-түөрт муус маҥан үрүмэччи бэйэ-бэйэлэрин эккирэтиһэн ирбинньиктэнэллэр.
Мэхээчэ итини барытын ис-иһиттэн кэрэхсии, манньыйа көрөн турдаҕына, эмискэ ким эрэ олус холустук саҕатыттан илгиэлээтэ. Ыбыс-ыарахан халтаһаларын нэһиилэ атытан көрбүтэ, өрүс баһыттан ыла массыынаҕа кэккэлэһэ олорон кэлбит Таатта киһитэ саҕатыттан сахсыйа турар эбит.
– Оо, бу киһи эмиэ уутун кыаммата. Туох ааттаах уук киһигиний, доҕоор? Тур, бардыбыт, – диэбитэ истиэнэ нөҥүө саҥарардыы бүтэҥитик иһилиннэ, хотуомкатын уҥа санныгар быраҕынара уулаах дьэҥкир иһит нөҥүө көрөрдүү уҥа-хаҥас, туора-маара устаҥалаан ылла.
Мэхээчэ уутугар аҥаарыйан мэндээрбит хараҕынан тулатын көрүммүтэ: дьоно бары туран үрүөтэһэн эрэллэр эбит. Уута кэлэрэ сүрдээх, мэктиэтигэр мэйиитэ минньигэс-минньигэстик эргийтэлээн ылар, халтаһалара сабылла тураллар, илиитэ-атаҕа адьас куҥ курдуктар. Ол иһин кыараҕас аанынан сүүһүнэн киһи хаһан үтүрүһэн тахсыахтарыгар диэри кыратык нуктуу түһэн ылар санаалаах төбөтүн эмиэ түөһүгэр бүк түһэрэн кэбистэ.
Кини сөп-сөп күрүлүүр күнүс итинник уута кэлэн, чүмэчини саба туппуттуу эмискэ утуйан хаалар дьаллыктаах. Ол оннугар сотору-сотору түүнүн адьас утуйбат буолан хаалар. Оччоҕо хараҕын килэччи көрөн баран сытар, бара сатаан ыһыырынньык имик-самык уотугар тугу эмэ кыспыта, ат сэбин абырахтаабыта буолар идэлээх. Онтуттан сүрдээҕин эрэйдэнэр. Киһи барыта утуйа сыттаҕына, соҕотоҕун түҥкүнүү сылдьар туох аанньа буолуой? Оттон уута мунньулуннаҕына, күнүһүн уутун кыаммакка дьон күлүүтүгэр да барбыта элбэх. Былырыын өҥүрүк куйаас күн тэлиэгэлээх атынан отчуттарга өйүө илдьэн иһэн утуйан хаалбытыгар, ата үрэх оломугар тиийэн куйааһырҕаан иҥэһэ тэбэригэр диэри дириҥ ууга туораан тахсан турунан кэбиспит этэ. Көр, онно ыстаанын кэннэ илийдэр даҕаны, уһуктубатах ээ. Ааһан иһэр дьон түбэһэ түһэннэр атын кытылга сиэтэн таһааран баран, бэйэтин нэһиилэ уһугуннарбыттара. Отчуттар өйүөлэрин бүтүннүү ууга сытытан кыбыстыы бөҕөҕө киирбитин таһынан, бүтүн нэһилиэк үрдүнэн күлүүгэ барбыта.
Били Кээтии кэлэн илдьити этээтин кытта, дьиэлэригэр таарыйбакка быһа сэбиэт кэнсэлээрийэтигэр тиийбиттэрэ. Онтон кими да дьиэтигэр ыыппатахтара. Аан таһыгар саалаах харабыл турара. Арааһа, күрүөхтэрэ дииллэрэ буолуо. Кырдьык, сэриигэ ыҥырыллан баран иһэн күрээбит, дезертирдээбит дьон туһунан сурах-садьык дэлэйэ.
Мэхээчэ сэбиэккэ үлэлиир Ааныска диэн кыыһынан дьонум кэлэн көрүстүннэр диэн илдьиттээбитэ. Ол эрээри барааччыларга кими да чугаһаппатахтара. Онон ийэлээх аҕата күрүө нөҥүө соҥуоран туралларын түннүгүнэн эрэ көрбүтэ. Ийэтэ былаатын уһугунан сотору-сотору хараҕын уутун соттоохтуура. Аҕата Аанысканан саас куоракка киирэ сылдьан атыыласпыт саппыкытын, аҕыйах солкуобай харчыны тиксэрбитэ. Онон окко кэтэр олооччутун устан саппыкытын кэппитэ. Арааһа, барыахтаах дьону барытын хомуйдахтара буолуо, кэнсэлээрийэ иһигэр ким туран, ким олорон эрэ чэйдээбиттэрин кэннэ, саалаах дьон харабыллаах, иккилии буолан биир аты мэҥэстэн оройуон киинигэр айаннаабыттара. Түүннэри түһэн сарсыарда ыал туруута тиийбиттэрэ.
Аармыйаҕа дьону хомуйуу сыыппаратыгар ыктаран олорор сүүмэрдиир хамыыһыйаҕа Мэхээчэ уҥуоҕунан ирдэниллэр кээмэйгэ хапсыбатын аахса барбатахтара, эгэ, ол утуйарын-утуйбатын токкоолоһуохтара дуо? Бэйэтэ кэпсиэҕин муҥкуга бэрдэ, утуйбат ыарыылаахпын да дии санаабат этэ, хайа уонна нууччалыы биир даҕаны тылы билбэтэ. Дьэ, онон бу сэриигэ баран иһэн Иркутскайга быстах тохтоон ааспыттарыгар нуктуу түһэн ылар санаалаах олорор дьүһүнэ этэ. Бу иннинэ адьас аанньа утуйбакка сылдьара…
* * *
…Сибилигин аҕай сибэккилээх хонууга үрүмэччилэр көтөн ирбинньиктэнэллэрин көрө турар курдук этэ да, аны ынах ханнын саҕа таастар үрүт-үрдүлэригэр күөрэлэнэн сытар, эргиччи туох да бэйэлээх ыттыа суоҕун курдук суорба хайалар суодаһан турар кыараҕас баҕайы сирдэригэр баар буолан хаалла. Тахсар сири көрдөөн ол таас эркини кыйа барыан баҕарар да, үктэнээри гыммыт тааһа барыта салыҥнаах балык курдук ньылбырхай буолан иһэр. Халтарыйда даҕаны атаҕын тосту түһүөх курдук. Онон охтумаары икки илиитин даллатан баран биэтэҥэлии туран уһуктан кэллэ. Маарыҥҥытынааҕар быдан сэргэхсийбит. Бастаан ханна баарын өйдөөбөккө тула көрүтэлээтэ. Онтон чугаһынан биир да билэр киһитэ суоҕун көрөн дьэ сүрэҕэ «парк» гына түстэ. Хотуомкатын көрдөөн тула холоруктаата да, утуйа олордоҕуна сойботон ылбыттара ырааппыт быһыылаах. Хараҕа хараҥара, кулгааҕа чуҥкунуу түһэргэ дылы гынна, сүрэҕэ айаҕар бүөлүү анньан кэбистэ. Олорор муннугуттан ойон туран икки аҥыы тэлэччи аһыллан турар аан диэки ыстанна. Таһырдьа тахсан уҥа-хаҥас сүүрэкэлээтэ, хаста да дьоҥҥо кэтиллитэлээн ылла, тулатын көрө сатаан моонньун уһата сатыы-сатыы уҥа-хаҥас мэлээриҥнээмэхтээтэ. Ол эрээри дьоно барбыттара ырааппыт быһыылаах, биир да билэр киһитэ көстүбэт.
