Былыргы былдьаһыктаах сыллартан… Саха боотурун сэбэ-сэбиргэлэ
Николай Николаевич Аржаков
Ааптар уруккута Боотуруускай улууска Болугур аҕа ууһа олохсуйбут Биттики алааһын түҥ былыргытыттан саҕалаан билиҥҥээІІэ диэри историятын чинчийэн үөрэппитин суруйар.
Саха боотура кыргыс үйэтин саҕана көмүскэнэр уонна сэриилэһэр сэбин-сэбиргэлин дьиҥ-чахчы булуллубут артефактарга уонна научнай үлэлэргэ олоҕуран кэпсиир.
Николай Николаевич Аржаков-Боло Уус
Былыргы былдьаһыктаах дьыллартан… Саха боотурун сэбэ-сэбиргэлэ
«Өтөх төҥүргэстээх, сурт кэриэстээх»
Николай Николаевич Аржаков идэтинэн математик, үрдүк үөрэҕи бүтэриэҕиттэн өр сыллар тухары науканан дьарыктанна. Ол курдук Хотугу сир физико-техническэй кыһалҕатын үөрэтэр институкка, Саха сиринээҕи региональнай экономика институтугар научнай сотруднигынан үлэлээтэ. Мин Саха государственнай университетыгар саха салаатыгар үөрэнэр кэммэр, сэттэ уонус сылларга, Николайы эдэр саас биһигэр Сэргэлээххэ көрөрүм. Өрүкүйбүт хара баттахтаах, мэлдьи тугу эрэ толкуйдуу сылдьар, саҥата-иҥэтэ суох, бэрт көрсүө, сэмэй уол быһыылааҕа. Соччо бодоруспатахпыт эрээри сиэр быһыытынан дорооболоһон, кэпсэтэн ааһар этибит. Кэлин даҕаны, төһө да биир научнай тэрилтэҕэ үлэлээтэрбит, оннук аһара чугасыһан барбатахпыт. Ол эрээри ааспыт сыл бүтүүтэ Чурапчы Хатылытыгар нэһилиэк баһылыга В.В. Ершов ыҥырыытынан научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ тахса сылдьан, Николай Николаевич төрөөбүт-үөскээбит түөлбэтиттэн – Биттики сайылыгыттан – булбут биһилэхтэрин туһунан кэпсээбитин истэн баран, өрөөбүт уоһун өһүллэҕинэ, хоммут уоһун хоҥнордоҕуна, кэрээбэт кэпсээннээх сээркээн сэһэнньит, ис сүрэҕиттэн дьаныһан туран үлэлиир кыраайы үөрэтээччи, сир түннүгэ киһи эбит диэн санааҕа кэлбитим.
Н.Н. Аржаков атах сыгынньах сүүрбүт, көрүлээн көччүйбүт алааһын түҥ былыргытын, кини кистэлэҥнэрин, ытык сиргэ кимнээх олорон ааспыттарын туһунан архыып докумуоннарыгар олоҕуран суруйбут тойоннооһуннарын, сабаҕалааһыннарын, көрүүлэрин суруйан, хомуурунньук бэлэмнээбитэ олус кэрэхсэбиллээх. Ааптар туруоруммут соругун: «Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ кэлэн туран, былыргы өбүгэлэрбит тыйыс айылҕалаах дойдуларыгар туттар малларын-салларын хайдах оҥостоллорун, былыр үйэҕэ умнуллан хаалбыт араас мындыр ньымаларын үөрэтии уонна ону кэнэҕэски көлүөнэҕэ хаалларыы бу сүдү суолталаах сорук дии саныыбын», – диэн саамай сөпкө быһаарар.
Ааптар туох-ханнык иннинэ оҕо эрдэҕиттэн оонньоон-көрүлээн ааспыт Биттики сайылыгын аатын-суолун анааран көрүүтэ кини чахчы мындырын, боппуруоһу бары өттүнэн дириҥник ырытарын көрдөрөр. Биллиилээх топонимист М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ үйэлээх сааһыгар хомуйбут картотекатыттан Биттики уонна маныаха майгынныыр сирдэр ааттара Намҥа, Тааттаҕа, Чурапчы Сылаҥар баалларын быһаарбыт. «Биттики, баҕар, билгэ диэнтэн тахсыбыта буолуо» диэн санаанан салайтаран, итиниэхэ сыһыаннаах икки түбэлтэни кэпсээн аһарбыта кэрэхсэбиллээх.
Ааптар иккис сабаҕалааһын быһыытынан балкаар бэйиэтэ Саид Шахмурзаев хоһоонуттан Биттики диэн суруктаах хайа аата ахтыллыбытын булан ылан түөргэлээн суруйбута, рунанан былыргы тааска суруллубут суругу-бичиги кытта ситимнээбитэ итэҕэтиилээх. Н.Н. Аржаков түмүгэр Биттики диэн аат мээнэ бэриллибэтэҕин, түҥ былыргыны, үтүө үгэһи, манна олорбут дьон идэлэрин, дьарыктарын кытта дьүөрэлэһэрин, ытык кэрэ сир буоларын сиһилии арыйан көрдөрбүт.