«Иэдээн, хаалбыппын. Дэсэртиир аатырдаҕым» диэн санаа күлүм гынан ааста. Өлүү түбэлтэлээх, хаҥас илиилэригэр кыһыл бэбээскилээх, саалаах саллааттары батыһыннарбыт эписиэр чуо киниэхэ иһэрин көрөн, кутталыттан дөйөн хаалбыт курдук буолла. Дьоно киниэхэ эрэ кыһаммакка аттынан кэлэн ааһа турдулар. Сэриигэ ыҥырыллан баран эрэр киһи быһыытынан бастаан кинилэри кэннилэриттэн батыспахтаан иһэн, дьонуттан быстан хаалбытын нууччалыы хайдах да сатаан быһаарыа суоҕуттан саараан, хардыыта кыараатар-кыараан хаалан хаалла. Ити курдук төттөрү-таары мэскэйдэнэ, санаатыгар дьонун көрдүү сатыы сырыттаҕына, киэһэрэн барда. Боруҥуй буолуута эмиэ сэриигэ баран иһэр дьону тиэйбит поезд кэлэн, тимир ыллыктар ииччэх-бааччах курдук туора-маары тардыллыбыт сирдэрин нөҥүө өттүгэр балачча уһуннук тохтоон турда. Мэхээчэ, баҕар, сахалар бааллара буолаарай диэн онно баран истэҕинэ, саалаах саллаат үлтү үөгүлээн, саанан дугдуруйан үүрэн ыытта. Хаһан да хайыай, төттөрү вокзалыгар киирэн муннукка урукку миэстэтэ иллэҥин көрөн муостаҕа кумуччу туттан олорунан кэбистэ…
* * *
… Сэриигэ барааччылары оройуон киинигэр хоннороот, үргүлдьү куораттаппыттара. Куоракка тиийэллэрин кытары Охонооһойу дьонуттан арааран атын сиргэ ыытан кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан били, ходуһаттан бииргэ бэбиэскэ тутан тахсыбыт дьонун кытары борохуот баарсатыгар эрэ көрсүбүтэ. Өрүс баһыгар тиийэн эмиэ үс аҥыы арахсарга тиийбиттэрэ. Дьэ, итинтэн ыла Охонооһой кинилэри биирдэ да көрбөтөҕө.
Икки ый курдук үөрэтэ түһээт, Охонооһойу маршевай рота састаабыгар киллэрэн сэриилэһэр аармыйаҕа ыыппыттара. Инники кирбиигэ тиийэллэригэр сахалартан төрүт да соҕотох буолан хаалбыта. Нууччалыы билбэт буолан наар дьону батыһа сылдьарыгар тиийбитэ. Син үһүс ыйын сэриилэһэ сылдьар. Ити кэм устата хаста-хаста өлө-өлө тиллибитэ буолла. Биирдэ буомба тоҕо тэппит буора саба түһэн тыыннаахтыы көмүллэн хаала сыспыта. Хата, саатын уоһа хоройо сытарынан сирдэтэн хаһан таһаарбыттара. Онтон ыла хас да хонукка тугу да истибэт буола сылдьыбыта, санчааска сытыаран эмтээннэр бэттэх кэлбитэ.
Бу сарсыарда атаакаҕа киирээри бэлэмнэнии буолла. Бэлэмнэнэн да диэн – кимиэхэ хас ботуруоннааҕын ааҕынан тэҥ гына үллэстэн, хоонньуларыгар биирдии уматыктаах бытыылканы уктан баран, хамаанданы кэтэһэн сыталлар. Охонооһой бу аан бастаан атаакаҕа киириитэ. Сибилигин окуопаттан ойон туран өлөр өлүүнэн илгистэр толооҥҥо сүүрэн тахсыаҕа. Сүрэҕэ биир кэм бип-битигирэс, илиитэ кытары салыбырыырга дылы. Ол иһин бинтиэпкэтин хам тутан окуопа түгэҕэр чохчойон олорор. Төбөтүгэр араас санаалар үтүрүһэ-үтүрүһэ кииртэлииллэр. Баҕар, бу кини олоҕун бүтэһик күнэ буолуо… Сибилигин, адьас сотору буулдьаҕа дьөлө көтүттэрэн кыа хаанынан устубутунан сууллан түһүөҕэ. Ынырыгыын! Сэриигэ кэлэн элбэх өлүүнү көрдө. Ама кини эмиэ хаар, буор булкаастаах тоҥ сиргэ охтон өлөн түһүө дуо?..
Ол быыһыгар аны эһэтэ оҕонньор тайахха тэптэрэн, оргууй аҕай маадьардаталаан дьиэтин диэки баран иһэрин санаан ылла. Адьас оҕо сырыттаҕына өлөн хаалбыт эһэтэ оҕонньору бүтэһигин көрөн хаалбыт түгэнин тоҕо санаан ылбытын дьиибэргиэх курдук буолан истэҕинэ, «В атаку!» диэн хамаанда сатараата. Охонооһой, ол хамаанданы истэн, саатын ыбылы туппутунан өссө бүк түһэн кирийэ сатыырга дылы гынна. Эмискэ ким эрэ сүр күүскэ өттүккэ тэбэн баран, саҕатыттан харбаан ылан окуопа таһыгар бырахта. Түөрт атах буолан туран истэҕинэ, «Вперед! Быстрей!!!» диэн хаһыыны кытары аны ойоҕоско тэбэн саайдылар. Иһэ-үөһэ доргуйан тыына хаайтарарга дылы гынна, хараҕа ирим-дьирим буолбахтаата. Ол да буоллар иннин диэки сүүрэн бакаалаата.
Тулатыгар биир кэм «Аа-а-а-аа!» диэн хаһыы иһиллэр. Эмискэ иннигэр, ойоҕоһугар миинэлэр түһэн эстэн бурҕаҥнастылар. Иһин түгэҕэр били, маарыын ойоҕоско тэппиттэрин курдук, туох эрэ күүскэ саайарга дылы гынна да, Охонооһой охтон түстэ. Өйдөнөн кэлбитэ: буордары, хаардары үлтү мэһиллибит сиргэ умса түһэн сытар. Төбөтүн өндөппүтэ: иннигэр маҥан кириэс ойуулаах тааҥка адьас кинини көрбүтүнэн тимир тиһиликтэрэ килэбэчиһэн хаары, буору өрө ытыйан лиһигирэйэн иһэр эбит. Охонооһой ити амырыын сэпкэ үлтү мэһийтэримээри туора сыылла сатаата. Тааҥка адьас субу лиһигирэйэн кэллэ. Охонооһой тааҥка куйаҕар түспүт хаар күдэригэ тута ууллан ньалҕарыйарын кытары бу баардыы көрдө. Онтон хоонньугар уматыктаах бытыылкалааҕын өйдөөн, илиитин иминэн булан, оруу тардан ылан ааһа лиһигирэйэн эрэр тааҥка диэки элиттэ. Бытыылка тааҥка куйаҕар тиийэн үлтү ыстанарын, уматык халыс гынарын уонна чочумча буолаат, кыһыл төлөн өрө күүдэпчилэнэрин көрө сытан, уматыктаах бытыылкатын көрдөөн харбыалаһарыгар иһин түгэҕэр туох эрэ сымнаҕас, сылаас баарын дьиибэргээн тиэрэ эргийэн иһин түгэҕин өҥөйөн көрбүтэ: оһоҕоһо бүтүннүү буор-сыыс, хаар- сиир буолан субулла сытар эбит. Сыыллыбыт сирэ барыта кыа хаан буолбут. Икки илиитинэн оһоҕоһун хомуйуохтуу харбыалаһа сытан, мэйиитэ эргийэн тулата кулахачыҥнаан иһэн хабыс-хараҥаҕа тимис гынан хаалла…
* * *
… Уонча хонугунан Мэхээчэ аччыктаан, ыран-дьүдэйэн, эбиитин ханнык эрэ урдустар быһыта сынньан баран, били, маа бэйэлээх саппыкытын устан ыланнар атах сыгынньах хаалла, сирэйэ-хараҕа көҕөрөн адьас умнаһыт оҕонньор курдук буолла. Бэйэтэ да кырата-харата бэрт буолан, сэриигэ ыҥырыллан баран иһэн быстан хаалбыт киһи диэбэккэ, бүрээт умнаһыт оҕонньоро сылдьар дии саныыллар быһыылаах.
Тимир суол вокзалыгар кэлии-барыы түүнүн эрэ кыратык аҕырымныы түһэр. Арҕааттан сотору-сотору бааһырбыттары аҕалаллар, араас тэриллэри, станоктары тиэммит поезтар кэлитэлииллэр. Түүннэри-күннэри сэриигэ баран иһээччилэри тиэммит эшелоннар кэлэн ааһыталыыллар. Ол тухары Мэхээчэ биир да саха киһитин көрсүбэтэ, кыһалҕатын быһаартарбата, кимниин да айах атан кэпсэппэтэ. Хоргуйан өлбөт туһуттан наар аан таһыгар ытыһын тоһуйан баран олорор. Кэлэр-барар дьоҥҥо ас-таҥас сыыһын атыылыыр эмээхситтэр сороҕор аһынан ытыһыгар килиэп хоруоскатын, хахтары буспут хортуосканы ууран ааһаллар. Хантан эрэ балачча обургу кэнсиэрбэ бааҥкатын булан айанньыттар оргуйбут уу ылар кырааннарыттан сылбархай ууну сүүрдэн айаҕын сиэтэ-сиэтэ сыпсырыйар. Итинник муҥнана сырыттаҕына, халлаан тымныйан, кыһын кэлэн иһэр сибикитэ биллэн барда. Атахтара дэлби тоҥор буоланнар, куул сэмнэҕин булан эринэн баран, сөллө сылдьыбатыннар диэн бэрбээкэйинэн боробулуоханан бобо тардынна. Кэлин вокзал тулатынан чээччэйэн чугас эргиннээҕи үүтү-хайаҕаһы биэс тарбаҕын курдук биллэ. Адьас кими да чугаһаппат, саалаах харабыллар турар, хатыылаах боробулуоханан эргитиллибит сирдэр кытары бааллар.
Ити сылдьан уорары сатыыра эбитэ буоллар, саатар киһилии атах таҥастаныа эбитэ буолуо да, Мэхээчэ уорарын тарбаҕын быстар кэриэтэ саныыр. Хата, биир күн итии уу сүүрэр турбалар тардыллыбыт сирдэригэр кини курдук кыра киһи киирэн холкутук сытыан сөптөөх хаххатын булан ылла. Бэрт бүччүм, сылаас сири таба хааман, аны онно тиийэн хонор. Айаҕын ата сылдьар сүрдээх улахан алдьаммыт бачыыҥканы булан, боробулуоханан үүйэн син атах таҥастаммыт кэриэтэ буолла. Ити курдук күнтэн күн ааһан истэ. Мэхээчэ сууммакка-тарааммакка, аанньа аһаабакка ийэлээх аҕата да билбэт киһилэригэр, илдьирийбит таҥастаах умнаһыкка кубулуйан хаалла. Аны киниэхэ төрүт да кыһамматтарын билэн, байыаннайдартан куттаммат. Ардыгар аччыктаан мэйиитэ эргийэн туймаарталаан ылар. Дойдутун, дьонун ахтара даҕаны сүрдээх, ол эрээри аны кинини онно туох илдьэн быраҕыай? Хаһан эрэ бу дойдуга, ити турбалар быыстарыгар өлөрүм буолуо дии саныыр. Сороҕор түһээн дойдутун көрөр. Тоҕо эрэ наар сайын үгэнигэр тиийэ сылдьар, сибэкки арааһын быыһыгар турар уонна хайаан да үрүмэччилэр тэлээриҥнэһэллэрин көрөр. Уһуктан кэлэн, төрүт атын сиргэ сытарыттан хомойон ытаан муҥнанар. Ытаан-ытаан баран, хоргуйан өлбөт туһуттан эмиэ умналыыр сиригэр тиийэн олороохтуур.
Өрүү хам аччык, оргуйбут ууну эрэ төһө кыайарынан иһэ сылдьар да буоллар, Мэхээчэ күөххэ этэҥҥэ үктэнэн, от-мас тыллыытыгар син тыыннаах тиийдэ. Биир сүрдээх сылаас күн, дьон көрбөт сиригэр тиийэн, ньалыар ууну булан суунна, таҥаһын дуомун эмиэ илиппитэ буолла, бытын-былахытын көҕүрэтинэ сатаата. Сыгынньахтанан баран дар уҥуох, от илии, от атах буолбутуттан, тобугун, өттүгүн уҥуохтара сүөргү баҕайытык лоппоруһан тахсыбыттарыттан, ойоҕосторо ааҕа атыгыраһан көстөллөрүттэн бэйэтэ да соһуйда. Илдьирийбит сонун бүрүнэн саҥата суох ытаан санна титирэстии олорбохтоото. Оо, билигин дойдутугар төһө эрэ үчүгэй буолла. Хаар ууллан, мыраан сирэйэ ньургуһунунан симэнэн, тыллан эрэр мутукча сыта дыргыйан, кэҕэ этэн чоргуйан эрдэҕэ. Таҥаһа куурарын кэтэһэн оннук балачча уһуннук олордо. Айылҕаҕа үчүгэйэ сүрдээх эбит. Ол иһин талаҕынан хахха оҥостон, кур оту үргээн тэллэх оҥостон отууга хонордуу оҥоһунна.
Киһи туохха барытыгар үөрэнэр эбит. Мэхээчэ эмиэ умнаһыт олоҕор үөрэнэн хаалла. «Дьылҕам маннык эбит буоллаҕа» дии саныыр. Саамай сүрүн кыһалҕата – туох эрэ айахха угары булбут киһи диэн. Сэрииттэн бодоҥ буолбуттар, илиитэ, атаҕа суох умнаһыттар күн-түүн ахсын элбээн иһэллэр. Вокзал айаҕар уонунан киһи илиитин уунан баран олорор буолар. Онон тугу эмэ ыстыыры булар уустугурда. Сорох күн оргуйбут уунан эрэ хонуталыыр.
Аччыктаан, тоҥон-хатан, инчэҕэй эттээх тулуйбат эрэйин-муҥун көрүстэр даҕаны, ыалдьан-сүтэн хаалбакка син тыыннаах сылдьар. Иккитэ-үстэ саха дьонун көрсөн кэпсэтэ сатаата да, анарааҥҥылара сэриигэ баран иһэн быстан хаалбытын биллилэр да тэскилиир аатыгар бараллар, киниттэн араҥ ыарыылаах киһи курдук куттаналлар. Өссө сорохтор кырбыах да курдук буолаллар. Онон кэлин сахалар дии санаабыт дьонугар чугаһыы да соруммат.
* * *
…Мэхээлэ, тирии бүрүөһүннээх сымнаҕас дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн утуйан барылата сыттаҕына, таһырдьа ынырыктаах ытыалааһын, ыһыы-хаһыы өрө оргуйа түстэ. Ойон туран дьыбаан баһыгар өйөннөрө уурбут аптамаатын харбаан ылаат, иккис этээстэн кирилиэһинэн аллара лиһигирээн түстэ. Таһырдьа ойон тахсыбыта: ким туох сэптээҕинэн салгыҥҥа ытыалаан битигирэтэн аҕай эрэллэр эбит. Тугу да өйдөөбөккө өрүтэ хантаарыҥнаан баран, аан таһыгар ыһыытыы-ыһыытыы аптамаатынан салгыҥҥа ытыалыы турар саллаакка тиийэн кулгааҕар: «Что случилось?» – диэн хаһыытаабытыгар, биирдэрэ: «Победа! Победа!» – дии-дии ботуруонун бүтүннүү ытыалаан битигирэтэн кэбистэ. Мэхээлэ, ити тыллары истээт, этэ-сиинэ итий-итий гынарга дылы буолла. Кыайыы!!! Бу күнү төһөлөөх күүттэ этэй?! Ол күнэ, төһө да күүппүтүн иһин, олус соһуччу тиийэн кэллэ. Тулатыгар үлүскэннээх үөрүүттэн «Ураа!» хаһыытыы-хаһыытыы салгыҥҥа ытыалыыр дьону үтүктэн, аптамаатын өрө тутаат, диискэтэ бүтүөр диэри ытыалаан бирилэтэн кэбистэ уонна киһитин кууһа түстэ. Иккиэн ыбылы куустуһан мадьыктастылар. Мэхээлэ түөһүн үлүскэн үөрүү толорон эмиэ да күлэрэ, эмиэ да үгүстэр курдук хараҕын уута ыгыллан тахсан сарт түһэрэ.
…Сэрии иэдээнэ хайдахтаах да киһи кутун уларытар, дьэбир сүрэхтиир. Оттон ити үөрүү хараҕын уута күннэтэ өлөр өлүүнү кытта күөн көрсүбүт саллааттар куттара тостубатаҕын, майгылара уларыйбатаҕын туоһута этэ.