Ааптар суруйарынан, Биттики алаас нууччалар Саха сиригэр кэлиэхтэриттэн, Дьокуускай кэнниттэн илин эҥээргэ иккис остуруок тутуллуоҕуттан сурукка-бичиккэ, историческай докумуоннарга киирбит эбит. Н.Н. Аржаков биллиилээх суруйааччы В.Г. Короленко, фольклорист С.И. Дьячковскай-Сэһэн Боло уонна оҕо сылдьан истибит кэпсээннэригэр олоҕуран, итиэннэ Ем. Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр музейтан булбут В.Г. Короленко уруһуйунан сирдэтэн, остуруок турбут сирин чуолкайдаабыт. Алаас өтөхтөрүн хас да сайын чинчийэн, олус кэрэхсэбиллээх булумньуламмыт. Бу көрдөөһүнүн түмүгэр Биттикигэ сахалар нууччалар кэлиэхтэрин инниттэн уутуйан олохсуйбуттарын, тимири уһааран араас тэрили оҥороллорун сиһилии суруйбут. Тимир уустара оҥорбут сэптэрэ-сэбиргэллэрэ – иһэрдии сүгэ, быһах, чокуур саа саха тимири уһаарыыга үөрүйэҕин, сатабылын, култууралара үрдүгүн кэрэһэлиир.
Николай Николаевич руна суруктаах биһилэхтэри булбута сүҥкэн арыйыы диэххэ сөп. Маны этэн эрдэхтэрэ «көрдөөбүт көмүһү булар» диэн. Ааптар биһилэхтэргэ баар бэлиэлэри саха боотурдарын тамгата диэн сэрэйэр уонна историческай докумуоннарга киирбит Чоху Гуликанов биһилэҕэ буолар диэн сабаҕалыыр. Маннык руна суруктаах биһилэх Верхоянскай музейыгар баарынан сэрэйдэххэ, сахалар руническай суруктарын илдьэ кэлбиттэрэ чахчы быһыылаах. Ол да иһин, өрдөөҕүтэ эмиэ Чурапчы сиригэр Чэлгиэрийэ руническай сурук көстүбүтэ түбэһиэхчэ буолбатаҕын кэрэһэлиир. Норуот былыргы сэһэннэригэр өбүгэбит төрдө Эллэй Боотур туоска сууламмыт суруктааҕа үһү. Ол суругун ууга түһэрэн кэбиспит диэн буолар. Өр сылларга Саха сиригэр олорон биһиги төрүттэрбит руническай суруктарын-бичиктэрин умнубуттарын сэһэҥҥэ судургу соҕустук быһаарбыттара көстөн тахсар. Маныаха Н.Н. Аржаков курдук сир түннүгэ дьон, кыраайы үөрэтээччилэр наука үлэһиттэригэр кэрэхсэбиллээх булумньуларынан кыттыһалларын эҕэрдэлиэххэ эрэ сөп. Ааптар иккис улахан суолталаах арыйыыта – саха боотурун куйаҕын туорумнарын (пластинкаларын) булбута буолар. Уопсайа 110 туоруму булбут, ааптар сабаҕалыырынан, куйаҕы таҥарга анаан бэлэмнээбит баллырдара эбит. Хотугу сир физико-техническэй кыһалҕатын үөрэтэр институт лабораториятыгар аныгы технологическай ньыманан анаалыстааһын түмүгэр саха уустара аҥаардас хатаран уонна таптайан үрдүк хаачыстыбалаах тимири уһаараллар уонна араас тэрили оҥорор ураты сатабыллаахтар эбит. Маны тэҥэ сахалар, ол иһигэр Биттики олохтоохторо, билигин туойунан араас иһити, көһүйэни оҥороллоро төрүт култуура көстүүтэ буолар. «Чороон» ХЭТ бу хайысханан Кытайы кытта үлэлэһэн, чороон арааһын, биллиилээх художник-дизайнер А.Н. Филиппова эскиистэринэн фарфортан сувенирдары оҥорон тарҕатан эрэрэ хайҕаллаах. Ол эрээри саха күөсчүттэрин технологияларын тилиннэрэн сөргүтүөххэ наада. Н.Н. Аржаков, бэйэтэ идэдийбит уонна дьоҕурдаах киһи сиэринэн, «Саха сирин боотурун сэбэ-сэбиргэлэ» диэн үлэтин иккис түһүмэҕэр Биттикиттэн булбут бухатыыр куйаҕын, кыргыһыыга, булка-алка туттар сэбин-сэбиргэлин – батаһы, кылыһы, үҥүүнү, ох сааны, чаачары оҥоруу технологиятын, сатабылларын музейдар экспонаттарын кытта тэҥнии тутан үөрэппитэ, сиһилии кэпсээбитэ, арыйан көрдөрбүтэ кэрэхсэбиллээх. Николай Николаевич интэриэһинэй суруйуутун ааҕа олорон, саха барахсан сатаабатаҕа суох диэн санааҕа кэлэҕин. Дьэ, ол иһин урааҥхай соҕуруу дойдуттан үүрүллэн-үтүрүллэн кэлэн, сүөһү-ас тутан, таҥас-сап тэринэн, бултаан-алтаан бэйэтин ураты култууратын олохтоотоҕо. Ол да иһин, урааҥхай саха уһаан-тэнийэн, Саха сирин уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ сири баһылаан, үс саханы үөскэттэҕэ, түөрт саханы төрүттээтэҕэ. Биттики алаас былыргы олохтоохторо саха төрүт култууратын нууччалар кэлиэхтэригэр диэри илдьэ олордохторо, ол да иһин кинилэри кытта алтыһан, ааспыт омоон суоллара Николай Николаевич кыраҕы хараҕын далыгар киирэн, билиҥҥи сайдыылаах үйэ дьонун билиитигэр-көрүүтүгэр тиийэр кыахтанна.