* * *
…Бу дойдуга саас быдан эрдэ кэлэр. Мэхээчэ, халлаан сылыйан, түүнүн оччо тоҥмот буолан, бүччүм сиргэ эмиэ отуу оҥостон хонор буолбута хас да күн буолла. Биир сарсыарда күн аайы умналыыр сиригэр кэлбитэ: туох эрэ улахан бырааһынньык буолбутунуу дьон үөрбүтэ-көппүтэ сүрдээх, араадьыйанан ырыа-тойук кутуллан олорор буолбут. Мэхээчэ, төһө да нууччалыы бэрт аҕыйах тылы биллэр, киһи барыта өрө көтөҕүллэн: «Победа! Ураа! Ураа!» – дэһэллэриттэн, сэрии бүппүтүн, кыайыы буолбутун сэрэйэн, эмиэ сүрдээҕин үөрэн, долгуйан кэллэ. Ол быыһыгар аны хаһан да дойдубар, дьоммор тиийэр кыаҕым суох диэн хараастан хараҕын уута иэдэһинэн халыйа олордоҕуна, биир саллаат хотуомкатыттын бухааҥха аҥаара хара килиэби ылан туттаран кэбистэ. Мэхээчэ, өтөрүнэн илиитигэр маннык улахан килиэби туппатах киһи, үөрүүтүттэн өссө күүскэ ытаан ньиккирээн барда. Ити күн үөрбүт-көппүт дьон хаста да ботуччу соҕустук ас бэристилэр. Онон киэһэлик отуутугар икки-үс хонукка сиир килиэптээх, бэл, эт кэнсиэрбэлээх кэлэн үс сыл тухары биирдэ тото-хана аһаата. Урут саамай баҕарар баҕата – саатар биирдэ тото аһаа- быт киһи диэн этэ. Оттон бүгүн тото аһаатар даҕаны, сүрэҕин-быарын хам тутар, мэктиэтигэр тыынын хаайар, кыатана сатаабытын да иһин хараҕын уутун ыган таһаара турар ыар санаа хам кууһан, кыратык даҕаны хараҕын тымныппата. Наар дойдутун, дьонун санаан, халтаһалара дьолточчу иһиэр диэри ытаан таҕыста…
* * *
…Кыайыы кэнниттэн сотору соҕус буолаат, тимир суол станциятыгар аны илин диэки ааһар эшелоннар элбээтилэр. Дьоппуоннары кытары кыргыһыыга баран эрэр, араас сэрии сэбин, саллааттары тиэммит поезтар сотору-сотору кэлэн ааһыталыыллар. Ол быыһыгар дойдуларыгар төннөн иһэр, түөстэригэр килэччи уордьан, мэтээл иилиммит саллааттар вокзалы ылан кэбистилэр.
Биир күн Мэхээчэ вокзал диэки баран иһэн, отуутуттан чугас соҕус уот оттон хочулуокка күөс өрүнээри олорор дьону көрдө. Өйдөөн көрбүтэ: сахалар эбит. Өссө биирдэрин хайдах эрэ хараҕа таптыы көрөр, билэр киһитин курдук. Талах быыһынан оргууй чугаһаан, саһан туран сирийэн көрбүтэ: ходуһаттан бэбиэскэ тутан бииргэ тахсыбыт киһитэ Ылдьыын Мэхээлэ тастыҥ быраатынаан Миитэрэйдиин олороллор эбит. Үөрэ-көтө күө-дьаа кэпсэтэллэр, табахтыыллар. Түөстэрэ бүтүннүү уордьан, мэтээл.
Мэхээчэ, билэр дьонун көрөн, сахалыы саҥаны истэн, хараҕын уута халыйан тахсан, сүрэҕэ нүөлүйэн, сүһүөхтэрэ ууллан охтон түһүөх курдук буолан талахтан тутуһан оргууй бокуйдар-бокуйан тобуктуу түстэ. Балачча өр бүк түһэн, бүтүн бэйэтинэн титирэстии олорбохтоон баран, көнөн өрүтэ тыыммахтаан ылла. Хараҕыттан халыйан тахса турар ууну сөп-сөп ытыһынан туора соттуммахтыы-соттуммахтыы кутаа таһыгар кэпсэтэн көбдьөөрөр дьону көрөн олорбохтоото. Онтон арыый уоскуйан, оргууй аҕай туран, талах быыһыттан тахсан саарыы-саарыы кутаа диэки барда.
* * *
…Кини диэки утары олорор Ылдьыын Мэхээлэ талах быыһыттан тахсан кэлбит илдьиркэй таҥастаах, хараара өспүт сирэйдээх быыкайкаан киһини бэркэ дьиибэргээбиттии көрдө. Мэхээчэ хамсыыр-хамсаабат икки ардынан кээдьэҥнээн чугаһаан кэлбитигэр, киниэхэ кэннинэн буолан талаҕы кыһан күөс булкуйар оҥоро олорбут Миитэрэй эргиллэн көрөөт соһуйан:
– Оо, татат! Бу туох айылаахпыт тиийэн кэллэ?! – диэтэ.
– Умнаһыт эрэйдээх сылдьар дии. Оҕо диэбитим улахан киһи эбит дуу. Тугу эмэ бэрсээйэллэр диэн кэлээхтээтэҕэ. Ыл килиэпкэ кэнсиэрбэтэ сыбаан аҕал эрэ. Бу эрэйдээххэ онтон ордук бэрсэрбит да суох, – диэн баран Мэхээлэ умнаһыт диэки аһыммыттыы көрөн турда. Миитэрэй килиэп сыбыы охсон биэрбитин туппутунан Мэхээчэҕэ чугаһаан кэлэн утары уунна уонна:
– На, возьми. Больше нечем угостить, – диэтэ.
Мэхээчэ, эмискэ салҕа киһилии титирэс буолан хаалбыт илиитинэн, илдьиркэй сонун уолугун бобута туппахтыы туран, кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан нэһиилэ ыган-ыган:
– Хайа, Мэхээлээ, билбэтиҥ дуу? – диэн ботугураата.
Ылдьыын соһуйан утары уунан турар аһын мүччү тутан кэбиһэн баран, Мэхээчэттэн хараҕын араарбакка төҥкөс гынан окко кэнсиэрбэлээх өттүнэн умса түһэн хаалбыт килиэбин ылаары харбыалыы туран:
– Тыый, сахаҕын дуо?! Кимҥиний? – диэбитигэр, кутаа таһыгар олорор Миитэрэй ойон туран ыстанан кэллэ.
– Сахабын диир дуу?
Мэхээчэ, бу тухары киһи сылдьар диэн киниэхэ ким да болҕомтотун уурбатаҕа ырааппыт буолан кыбыстан, куттанан кэннинэн чугуруҥнаата. Онуоха Мэхээлэ соһуйан ойон кэлбит киһитин тохтотордуу хаҥас илиитин туора тутан туран:
– Бээ-бээ, тохтоо. Оргууй! – диэтэ. Онтон сиргэ сытар килиэбин ылан Миитэрэйгэ туттаран кэбиһээт, Мэхээчэҕэ оргууй чугаһаан кэлэн: – Билимээри гынным ээ, хайалара этигиний? – диэн сэрэнэ соҕус ыйытта.
– Мэхээчэбин ээ, Куонаанап.
– Оо, ол иһин даҕаны… Ханна эрэ көрбүт харахтарым ээ. Хайдах манна кэлэн хааллыҥ? Чэ, кэл. Манна уот аттыгар олорон сиһилии кэпсээ, – дии-дии утарылаһыннарар бокуойа суох Мэхээчэни кутаа таһыгар дьөгдьөрүтэн аҕалан күөх окко олордон кэбистэ.
Мэхээчэ, төһө эмэ өр атын киһилиин айах атан кэпсэппэтэх буолан, бастаан утаа тугу да буоссалааҕы кэпсээбэккэ дьонун хардары-таары көрүтэлээн мэлээриҥнии олордо. Онтон Мэхээлэ билээгэттэн куруускаҕа арыгы кутан сыҥалаан туран иһэрпитин кэннэ, дьэ тыла босхо баран сэриигэ баран иһэн дьонуттан быстан хаалбытын, үс сылы быһа умналаан аһаабытын кэпсээтэ. Тиһэҕэр ытамньыйан ыла-ыла:
– Эһиги тыыннаах ордон дойдулаан истэххит. Оттон мин эрэйдээх манна хаһан эрэ умса түһэн өлүөм буоллаҕа, – диэн баран сирэйин тобугар кистии анньан олорон ытаан санна титирэстээбитинэн барда.