«Сурт кэриэстээх, өтөх төҥүргэстээх» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Биттикиттэн төрүттээх-сыдьааннаах Н.Н. Аржаков дойдутун түҥ былыргыттан түөһэн, үөрэтэн, чинчийэн, бэртээхэй кинигэни суруйбута кимиэхэ баҕарар үтүө холобур буолуон сөп. Уйаара-кэйээрэ биллибэт Сахабыт сирин ааттаах-суоллаах алаастарбытыгар, өбүгэлэрбит өтөхтөрүгэр, тумаҥҥа муммут тумулларыгар, дьон-сэргэ тоҕуоруйан ааспыт тоҕойдоругар төһөлөөх былыргы мал-сал, остуоруйа кэрэһитэ саһан, кистэнэ сытарын айбыт таҥара бэйэтэ билэр. Николай Николаевич курдук энтузиаст кыраайы үөрэтээччилэр сүрэхтэрин баҕатынан, санааларын күүһүнэн, мындырдаан, чинчийэн бэрт элбэҕи билиэхтэрин, дьоҥҥо-сэргэҕэ, наука эйгэтигэр таһаарыыга күүс-көмө буолуохтарын сөп. Оччоҕуна өбүгэлэрбит олорон ааспыт омоон суолларын эдэр ыччат өйдүө, түүрдэртэн төрүттээх үс куттаах урааҥхай буоларынан чахчы киэн тутта саныа этэ.
В.В. Илларионов,
филологическай наука доктора, профессор
Ааптартан
Былыргы биһиги өбүгэлэрбит хайдах-туох олорон ааспыттарын билбэппит элбэх. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр уһун сылларга олорон ааспыт олохторуттан-дьаһахтарыттан суруллан хаалбыта бэрт аҕыйах. Кэлиҥҥинэн дьоҥҥо-сэргэҕэ былыргы төрүттэрин, кинилэр олорон ааспыт олохторун сэргээһин, үөрэтии күүһүрдэ. Онтон сиэттэрэн, өбүгэлэрбит былыр хайдах олорон ааспыттарын үөрэтии түмүгэр түгү билбиппин ааҕааччылары кытта үллэстэргэ быһаарынным.
Билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ кэлэн туран, өбүгүлэрбит тыйыс айылҕалаах дойдуларыгар туттар малларын-салларын хайдах оҥостоллорун, былыр үйэҕэ умнуллан хаалбыт араас мындыр ньымаларын үөрэтии уонна ону кэнэҕэски көлүөнэҕэ хаалларыы бу сүдү суолталаах сорук дии саныыбын. Оччотугар эрэ кэнэҕэски көлүөнэ былыргы өбүгэлэрбит мындырдарын сөҕө, кинилэр былыр да, бэйэлэрин кэмнэригэр да үрдүк култууралаах уонна сайдыылаах, атын омуктартан итэҕэһэ суох олорбуттара диэн киэн туттуохтара.
Биттики алаас урукку Боотуруускай улууһун Сүпсүк Болугур аҕатын ууһун дьонун-сэргэтин биир маанылаах уонна ытыктабыллаах сирэ-дойдута буолар. Бу алааска төрүттэрбит урут үрдүк сайдыылаахтык олорбуттарын 1634 с. Биттикигэ Дьокуускай кэнниттэн иккис остуруогу тутуу, саха номоҕор эрэ баар өбүгэлэрбит суруктара-бичиктэрэ, аҕа уустарын бэлиэлэрэ, тимир уһааран араас туттар сэби, сааны уонна куйаҕы оҥороллорун дьиҥ чахчы көстүбүт артефактар туоһулууллар.
Сахалар, бэйэбит да аҕыйах ахсааннаах норуот, түҥ былыргыттан бу тыйыс айылҕалаах сиргэ кэлэн да баран, сүтэн-симэлийэн хаалбатаҕар көмүскэнэр куйахтара, сэриилэһэр уонна бултуур сэптэрэ-сэбиргэллэрэ үрдүк таһымнаах оҥоһуулаахтара история араас уустук моһоллорун солуулларыгар улахан суолталааҕа чахчы. Онон билиҥҥи сахалар өбүгэлэрбит тутта сылдьыбыт сэптэрин-сэбиргэллэрин сөргүтэрбит уонна күннээҕи олохпутугар киллэрэн, саҥалыы тыын биэрэрбит – ытык иэспит. Баччааҥҥа диэри саха боотура хайдах куйахтааҕа биллибэт эбит буоллаҕына, билигин дьиҥ чахчы көстүбүт булумньуларга олоҕуран, «хатырык» уонна «дьапталҕа» куйахтар оҥоһууларын көрдөрдүм. Ону сэргэ, саха боотурун сэриигэ уонна бултуурга туттар уһуктаах уонна биилээх сэбин-сэбиргэлин – батаһы, батыйаны, кылыһы, үҥүүнү, ох сааны, оноҕостору музейга баар экспонаттарга уонна научнай үлэлэргэ тирэҕирэн, хайдах курдук мындырдык оҥоһуллубуттарын сырдатан суруйдум.
«Бу кинигэ күн сирин көрөрүгэр үгүс дьону кытта алтыһан, санаа атастастым. Үтүө сүбэлэрин уонна көмөлөрүн иһин кыраайы үөрэтээччи П.Р. Ноговицыҥҥа, Гуманитарнай чинчийии институтун научнай үлэһитэ В.Г. Поповка, биллиилээх кыраайы үөрэтээччи, тимир ууһа уонна суруйааччы Б.Ф. Неустроевка-Мандар Ууска, Саха сирин научнай киинин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, техническэй наука доктора А. Левиҥҥэ, Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет профессора С.К. Аржаковаҕа, «Арчы» хаһыат солбуйар эрэдээктэрэ Н.Н. Петровка дириҥ махталбын биллэрэбин. Кинигэ таһын уонна түһүмэхтэри биир дойдулааҕым Г.К. Чичигинаров, боотурдары олус итэҕэтиилээхтик, оччотооҕу кэм куйахтарыгар, таҥаһыгар-сабыгар чугаһатан ойуулаан, анаан-минээн киэргэттэ.
Күндү ааҕааччыларым, өбүгэлэрбит олорон ааспыт олохторун үөрэтэн, былыргы умнуллубут өрүттэрин сөргүтэн, кэнэҕэски көлүөнэҕэ хаалларан, сахабыт норуотун историятын өссө байыттыннар диэн баҕа санаабын этэбин.
Ураанхайдар буолабыт
Уйаара-кэйээрэ көстүбэт
Улуу истиэп
Усталаах-туоратын
Уһун үйэлэргэ
Үлтү тэпсибит
Түҥ былыргы
Түүрдэртэн төрүттээх
Үс Саха диэн ааттаах
Урааҥхайдар буолабыт.
Үс түүннээх күн
Утуйбакка да олорон
Урукку олохпутун
Олоҥхонон ойуулаан
Уйулҕабытын уһугуннарар
Түҥ былыргы
Түүрдэртэн төрүттээх
Үс Саха диэн ааттаах
Урааҥхайдар буолабыт.
Саймаархай салгыннаах
Самаан сайын
Салаллан кэлиитэ
Көөнньөрүүлээх кымыһынан
Ыһыах ыһар
Түҥ былыргы
Түүрдэртэн төрүттээх
Үс Саха диэн ааттаах
Урааҥхайдар буолабыт.
Тоҥолохтон тутуһан
Күн хоту эргиччи
Күргүөмнээх үҥкүүнү
Көҕүлүттэн туппут
Эһиэхэйдиир ырыалаах
Түҥ былыргы
Түүрдэртэн төрүттээх
Үс Саха диэн ааттаах
Урааҥхайдар буолабыт.
Күндү ааҕааччыларым, кинигэбит маҥнайгы сирэйин арыйан олоҥхоҕо хоһуйалларыныы:
Былыргы былдьаһыктаах сыллар быдан мындааларыгар
Ааспыт араллааннаах сыллар анараа арҕастарыгар
Урукку охсуһуулаах сыллар кулун уорҕаларыгар
Аттаныаҕыҥ эрэ доҕоттоор, билэ-көрө, үөрэтэ, чинчийэ.
Биттики таабырыннара
Биттики диэн аат хантан кэлбитэй?
Биттики диэн аат хантан кэлбитэ буолла уонна туох диэн өйдөбүллээх буолуой? Бу ыйытыыга ким да сөптөөх эппиэти биэрбэтэх эбит. Ол курдук, билиҥҥи саха кэпсэтэр тылыгар да, Э. Пекарскай тылдьытыгар да кэлин тахсыбыт «Саха тылын быһаарыылаах тылдьытыгар» да биир эмэ быһаарыы бэриллибэтэх.
Дьэ, бу тыл суолтатын быһаарар сорукпун төрөөбүт дойдубут сирин-уотун, өрүстэрин, күөллэрин аатын үөрэтэр биллилээх топонимист М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэни кытта көрсүһүүттэн саҕалаатым. Михаил Спиридонович үйэ аҥаарын устата туруулаһан муспут баай картотекатыттан Биттики алаас Чурапчы оройуонун Хатылытыгар, Биттиги сайылык бу оройуон Сылаҥар, Биттики диэн күөл Нам оройуонун Модутугар, Биттигэ диэн эбэ Таатта Игидэйигэр бааллар диэн, ити сирдэр ааттара суруллубут карточкаларын ылан көрдөрдө. Ону таһынан Битти диэн сир Тааттаҕа баара киирэ сылдьар эбит. Михаил Спиридонович тыл олоҕо «битти» диэн буолуо диир. Ол эрээри Битти да, Биттики да туох өйдөбүллээхтэрэ карточкаларга ыйыллыбатах диэн быһаарар. Дьэ, хата, кини картотеката баар буолан, улахан эрэйэ суох, ханнык сирдэр баалларын биллэҕим ити. Багдарыын Сүлбэ үйэ аҥаара муспут баай матырыйаалын билиҥҥи үйэҕэ эппиэттиир информационнай база оҥорторон, Интэриниэт ситимигэр киллэртэрэрэ буоллар, дьоҥҥо-сэргэҕэ өссө улахан туһалаах буолуо эбит дии санаатым.
Былыр сиргэ онно олоро сылдьыбыт киһи аатын биэрээччилэр. Оччотугар оннук ааттаах киһи олоро сылдьыбыт буолуохтааҕа. Биттики диэн ааттаах киһи Саха сирин норуоттарын номоҕор, олоҥхоҕо, архыыпка, былыргы биэрэпистэргэ, таҥара дьиэтин метрическэй кинигэлэригэр уонна да атын докумуоннарга суруллубутун көрө иликпин. Араас чинчийээччи, айанньыт бэлиэтээһиннэригэр эмиэ ахтыллыбатах. Арай бу тылга майгынныыр Бичиги диэн ааттаах Нам кинээһэ И. Галкин дьаһаах хомуйбут кинигэтигэр ахтыллар. Онон сылыктаатахха, Биттики диэн биһиги сайылыкпыт аата киһи аатыттан үөскээбэтэх, атын өйдөбүллээх тыл эбит.