Мэхээлэ тулуйбата, ытаан ньиккирии олорор киһини оргууй санныттан илгиэлии-илгиэлии:
– Мэхээчэ-Мэхээчээ, тохтоо. Уоскуй. Хайдах эмэ гынан дойдугар илдьэр суолу тобулуохпут, – диэтэ. Онуоха Миитэрэй эмиэ көх-нэм буолан:
– Ээ, илдьиэхпит-илдьиэхпит. Хата, маны ис, уоскуй, – дии-дии Мэхээчэҕэ итии чэйдээх куруусканы үҥүлүттэ. Мэхээчэ, аһыннарбыт оҕо курдук, ис-иһиттэн өрүтэ мэҥийэн сыҥсырыйан ылбахтаата, онтон уоһун сиэтэ-сиэтэ итии чэйи сыпсырыйа сатыы олордо. Ол олордоҕуна, хараҕыттан икки бөп-бөдөҥ таммах куруускалаах чэйигэр «чолк» гына түстэ.
* * *
…Мэхээлэлээх Миитэрэй Өлүөнэ баһыгар диэри бараары массыына кэтэһэ сылдьаллар эбит. Мэхээчэни массыынаҕа олордоллоро уустугун ааһан сүрдээх кутталлаах. Тутулуннулар да дезертири кистээн илдьэ иһэр дьон быһыытынан хаайыыга бараллара чахчы. Онон киһилэрин хайа албаһынан илдьиэххэ сөбүн тобула сатаан бэрт өр төбөлөрүн үлтү сыстылар. Мэхээчэлэрэ, кинилэргэ туох да сүбэ биэрэр кыаҕа суох буолан, бүтэйдии кэтэһээхтиир эрэ. Тиһэҕэр дьоно куулга уган баран, үрдүгэр хортуоппуйда кутуохха, аара сиир өйүөбүт диэххэ диэн быһаарыннылар. Миитэрэй сэриигэ алдьаммыт сааны-сэби өрөмүөннүүр взводка сылдьыбыт эбит. Дойдутугар барарыгар бииргэ сулууспалаабыт дьоно эгэлгэ тэриллээх дьоҕус холбуканы бэлэхтээбиттэрин станцияҕа тиийэн атыылыы охсон, бэрт халыҥ, бөҕө американскай куулу аҥаарынан хортуоппуй атыылаһа охсон кэллэ. Оттон Мэхээлэ киһитэ кэлээтин кытары массыыналар хаһан баралларын билэ барда. Күн ортотун саҕана аны биир чааһынан биэс массыына Усть-Кутка диэри бараллар үһү диэн ыксаан-бохсоон тиийэн кэллэ. Сонно тута куулларын таҥнары сүөкээт, иһигэр Мэхээчэни уктулар, үрдүнэн эргэ гимнастерканан бүрүйдүлэр уонна хортуоппуй кутан баран бобо баайан кэбистилэр.
– Хайа, Мэхээчээ, хайдаххыный? Тыыныҥ хаайтарбат дуо? – диэтэ Мэхээлэ куулга таҥнары нөрүйэн туран.
– Суох. Тыынарга син үчүгэй, – диэн саҥа иһилиннэ.
– Доҕоор, куул түгэҕэр эмиэ хортуоппуй кутуохха баар эбит. Муннуктара харбыһан киһи хортуоппуй диэ суох. Аны уорбалаан тураайаллар, – дии-дии Миитэрэй пилоткатын кэтэҕин диэки сыҕайан баттаҕын тарбанна.
– Ити, кырдьык, сөпкө эттиҥ ээ, – диэн баран Мэхээлэ куул быатын сүөрбүтүнэн барда.
Хортуоппуйдарын сүөкээн, сороҕун куул түгэҕэр кутан, киһилэрин хаттаан уган, үрдүнэн хортуоппуйунан бүрүйэн бобо баайан баран тэйэн ыла-ыла көрдүлэр уонна дьэ астыммыттыы Мэхээлэ куулу сүгэн массыыналар кэлиэхтээх сирдэригэр бардылар. Ол иһэн Миитэрэй:
– Дьэ, Мэхээчэ, адьас туох да саҥаны-иҥэни таһаарыа суохтааххын. Тутулуннубут да бары бүтэбит, – диэн өссө төгүл тоһоҕолоон эттэ.
Мэхээчэ эрэйдээх куул иһигэр кумуллуоҕунан кумуллан иһэн, аны алҕас сөтөллөн дуу, ытырдан дуу кэбиһэн алдьархай буолара буолуо диэн куттанан, бэл, тыыммакка да иһээхтиирэ. Ол эрээри дойдутугар тиийэр баҕаттан кини тугу баҕарар тулуйар санаалаах этэ.
Бэрт өр аймалаһан, хаста да онно-манна олордон, көтөҕөн-сүгэн, кимниин эрэ мөккүһэн, үөхсэн син массыынаҕа тиэйдилэр быһыылаах. Куул иһигэр им-балай хараҥаҕа олорор киһи дьоно нууччалыы саҥардахтарына куоластарынан эрэ араарар. Ол быыһыгар эмиэ да сахалыы саҥа иһиллэн ааһар. Кэмниэ-кэнэҕэс массыына хоҥнон иҥнэл-таҥнал түһэн айаннаабытынан барда.
* * *
…Төһө өр айаннаабыттара буолла, Мэхээчэ утуктаан дуу, салгына тиийбэккэ туймааран дуу түлэй-балай баран истэҕинэ, Ылдьыын Мэхээлэ:
– Дьэ, онон аһынаммыт киһибитин илдьэ иһэбит. Бары даҕаны өлүүгэ сылдьыбыт дьон буоллахпыт дии, тыллаан биэрбэт инигит? – диирэ иһилиннэ уонна куул быатын сүөрбүтүнэн барда. Мэхээчэ, үрдүгэр кутуллубут хортуоппуйу бүрүйэ бырахпыт эргэ гимнастеркаларын ылааттарын кытта, сөп-сөрүүн сибиэһэй салгыны эҕирийэн мэйиитэ эргийбэхтээн ылла.
– Хайа, доҕоор, хайдаххыный? Ыл, таҕыс. Усть-Кутка хаһан тиийиэхпит биллибэт. Ол тухары маннык айаннаатаххына өлөр буоллаҕыҥ дии. Куттаныма, барыта бэйэ дьоно, – дии-дии Ылдьыын куул эҥээрдэрин аллара баттаталаата.
Мэхээчэ төбөтүн өндөтөн уонтан тахса киһи сүрдээхтик дьиибэргээбит сирэйдэрин көрө түстэ…
* * *
…Айаннаатахтарын үһүс күнүгэр Усть-Кутка тиийдилэр. Аара тохтобулга Мэхээчэ илдьиркэй таҥаһын устан, саллаат кубархай гимнастеркатын, ыстаанын, пилоткатын кэтэрдэн, баттаҕын кырыйан атыттартан улаханнык араарыллыбат да буолла. Ол эрээри борохуокка саалаах-сэптээх НКВД үлэһиттэрэ хас биирдии киһи докумуонун бэрэбиэркэлээн киллэрэллэр эбит. Өссө киһи элбэҕэ бэрт буолан икки бууттан ордук таһаҕаһы ылларбаттар үһү диэн буолла. Онон Мэхээчэни куулга сүгэн киллэрии хайдах да кыаллыбат буолан таҕыста. Киһилэрэ, ону истэн, адьас иэдэйбитин көрөн, Ылдьыын: «Чэ, наһаа санаарҕаама. Тугу эмэ тобулар инибит», – диир да улаханнык мунаарара сирэйигэр көстө сылдьар. Ол сылдьан сэрии инниттэн үчүгэйдик билсэр, Покровскайтан сылдьар сахалыы бэркэ билэр нуучча уолун, эдэркээн лейтенаны көрсөн кыһалҕатын кэпсээбитигэр, киһитэ толкуйдуу түһэн баран: «Дьэ, Миша, кырдьык, киһигитин куулга уган хайдах да киллэриэххит суоҕа. Арай, маннык гыныахха сөп. Земляккытын ортоҕутугар уктан уочаракка тураарыҥ. Хонтуруолга тиийээт, пилоткаҕын устан үөһэ уунан бэлиэтэ биэрээр. Оччоҕо мин кэннигититтэн анньыһыыны тэрийиэҕим. Эһигини палубаҕа тоҕо анньан киллэрээттэрин кытары киһигит аллара трюмҥа ыстаннын. Трюм аанын эрдэ киирбит киминэн эрэ арыйтаран кэбиһээр», – диэтэ. Сүбэлэһэн баран ити албаһы туттарга быһаарыннылар, атын хайдах да гынар кыахтара суох.