Саха тылыгар «биттики» диэҥҥэ биир чугас олохтоох «бит» диэн тыл буолар. Тыл олоҕор даҕааһын хоһуйар сыһыарыытын -тики, -тыки, -дыҥы диэни тутуннахха бит-тики, ат-такы, балай-дыҥы диэн тыллар үөскүүллэр. Аттакы уонна балайдыҥы диэн тыллар Гуманитарнай чинчийии института бэлэмнээбит «Сахалыы таба суруйуу тылдьытыгар» киирбиттэр. Бу тылдьыкка аттакы уонна балайдыҥы диэн тыллары сыһыарыытын тыл олоҕуттан араарбакка эрэ бүтүннүү аҕалбыттар. Ааспыт үйэ саҥатыгар «скопцы» диэн секта дьонун Саха сиригэр көскө аҕала сылдьыбыттара. Олору сахалар аттакылар дииллэрэ үһү. Кинилэр Чурапчыга, Дьокуускай аттыгар Мархаҕа, Маҕаҥҥа олоро сылдьыбыттара. Маннык сыһыарыылаах тыл атын тыллар олохторугар туттулуннаҕына өйдөнөр. Холобур, үөр-дүҥү, кыыс-тыҥы, уол-луҥу. Арааһа, маннык сыһыарыы саха тылыттан умнуллан эрэр, былыргы түүрдүү сыһыарыы быһыылаах. Оччотугар Биттики диэн тыл биттээх диэн өйдөбүллээх курдук. Биттээх диэн өйдөбүлү кытта ситимнээн, олоххо чахчы буолбут икки түбэлтэни кэпсиим.
Маҥнайгы түбэлтэни аҕам Аржаков Николай Дмитриевич (Митээ Уола) кэпсээн турар. Аҕам оччолорго субан сүөһү бостууктара Попов Егор Сидорович (Уһун Дьөгүөр), Попов Егор Ильич (Дьөгүөр Ылдьыыс) буолан, Биттики сайылыкка саҥа титиик тута сылдьаллара. Дьиэҕэ киирэн күнүскүлэрин аһыы олорбуттар. Арай ол олордохторуна, дьиэ таһыгар оҕо-дьахтар ньамалаһар саҥалара иһиллибит. «Бай, туох элбэх дьоно кэллэхтэрэй?» диэн бары да соһуйбуттар. Тахсан көрбүттэрэ – ким да суох үһү. Саҥаны бары истибит буолан, наһаа дьиктиргээбиттэр. Нөҥүө күнүгэр бу сайылыкка оонньоон-көрүлээн улааппыт Хабырылла Толбонов улахан кыыһа Вера Ухаанньаҕа баар саһыл ферматыттан дьиэтигэр Хатылыга киирэн иһэн, Таатта үрэҕи туоруур далаһаны мүччү үктээн, ууга түһэн өлөн хаалар. Бэҕэһээ Биттикигэ тугу истибиттэрин санаан уонна Толбонова Вера өлбүтүн истэн баран, аҕам: «Ээ, ол да иһин куһаҕаны биттэнэн дойдута кэриппит буоллаҕа», – диэбитэ. Бу түбэлтэ ааспыт үйэ 60-с сылларыгар буолбута.
Иккис түбэлтэни Аржаков Иван Николаевич кэргэнэ Аржакова Надежда Иосифовна-Нөнүөс кэпсээбитэ. Бу түбэлтэ сэрии кэмигэр буолбута үһү. Арай биир күн сайылыкка баар дьон бары истэн турдахтарына, хоту кууланан үөһээ диэкинэн тэлиэгэ кыычырҕааһына, ат кистээһинэ, ынах маҥырааһына, сайдааһын бөҕөтө буолан, арҕаа диэки көс дьонун саҥата, тыаһа-ууһа куугунаан бара турбут. Дьон онтон наһаа муодарҕаабыттар да, куттаммыттар да. Дьэ, сотору Чурапчы дьонун хоту көһөрүү саҕаламмыта. «Көр, оннук көһөрүү буоларын биттэнэн, кэритэн турар» диэн кэпсээбитэ сүүс сааһыгар арыычча тиийбэккэ күн сириттэн барбыт Нөнүөс кырдьаҕас.
Билигин өйдөөтөххө, урут дьоммут сайылыкпытын Биттики диэн ааттыыры буойаллара, «Эбэ диэҥ» дииллэрэ, айдаарары-хаһыытыыры эҥин сөбүлээбэт этилэр.
Иккис сабаҕалааһынынан, бу тыл төрдө атын, уларыйбыт былыргы түүр тыла буолуон сөп курдук.
Ити сабаҕалааһын сөбүн Аан дойдутааҕы Интэриниэт ситимин муҥура суох куйаарыттан соһуччу Саид Шахмурзаев диэн балкар поэта, норуотун былыргы историятын балачча үөрэппит киһи, «Балкарские горы» хоһоонуттан Биттики диэн аакка сыһыаннааҕы буллум. Ол хоһооҥҥо маннык этиллэр…
Мы находим следы на уступах гранитных,
Но не знаем имен тех родов первобытных.
Под Калою пройдем и осмотрим Биттики…
Чей когда-то царил тут уклад полудикий?
А другие твердят: в стародавнее время
Племя черных булгар поселилось в Чегеме.
Третий вторит, в ученом пылу утверждая,
Что балкарцы явились с предгорий Алтая.
Говорят, что, уйдя от нашествий монгольских,
Оказались балкарцы в народностях горских.
Мне б хотелось сквозь толщу столетий туманных
Разглядеть этих жителей гор первозданных.
Словно мысленным взором на миг представляя
Тюрк – татар, прискакавших сюда из Алтая,
Или гуннов степных, что явившись с востока,
Разделились на три разноликих потока.
Самый крупный поток в жажде подвигов дерзких
До цветущих долин докатился венгерских,
А другой – вдоль по Малке – реке продвигался,
Словно острый клинок, в сердце гор он врезался.
Третий – это кумыки. Они постоянно
Стали жить на террасах в горах Дагестана…
Тот поток, что по Малке пошел, здесь остался,
Из него вышли малки – малкарцы – балкарцы…
Бу хоһоонтон көстөрүнэн, Кавказ хайатыгар олорор балкардар уонна кумыктар төрүттэрэ син биир биһиги курдук – былыргы түүр омуктар. Кала диэн былыр түүрдэр кириэппэһи ааттыыллара. Хоһооҥҥо суруллубутунан, Калая диэн кириэппэс аннынан баран Биттикини көрүөхпүт диэбит. Ол кириэппэс суруктааҕа дуу эбэтэр онно баар Биттики диэн сиргэ былыргы руна суруга баара дуу? Баҕар, атын уруһуйдаах хайаны ахтыбыта буолуо. Мурат Аджи «Европа, тюрки, Великая степь» кинигэтигэр суруйарынан, Кавказка Дербенские ворота диэн Азияттан Европаҕа киирэр ааҥҥа былыргы үһүс үйэҕэ түүрдэр сэриилээн ылбыт кириэппэстэригэр иранныы, арабтыы суруктары тэҥҥэ түүрдүү руна суруктар бааллар эбит.
Интэриниэт ситимиттэн эмиэ түүр омуктан төрүттээх кумыктар форумнарыттан маннык суругу буллум:
«… когда я раскрыл свои биттики, я был в шоке. там различные пиктограммы – таблицы, звездочки, символы наряду с аятами и корана. Буквы в непонятной последовательности, даже не понятны арабу, с детства говорящему на арабском. Посмотрите свой битик если не верите …»
Бу форумҥа суруйалларынан, «биттики» диэн тыл кумыктар тылларыгар суруктаах амулет диэн өйдөбүллээх (амулет сахалыыта – ымыы диэни А.Е. Кулаковскай умнуллан эрэр тылларга киллэрбитэ).
Былыргы түүр тылын балайда ырытан, мэҥэ таастарга суруллан хаалбыт руна суруктарын ааҕар дьарыктаах А.К. Кривошапкин – Айыҥа [14] «Наследие предков» диэн кинигэтигэр «Бити – священное письмо» диэн суруллубут, учуонай-тюрколог уонна былыргы руна суругу ааҕыынан дьарыктаммыт Н.К. Антонов [5] үлэтигэр «Битиг – сурук-бичик» диэн быһаарыллар, онтон Былыргы түүр тылдьытыгар bitig, bitigi – сурук, суруйуу, суруктаах, суруктаах амулет диэн өйдөбүллээхтэр.
Бу үлэлэртэн көрдөххө, Айыҥа уонна Н.К. Антонов быһааралларынан, билиҥҥи «бичик» диэн саха тыла – былыргы түүрдүү «битиг» диэн тыл хас эмэ үйэҕэ уларыйан кэлбитэ. Онтон сылыктаатахха, «битиги» диэн тыл суруктаах амулет дуу, бэлиэ (тамга) дуу диэн өйдөбүл буолуон сөп. «Битиги» диэн тыл сир аатыгар бэриллэн, элбэхтэ туттуллан, кэлин уларыйан, ортотугар баар «т» диэн дорҕооно күүһүрдүтүллэн «Биттиги» диэн сир аатыгар кубулуйбута буолуо. Онтон бу сир аата Биттиги да, Биттики да диэн туттуллар. Холобур, 1955 с. тахсыбыт хаартаҕа бу алаас аата «Бэттиэгэ» диэн суруллубут. Бу сайылыкка Биттики диэн аата «суруктаах» да диэн өйдөбүлгэ эмиэ сөп түбэсиһэр курдук буолан тахсар. Ону былырыын булбут руна суруктаах биһилэхпит да көрдөрөр. Баҕар, манна рунанан сатаан суруйар киһи дуу, уус дуу олоро сылдьыбыта буолаарай?
Үөһээ ырытыыларбар олоҕуран, маннык түмүккэ кэллим: Биттики диэн алааспыт аата түҥ былыргыттан өбүгэлэрбит туттан кэлбит «бит» эбэтэр «бити» диэн тыл олоҕуттан үөскээбит ол эбэтэр «биттээх курдук» дуу, «суруктаах» дуу диэн өйдөбүллээх. Бу алааска Биттики диэн аата ити өйдөбүлгэ толору сөп түбэһэр. Ол да иһин, сүдү өбүгэлэрбит маны билэн, олус сөптөөх ааты бу алааска иҥэрбиттэрэ, уһун үйэлэр тухары умнуллубакка ааттана турдаҕа.
Биттики сайылык былыргытыттан
Саха сиригэр нуучча хаһаактара Дьокуускай остуруогун кэнниттэн иккис остуруогу 1634 сыллаахха билиҥҥи Чурапчы улууһун Хатылы нэһилиэгин сиригэр баар Биттики диэн алааска туруорбуттара. Нуучча биллиилээх суруйааччыта В.Г. Короленко Саха сиригэр сыылкаҕа олорор кэмигэр элбэх үһүйээҥҥэ, кэпсээҥҥэ киирбит Болугур аатырбыт боотура Омоллоон (дьаһаах суругар киирбитинэн – князец Омолдон Гуликанов) туһунан «Омоллон» диэн кэпсээни суруйан хаалларбыта. Бу айымньыга көстөрүнэн, В.Г. Короленко [13] Биттики остуруогун Омоллоон аатын кытта ыкса сибээстээбитэ ырылыччы көстөр. Кэпсээнин суруйарыгар бу Биттики алааска бэйэтэ кэлэн, остуруогу уу хараҕынан көрбүт, сиһилии хайдах тутуллубутун суруйбут уонна өссө «уруһуйдаабытым» диэбит. В.Г. Короленко кэпсээниттэн көрдөххө, бу остуруок икки мэндиэмэннээх. Маҥнайгы мэндиэмэн үрдүгэр, арсыын саҕа быгарын курдук оҥорон баран, иккис мэндиэмэни туппуттар. Эркинин уонна мэндиэмэнин аайы иккилии чуолҕаннаах, барыта – уон алта. Ону таһынан историческай матырыйааллары үөрэппитэ көстөр: болугурдар өрө турбуттарын хаһаактар хайдах хам баттаабыттарын ахтыбыт. Кини билэр үөрэхтээх киһитэ болугурдары хам баттаабыт хаһаак дэһээтинньигин үҥсүүтүттэн аахпытым диэбитин суруйбут: «Балагурские якуты приведены в покорность», причем «побито их без числа, а начальник со всем семейством, будучи заперт в юрте, сожжен живым». Оччолорго болугурдар сирдэрэ Амма уонна Таатта икки ардыгар билиҥҥи Амма Болугуруттан бу Биттики алааска диэри хабан сытара. Онон бу сирдэринэн Омоллоон Боотур, бэйэтин бас билэр сирдэрэ буолан, элбэхтэ сылдьыбыт, кэлбит-барбыт буолуон сөп. Кини аҕата Боло Күлүкээн (дьаһаах суругар киирбитинэн – князец Гуликан Булкаков) Сутуруолаах диэн Хонду уонна Таатта икки ардыгар баар улахан алааска байан-тайан олорбута. Бу икки алаас чугас-чугас сыталлар, икки ардылара уонча биэрэстэ.