Сарсыныгар Дьокуускайга диэри барар борохуот тиийэн кэллэ. Дойдуларыгар тиийэ охсуохтарын баҕарар сэрииттэн иһээччилэр бука бары бириистэҥҥэ тоҕо сууллан киирдилэр. Хонтуруоллааччылар тыраап икки өттүгэр туран хас биирдии киһи докумуонун бэркэ сыныйан көрө-көрө аһараллар. Мэхээчэ Мэхээлэлээх Миитэрэй икки ардыларыгар туран кутталыттан сүрэҕэ бип-битигирэс буолла. Кыһалҕатын оҥорон, уочарат сыҕарыйара түргэнэ сүрдээх курдук. Тыраапка тахсыыларыгар Мэхээлэ:
– Мэхээчэ, көр эрэ ол хаҥас өттүгэр чох кутар трюм аанын. Бөлөлүүбүскэй номнуо арыйбыт. Билигин анньыһыы буолла даҕаны эн онно ыстаныахтааххын. Киирээккин кытары Бөлөлүүбүскэй ааны сабан кэбиһиэҕэ, – диэн оргууй ботугураата.
Мэхээчэ, адьас күүрэн хаалан, тыынара тыастанан, сүүһүгэр көлөһүнэ бычыгыраан таҕыста. Ол икки ардыгар хонтуруолга тиийэн кэллилэр. Ылдьыын түөһүн сиэбиттэн докумуонун ылан төп-төгүрүк ачыкылаах, кыһыл хаймыылаах халлаан күөҕэ өҥнөөх фуражкалаах хатыҥыр эписиэргэ туттараат, пилоткатын устан өрө ууммутугар, кэннилэрин диэки «Давай!» – диэн саҥа иһиллээтин кытары, сүүрбэччэ киһи биирдэ палубаҕа тоҕо анньан киирдэ. Мэхээчэ, Ылдьыын кэннигэр саһан, төһө да бэлэм турдар, күүстээх анньыыттан чуут умса баран түһэ сыста уонна нэһиилэ өрүһүнэн хаҥас диэки ыстанна. Кыараҕас люгунан моҕотойдооҕор сымсатык трюм иһигэр сылыпыс гынаатын кытары, саба баттаан лаҥкынаттылар. Ол икки ардыгар иккитэ-үстэ саа тыаһа бачырҕаата, маатыра-куутура бөҕө буола түстэ. Мэхээчэ кутталыттан сүрэҕэ айаҕар бүөлүү анньан кэбистэ. Муннукка ыстанан тиийэн харса суох чоҕу дьөлө хаһан киирэн кирийэн хаалла.
Хонтуруоллааччылар саанан үөһэ ытыалаан, маатыра-куутура бөҕөнөн палубаҕа тоҕо анньан киирбит дьону төттөрү үүрэн таһаартаан балачча өр мучумааннастылар. Кэмниэ-кэнэҕэс бэрээдэги олохтоон салгыы докумуоннары бэрэбиэркэлээн бардылар.
Мэхээчэ санаатыгар өр да өр буолан баран, борохуот тохтуу-тохтуу үс төгүл үөгүлээн ылла уонна бүтүн бэйэтинэн дьигис гынан ыла-ыла устан барда…
* * *
…Өлөр-тиллэр кыргыһыылартан ордон ахтылҕаннаах дойдуларыгар эргиллэн иһэр дьон дэлби өрүкүйэн, бэрт өр өрө-таҥнары саамылаһан оннуларын булууларын саҕана, Мэхээлэ трюмҥа дьылыс гынна. Киһи тыынын хаайыах чох сытынан күҥкүйбүт хабыс-хараҥа, кыараҕас трюмҥа чохчойон олорон:
– Мэхээчэ, Мэхээчэ. Бу мин, Мэхээлэбин. Ханна бааргыный? Таҕыс, – диэн көрдө даҕаны, уу чуумпу.
Хаста да ыҥырбытын кэннэ биирдэ муннук диэки чох өрө сүгүллэн курулуура иһилиннэ. Дьэ, доҕоор, онтон киһитэ бүтүннүү чох быылын бүрүммүтүнэн тахсан кэллэ ээ. Мэхээлэ киһитин таҥаһын тэбээн бурҕаҥнаппыта буолла, онтон трюмтан быган тула өттүн чуҥнаан баран бастаан таҕыста. Кэнниттэн киһитэ тахсыбытын батыһыннаран палуба түгэҕэр тиийдэ. Таҥаһын быраатынаан солбуһа сылдьан тэбии сатаатылар да туһа суох буолла. Сирэйэ-хараҕа, моонньо эмиэ бүтүннүү хара хоруо буолбут. Онон биэдэрэ булан, уу баһан, мыылалыы-мыылалыы сууннардылар, таҥаһын-сабын эмиэ кимиэхэ туох баарынан уларыттылар. Мэхээчэ, суунан-тараанан, ыраас таҥас кэтэн уонна дойдутугар тиийэр кыахтаммытыттан үөрэн адьас атын киһи буолан чэмэлийэ түстэ…
* * *
…Дойдуларыгар чугаһаан истэхтэрин ахсын үгүстэр утуйар уулара көттө. Мэхээчэ эмиэ олорон эрэ сылайан, хамсалаах табах быстыҥа утуйан ыларын быыһыгар түүннэри-күннэри Өлүөнэ биэрэгин көрөн тахсар. Өрүс кытыла били кини түүлүгэр көрөрүн курдук күөх нуолур солкоҕо сууланан муҥутаан аҕай турар. Кырдьыга даҕаны, киһи хараҕын араарыа суох кэрэ көстүүтэ.
Кэмниэ кэнэҕэс дойдуларыгар кэлэн, билэр сирдэрэ көстүтэлээн бардылар. Борохуот айгыстан-аарыгыран кытылга чугаһаата. Мэхээчэ кэтэспит санаатыгар бэрт өр тарыбыайданан, тыраап быраҕан кинилэри түһэрээт, оргууй күллүргэччи эрдэн кытылтан тэйэн барда. Дьоно, борохуокка баар табаарыстарынаан быраһаайдаһан, өргө диэри бэргэһэлэринэн далбаатыы турдулар. Оттон Мэхээчэ, төрөөбүт кытылыгар үктэнээт, сүһүөҕэ уйбакка бокус гынан күөх окко тобуктуу түстэ. Икки хараҕын уута бычалыйан таҕыста, күөмэйин туох эрэ бүөлүү анньан кэбистэ. Оргууй умса түһэн күөх оттоох кырыһы сыллыы-сыллыы ытаан санна илибирээн барда. Дьоно ону көрөн арыый тэйэн биэрдилэр уонна күөх окко олорон табах эриммитинэн бардылар. Мэхээчэ, бэрт өр дуоһуйа ытаан, хайдах эрэ чэпчээбит курдук буолла.
Дьонугар тиийбитигэр, Мэхээлэ:
– Дьэ, Мэхээчэ, дойдубутун буллубут. Ол эрээри билигин даҕаны эрэйиҥ бүтэ илик. Аны саамай уустуга – нэһилиэк сэбиэтигэр испииһэккэ киирэриҥ хаалла. Ким эмэ дезертир диэн тыллаан биэрдэ да – бары хаайыы дойдуланабыт. Онон ханна эрэ бүгэн, дьыалаҥ быһаарыллыар диэри адьас быкпакка олордоххуна сатанар. Биһиги сэбиэт Бүөтүрү кытта бэйэбит кэпсэтиэхпит, – диэтэ.
* * *
…Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, сэрэйбиттэрин курдук, Мэхээчэни нэһилиэк олохтоохторун испииһэгэр киллэрэртэн кыккыраччы аккаастаммыта. Өрүү кинилиин хатыһар, кылыытын кэтии сылдьар киһи үҥсэн биэриэ диэн куттанара сүрдээх этэ. Ылдьыын Мэхээлэ, сэриигэ барыан иннинэ холкуоска суотчуттуу олорон, ол киһи дьыалаҕа эриллэ сыспытыгар көмөлөспүттээх буолан, анаан-минээн арыгылаах, астаах бара сылдьыбыта. Аан дойдуну атыйахтаах уулуу аймаабыт сэрии алдьархайдарын, үгүс киһи сураҕа суох сүппүтүн, сэрии дьон дьылҕатын түөрэ эргиппитин тустарынан кэпсэтэ олорон, Мэхээлэ аараттан Мэхээчэни булан аҕалбыттарын эппитэ. Сэриигэ барыан да инниттэн муҥкук-тэҥкик киһи, антах тиийэн мунан хаалан үгүс эрэйи көрбүтүн, сыккырыыр тыына эрэ хаалбытын туһунан кэпсээбитэ. Тиһэҕэр киһититтэн кимиэхэ да туох да куһаҕаны оҥорботох эрэйдээх ханна да быкпакка дойдутугар бүгэн олоророругар туорайдаһыам суоҕа диэн бигэ тылын ылбыта. Инньэ гынан иккиэн сэбиэккэ тиийэн Мэхээчэни нэһилиэк олохтоохторун испииһэктэригэр киллэрэригэр көрдөспүттэрэ.
Мэхээчэ сотору холкуоска ылыллан, хас да сыл ыраах үрэх баһыгар сылгы аһатааччынан, кэлин көлүүр аттары көрөөччүнэн үлэлээбитэ. Хара өлүөр диэри Ылдьыын Мэхээлэни таҥара курдук саныыра, куулга сүгэн дойдутун булларбытыгар муҥура суох махтанара.
* * *
Нууччалыы биир да тылы билбэт саха дьоно сэрии уот будулҕан силлиэтигэр түбэһэн муммут кус оҕотун курдук буолбуттара, үгүстэрэ кыргыһыы толоонугар охтубуттара, сураҕа суох сүппүттэрэ. Бука, Мэхээчэ да кинилэр курдук дьылҕаланыа эбитэ буолуо. Ону Иркутскайга тиийэн дьонуттан быстан хаалан умналыы сылдьан өлөн-сүтэн хаалыаҕын, үөлээннээхтэрэ түбэһэ түһэн, хаайыллартан куттаммакка дойдутун булларбыттара. Сэрии иэдээнэ уонна оччотооҕу кэм хабыр сокуоннара саха дьонун амарах майгытын уларыппатаҕын сөҕө саныыгын уонна ити курдук сахалар мэлдьи хааммыт тарда, бэйэ-бэйэбитин өйөһө сылдьыахпыт диэн бүк эрэнэҕин.
Хараҕа Суох
Өрүөстээх, төрөөрү ыарыыланан кэлин атахтарын олбу-солбу өрүтэ көтөҕөлөөн тэпсэҥэлии турдаҕына, уот холбонон уп-уһун хотоҥҥо икки өттүнэн тардыллыбыт лаампалар араҕас уотунан сандаарыс гына түстүлэр. Онтон ыанньыксыттар киирэр-тахсар ааннара аһыллан хаачыгырыыра, кимнээх эрэ кэпсэтэллэрэ иһилиннэ.
Сотору уһун субурҕа көрүдүөр устун иччитэ Мааппыс доҕор оҥостоору илдьэ кэлбит улахан кыыһын батыһыннарбытынан тиийэн кэллэ. Ынаҕа ыҥырана-ыҥырана тэпсэҥэлии турарын көрөн:
– Ээ, Өрүөстээх номнуо ахтыбыт дии. Төрөөрү гыммыт. Ол иһин маарыын сарсыарда кирсин быспыт этэ. Чэ, хотуой, олус даххаһыйыма, төрүү оҕус! Аата туҥуй бургунас буоллаххыный… – дии-дии кэлиргэ быыһынан киирэн ынаҕын сиһин имэрийбэхтээтэ. Өрүөстээх эргиллэн сииктээх муннунан иччитин сытырҕалаан сынтарыҥнаата, аһыннарыахтыы ыҥыранан ылла. Мааппыс ынаҕын имэрийэ-имэрийэ:
– Лаана, оол, уһааттар тастарыгар кураанах тирээпкэ уонна биэдэрэ баара буолуо. Аҕал эрэ, хара уута кэллэҕинэ тоһуйуохпут этэ, – диэтэ. Онтон Өрүөстээх таһыгар аа-дьуо кэбинэн нэччэҥҥэтэ сытар Дьырылыгы: – Хотуой, Дьырылык, тур эрэ, сыҕарый! Миэстэни барытын сабардаан сытыаҥ дуо? Көрбөккүн дуо, Өрүөстээх төрөөн эрэр дии? – диэн баран самыытын таптайбахтаата. Дьырылык баҕарбатахтыы оргууй аҕай айгыстан турда, ону аны өттүгүттэн анньыалаан Өрүөстээхтэн тэйитэн биэрдэ.
Кыыс көрүдүөр устун сүүрэн тибигирэйэн тиийэн тирээпкэни, биэдэрэни аҕалаатын кытары, төрөөрү турар ынах хайдах эрэ бөкчөччү соҕус тутунна да кэнниттэн хараҥатыҥы уу чаккыраабытынан барда. Мааппыс онно биэдэрэни тоһуйа оҕуста. Биэдэрэ аҥаарын курдук уу түспүтүн ынаҕын иннигэр илдьэн ууран биэрдэ. Лаана ону көрөн сирэйин мырдыччы туттан баран:
– Пахыый! Итини тоҕо иһэрдэҕин? – диэтэ.
– Ынахха хара уутун иһэртэххэ сыылбата үчүгэйдик хоҥнор дииллэр.
– Ол сыылбата диэн тугуй?
– Оҕотун хаата, сорохтор кэнэҕэскитэ дииллэр. Хоҥнубакка иһигэр сытыйан хааллаҕына, ынах өлөр.
Өрүөстээх хара уутун сытырҕалаан көрөн баран аҕыйахта омурдан иһэн борулатан кэбистэ. Онтон тэпсэҥэлээмэхтээн баран икки илин атаҕар тобуктаата, устунан сытынан кэбистэ уонна ынчыктаан, түллэн барда. Мааппыс кэлиргэҕэ бааллан турар быаны сүөрэн ылла. Ынах кэнниттэн дьэҥкирдиҥи дьүһүннээх ньирэй туйахтара быган кэллилэр. Мааппыс ньирэй атахтарыгар быа баайан баран:
– Лаана, кэл, тардыс эрэ, – диэтэ. Кыыһа дьих-дьах тутта-тутта кэлиргэ быыһынан киирэн быаны тардыста.
Ньирэйдэрин атаҕын тобугар диэри тартылар уонна кыайбатылар. Ынахтара ыараханнык ынчыктыырын быыһыгар «өө-ө-өөх!» диэн кыратык орулаан ылла.
– Бээ, тохтоо, арааһа, төбөтө туора баран хаалла быһыылаах, – диэн баран, Мааппыс ньирэй атаҕын төттөрү аста, онтон илиитин уган, кырдьык, тиэрэ баран хаалбыт төбөтүн булан таныытыттан тардан көннөрө охсон биэрдэ.
Лаана ити кэмҥэ тэйэ охсон, сиргэммиттии, куттаммыттыы сирэйин куһаҕан баҕайытык туттан баран көрөн турда. Ийэтэ ньирэй төбөтүн көннөрөөт:
– Хотуой, кэл, тардыс! Итиннэ мырдыҥныы туруоҥ дуо? – диэтэ.
Бу сырыыга ньирэйдэрэ ийэтин иһиттэн начаас ньылбырыс гынан тахсан кэллэ. Ону кытары эмиэ уу халыс гына түстэ. Мааппыс, ньирэй айаҕыттан, муннуттан салыҥын ыраастаан, туйаҕын дьэҥкир өҥүргэһин тыҥыраҕынан хастаан, этин-сиинин тирээпкэнэн соппохтуу түһэн баран, агдатыттан өрө көтөҕөн ийэтин иннигэр илдьэн биэрдэ. Кугас эриэн дьүһүннээх, маҥаас сирэйдээх оҕус ньирэй эбит. Өрүөстээх сытан эрэ оҕотун салаамахтаата.
– Сытан эрэ салыаҥ дуо? Тур! – дии-дии Мааппыс ынаҕын самыытын таптайбахтаата.
Өрүөстээх истибит курдук илин атаҕар тобуктаан турда уонна оҕотун салаан барда. Ньирэй титириир курдук дьигиһийбэхтээн ылар, илин атаҕын иннин диэки чиккэччи тэбэ сытан тура сатаан өгдөҥнөөмөхтүүр. Атаҕын кумуйа туттан сөһүргэстээн турар диэни билбэт да быһыылаах.