Бу остуруок хаһан тутуллубутун туһунан 2007 c. «Феория» издательство Москубаҕа таһаарбыт «Якутия: историко-культурный атлас» диэн кинигэтин 194 сирэйиттэн маннык ааҕыахха сөп [17]: «…Обстановка накалилась 1634 г. Служилые люди во главе с атаманом И. Галкиным жестокостью и вымогательством спровоцировали вооруженное выступление. Улусные жители собрались в Намском улусе с намерением выступить против Галкина. Узнав об этом он первым навязал бой, однако казакам и промышленникам пришлось отступить. Осада острога началась 9 января и продолжалась до 28 февраля. Конец наступил из-за раздоров между осаждающими, особенно кангаласскими и борогонскими. Сразу же после этого атаман Галкин учинил погромы во всех центральных улусах. Действуя в центральных улусах атаман «заботился» и о «дальних» землицах. В том же 1634 году отряд во главе Федором Чуркиным был послан на Алдан к катылинскому князцу Даваня и эвенкам. Отряду удалось поставить острожок «середь Катулинскому роду…» Манна этиллибит Даваня кинээс, дьаһаах суругар киирбитинэн, Боло Күлүкээн бииргэ төрөөбүт инитэ. Онон кини – хатылылар буолбакка, болугурдар кинээстэрэ. Даваня, бука, хатылылары кытта быысаһа сытар Биттикигэ олорбут буолуон сөп. Онон хаһаактар бэйэлэрин суруктарыгар «середь Катулинскому роду» диэн алҕас суруйбуттар.
Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын – былыргы сэһэннэри уонна кэпсээннэри хомуйбут Д.И. Дьячковскай-Сэһэн Боло «Сүдү төрүттэрбит олохторуттан» диэн кинигэтигэр Илья Дьячковскай «Үөр ампаара» диэн кэпсээнин киллэрбитэ [7]. Кэпсээнтэн көстөрүнэн, бу остуруок-ампаар Биттики алааска турбут. Түннүгэ-үөлэһэ суох, икки мэндиэмэннээх. Аллараа мэндиэмэнэ илиҥҥилии-cоҕуруу диэки ааннаах. Бу ампаарга былыргыттан үөр хааллыбыт туос түктүйэ баара үһү. Онно сахалар аһыылаах киһилэрэ, оҕолоро өллөҕүнэ, ойууҥҥа кыырдаран, өлбүт киһи кутун хаайтараллара үһү. Бу ампаар хаһан тутуллубутун манна төрүт-уус олохтоох Байбал, Ньукулай, Ыстапаан Ардьакыаптар бэйэлэрэ уонна төрүттэрэ Адам (1796 с. төрөөбүт) даҕаны билбэттэрэ эбитэ үһү. Кэлин ол ампаары «иччитэ-абааһыта бэрт, суол кытыытыгар турар, онон оҕо-уруу, кэлээччи-барааччы куттанар» диэн абааһы көрөн, Аньыыс диэн хаамаайы нууччаҕа этэн, уоттатан кэбиһэллэр.
Дьэ, ол иһин олус дьиктиргээн, 2008 c. сайыныттан Биттикигэ мин Хатылыга олорор инибин Семен Аржакову кытта остуруок турбут миэстэтин көрдөөн барбыппыт. Маҥнай алаас соҕуруу өттүгэр, Өлөксөөндүр булуҥун диэки, кырдал сиргэ былыргы өтөхтөр омоонноро баар сирин чинчийбиппит. Ол түмүгэр, улахан баҕайы балаҕан турбут омоонуттан дьэс (алтан) иһит күүстээх уокка ууллан тооромос буолбутун буллубут. Ону кытта умайбыт мас чохторо көһүннүлэр. Арааһа 1642 сыллаахха болугурдар өрө турууларын, В.Г. Короленко суруйбутун курдук, хаһаактар манна хам баттаабыттар быһыылаах. Бу өтөхтөр оннулара оччолорго уоттаммыт балаҕаннар оннулара буолуон сөп.
Бу кэнниттэн соҕуруу куула тыа саҕатыгар былыргы Кыыл Баһыгар тахсар суол диэки дьикти баҕайы быһыылаах, эмиэ даҕаны модьоҕо буор кутуулаах, эмиэ даҕаны тигээйи уйатын курдук элбэх оҥкучах омоонноох өтөхтөр оннуларын булан олору чинчийдибит. Ол таһын чинчийэ сылдьан, аны уулларыллыбыт тимир руда сааҕын тооромоһун булан, олус муодарҕыы санаатыбыт. Хантан кэлбит тооромос эбитэ буолла? Хантан эрэ аҕалан бырахтылар дуу, манна тимир уһаара сылдьыбыттара дуу?