Мааппыс ынаҕа оҕотун кичэйэн салаабытын кэннэ ньирэйи эмиэ агдатыттан бобо кууһан көтөҕөн аҕалан ийэтин синньигэр үҥүлүттэ. Ньирэйэ икки хараҕын симэ сылдьар, ийэтин эмиийин булбакка мээнэ үнүөлүүр. Ону сэҥийэтиттэн ылан эмиийи булларан биэрбитигэр, эмэн чомурҕаппытынан барда. Атахтарыгар билигин даҕаны бигэтик тирэммэт, титирэстии-титирэстии амтаһыйан эмэн сабырҕата туран, сүһүөҕэ мөҕөн эмиийин сүтэрэн кэбиһэн баран эмиэ мээнэ үҥүөлээтэ. Мааппыс хап-сабар эмиэ эмиийи буллара охсон биэрдэ. Сотору соҕус:
– Чэ, сөп буолуо, – диэн баран ньирэйи кууһан ылан ийэтин иннигэр илдьэн маарыын атаҕар баайан баран тардыбыт быаларынан моонньуттан баайан кэбистэ. Онтон Лаана баҕанаҕа сааллыбыт тоһоҕоҕо айаҕа маарыланан сабыллан ыйанан турар биэдэрэни уонна ынах ыыр намыһах олоппоһу аҕалан биэрбитин ылан, олоро түһэн ынаҕын ыан курулаппытынан барда.
Ынаҕын ыат, уоһахтаах биэдэрэтин Лаанаҕа туттаран баран ньирэйин быатын сүөрэ туран:
– Бэйи, бу ньирэй тоҕо хараҕын көрбөтүй? – диэн баран, хараҕын быһа симэ сылдьар ньирэй халтаһатын арыйан көрөөт, уолуйан уһуутуу түстэ: – Тыый!!! Хараҕа суох эбит дии…
Лаана эмиэ соһуйан:
– Уо-аай! – диэт уолугун бобо харбанна.
– Эрэйдээх, сүөһү буолар эрэ, суох эрэ… Сарсын бэтэринээрдэр көрөллөр ини, – дии-дии Мааппыс ньирэйин көтөҕөн ылан кэлиргэ нөҥүө түһэрдэ, онтон саҥа төрөөбүт ньирэйдэргэ аналлаах чуолаҕас-чуолаҕас курдук, иһигэр күөгэччи от тэлгэммит хаптаһын уйаҕа илдьэн укта. Өрүөстээх, оҕотун ылан барбыттарыгар, миэстэтигэр тэпсэҥэлии-тэпсэҥэлии ыҥырана хаалла…
* * *
Хараҕа суох ньирэй сарсыҥҥытыгар ийэтин эмэригэр атаҕар бигэтик турар буолбута. Ийэтин ыҥыранарынан, хатыылаах тылынан салыырынан, сып-сымнаҕас эмиийинэн, минньигэс да минньигэс үүтүнэн, сытынан-сымарынан билэрэ. Мааппыс саҥатын, сытын эмиэ эндэппэккэ билэр буолбута. Сарсыарда эмиэ көтөҕө былаан илдьэн ийэтин эмтэрэн баран уйатыгар аҕалан укпута. Онон Мааппыс сыта, саҥата уонна ийэтэ ыҥырынара, салыыра, минньигэс үүтэ киниэхэ биир ситимнээх өйдөбүл буолбуттара. Уйатыгар укпутун да кэннэ, Мааппыс саҥата ыраата-ыраата чугаһаан кэлэрин иһиллээн, төбөтүн хантаҥната-хантаҥната кулгаахтарын эр-биир даллаҥната сыппыта.
Биир кэмҥэ ийэтин минньигэс үүтүн кытары ситимнээх, бу күн сиригэр кэлээт аан бастаан истибит түргэн-түргэнник тылыбыраабыт саҥаны кытары атын саҥалар ньамалаһаллара иһиллибитэ. Ньирэй кулгаахтарын даллатан, төбөтүн чолоччу туттан ол саҥалары истэ сыттаҕына, адьас субу чугаһаан кэлбиттэрэ. Ийэтин эмтэрэ илдьэринэн билэр саҥата:
– Хараҕын уута да суох. Чэ, бэйэҕит көрүҥ, – дии-дии уйатын аанын арыйан, тураары өгдөҥөлөөн эрдэҕинэ, моонньугар баайбыт быатыттан туруору тардан уйаттан таһырдьа соһон таһаарбыта.
– Ньирэй-ньирэй курдук эбит ээ. Үчүгэй баҕайы көрүҥнээх, – диэн бэрт наҕыл саҥа иһиллибитэ.
– Оннук эбит дии, – диэн атын саҥа иһиллибитэ.
Ол саҥалар диэки мылаарыҥнаабыта, муннугар туох эрэ хабархай сыт саба биэрбитэ. Ийэтин эмтэрэ илдьээччиттэн адьас атын саҥалаах, сыттаах-сымардаах дьон олбу-солбу харахтарын халтаһатын арыйталаан, сиһин, ойоҕоһун, атаҕын имэрийтэлээн, туппахтаан көрбүттэрэ.
– Хараҕын уута төрүт суох, халтаһаларын анна кып-кыһыл эт. Атына барыта үчүгэй эбит ээ, туох да итэҕэһэ суох. Битэмиинэ тиийбэтиттэн хараҕа суох буолаахтаабыт. Битэмиин укуоллуохпут уонна ийэтин саатар биир ый эмтэҕинэ табыллар, үчүгэйдик аһыан наада.
– Ийэтин саатар биир ый эмиэн наада даа? Ону ким көрөр? Миигинньик киһи бэҕэһээ, бүгүн хараҕа суох ньирэйи ийэтин эмтэрээри көтөҕөлүүрбэр сиһим быһынна. Хайа уонна ынахпын ньирэйгэ быһа эмтэрдэхпинэ, үүтүм намтыыр буоллаҕа дии. Оччоҕо ийэлэри, ньирэйдэри миигиттэн ылыҥ, атын кимиэхэ эрэ көрдөрүҥ. Айака, мин көрбөппүн, – диэн Мааппыс бэрт түргэнник тылыбыратан кэбистэ.
– Ээ, Мааппыс, инньэ диэмэ, атын ким көрүөй… Сүһүөҕэр бигэтик турар буолбут дии, аны көтөхтөрбөт ини. Эбии таабыл суруйуохпут, бороохтуйдаҕына, ньирэй көрөөччүгэ туттарыахпыт, – диэн наҕыл саҥа аа-дьуо унаарыйда.
– Чэ, оттон оннук буоллаҕына көрөрбөр тиийэбин. Эрэйдээҕи аһынабын даҕаны ээ…
– Хата, инньэ диэ, – диэн хабархай сыттаах саҥата иһилиннэ уонна имэрийэ туран тугунан эрэ ыарыылаах баҕайытык самыытын дьөлө кэйдэ. Онтон:
– Мин күн өрүү-өрүү кэлэн укуоллуур буолуоҕум, – дии-дии дьөлө аспыт сирин имэрийбэхтээтэ.
Ньирэйи эмиэ уйатыгар уган кэбистилэр. Иччитин саҥатын, ынахтар ыҥыраналларын, араас тыаһы-ууһу истэн чолооруҥнуу сытан баһын унньуччу быраҕан утуйан хаалла.
* * *
Хараҕа суох ньирэй ый курдук ийэтин эмэн биллэ төлөһүйдэ. Өссө атын ньирэйдэрдээҕэр быдан төрөлкөй курдук. Ийэтин сарсыарда уонна киэһэ эмэр уонна Мааппыс анаан талан биэрбит ньаассын отун кэбийэн ньэччэҥниир буолла. Халлаан сылыйан, күнүс ынахтары барыларын таһырдьа таһаартыыллар. Ынахтар тахсар, киирэр кэмнэригэр уҥа диэкиттэн хотон никсик сытын чэбдигирдэр ыраас баҕайы салгын сайан киирэр. Киэһэ ийэтэ адьас атын, хараҕа суох ньирэй хаһан да билбэтэх дьикти үчүгэй сыттаах-сымардаах буолар. Биир күн иччитэ Мааппыс уонна наҕыл саҥалаах зоотехник, хабархай сыттаах, сытыы иннэнэн дьөлө кэйэр бэтэринээр урут хаһан да истибэтэх саҥалаах, сыттаах-сымардаах киһини батыһыннаран аҕаллылар. Наҕыл саҥа:
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596253) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Нууччалыыттан киирбит өйдөбүл, шатун.
2
Нууччалыыттан киирбит өйдөбүл, дышло.
3
Аты, холобур, от охсор масссыынаҕа, тэлиэгэҕэ (ойоҕос аты) эбэтэр боромньуга көлүйэн состорор быалар.
4
Өрүс ортотугар турар оттоох-мастаах кыракый арыы, өрүс арыыта.