Көрдөөһүн туох да түмүгү биэрбэтэ. Остуруок тура сылдьыбыт сибикитэ ханна да биллибэт. Дьэ, онтон арай биирдэ оппут үлэтин кэнниттэн, дэриэбинэҕэ киирэн иһэн, суол кытыытынааҕы өтөх дьааматын көрө түһэн, тохтоон, сиһилии көрдүбүт. Чинчийэн көрбүппүт, уот сиэн кэриэрдибит баҕаналарын төбөлөрө быган тураллара. Бу өтөх онно остуруок тутарга саамай тоҕоостоох сир курдук, Биттики алааска Аарахтан киирэр кыбычыыҥҥа – суол кытыытыгар баар. Былыр, бука, бу суол Амма уонна Таатта икки ардыгар сылдьыһарга улахан суолталаах эбитэ буолуо – Тааттаттан саҕалаан Биттикинэн, Кыыл Баһынан, Баһылай Алааһынан Амма Сулҕаччытыгар тиийэр. Бу өтөх онно В. Короленко уонна И. Дьячковскай кэпсээннэригэр остуруок турар сирин ойуулаабыттарыгар ордук сөп түбэһэр курдук. Ол иһин бу өтөх оннун сиһилии чинчийэргэ быһаарынныбыт. Чинчийиибит түмүктээх буолла уонна манна остуруок турбут эбит диэн сабаҕалыыр кыахтанныбыт. Ол курдук, мантан былыргы уустар оҥорбут тимир тоһоҕолорун, алтан иһит эмтэркэйин булуталаатыбыт уонна сирэйигэр былыргы руна суруктаах () алтан биһилэҕи буллубут.
Руна сурук туһунан кылгастык ахтан аһардахха маннык. Ордук элбэхтик руна суруктар былыргы түүрдэр түөлбэлээн олорбут сирдэригэр Алтай хайаларынан, Орхон уонна Енисей өрүстэргэ VI-VIII үйэлэргэ өйдөбүнньүк мэҥэ таастарга уонна хайаларга суруллан хаалбыттар. Ол иһин Орхон уонна Енисей руна суруктара диэн киһи-аймахха биллэллэр. Орхон уонна Енисей руна суруктарын ааҕыынан араас дойду учуонайдара дьарыктаммыттара даҕаны бэйэлэрин кистэлэҥнэрин баччааҥҥа диэри толору аһа иликтэр. Руна суруктары ааҕыынан сахалартан маҥнай Г.В. Ксенофонтов дьарыктаммыта. Кини 1933 сыллаахха Иркутскай куорат музейыгар баар икки руна суруктаах малы үөрэтэн баран, бу суруктар сахалыы суруллубуттар диэн ыстатыйа таһаарбыта. Өлүөнэ өрүс очуостарыгар көстүбүт руна суруктары 1941 сыллаахха сиһилии үөрэтэн уонна Орхон, Енисей руна суруктарыгар атылыы тутан И.И. Барашков «Среднеленские наскальные надписи» диэн үлэтин суруйбута. Кэлиҥҥи кэмҥэ Сахабыт сирин араас муннуктарыгар руна суруктар мастарга, тутууларга, малларга, киэргэллэргэ суруллубуттара көһүннүлэр. Г.В. Ксенофонтов руналар сахалыы ааҕыллаллар диэбитин салгыы сайыннаран, А.И. Кривошапкин – Айыҥа руналар дорҕоон бэлиэлэрэ буолбатахтар, саха тылын сүһүөхтэрин бэлиэлэрэ (силлабарийдар) диэн 2008 сылга «Наследие предков» диэн кинигэтин таһаарбыта. Ити курдук хаһан эрэ быралыйар былыргыга сүдү төрүттэрбит Омоҕой баай уонна Эллэй Боотур, номоххо кэпсэниллэринии, сүтэрбит суруктарын-бичиктэрин сөргүтэн үөрэтии түмүктэрэ буоллаҕа.
Кэлин куоракка киирэн баран, А. Кривошапкин – Айыҥа [14] уонна Н. Антонов [5] кинигэлэриттэн рунаны хайдах ааҕалларын билсэн баран тойонноотоххо, биһилэх суруга – мэ, – һэрии диэн ааҕыллар курдук. Онон, бука, бу биһилэх болугурдар боотурдарын тойонун тамгата (бэлиэтэ) буолуон сөп курдук. Историяҕа биллэринэн, болугурдар уонна хатылылар өрө турууларын хам баттаан баран, Үөчэй баайы уонна Чоху Гуликанов диэн Омоллоон инитин Дьокуускай остуруогар киллэрэн, барыта 23 кинээһи ыйаан өлөрбүттэрэ биллэр. Онтон сиэттэрдэххэ, бу биһилэх ол Чоху Гуликанов биһилэҕэ эбит диэн сабаҕалыахха сөп. Биһилэх иитин аллараа өттө иһин диэки токуруйуулаах. Ол – биһилэҕи тарбахтан хара күүһүнэн хам тутан баран, сулбу тардан ылан бырахпыттар диэн санааны үөскэтэр. Хаһаактар Чоху Гуликановы тутан аҕалан баран, остуруок аттыгар чыынын-хаанын устуу сиэрин-туомун оҥорбуттар бадахтаах.
Кырдал түгэҕиттэн түөрт кырыылаах сыыйыы тимиринэн оҥоһуллубут луом көһүннэ. Сытар дириҥиттэн сабаҕалаатахха (сүүрбэччэ см), били тимир саахтарын кытта биир дириҥҥэ сытар. Тугуй бу, хантан кэлбит луомуй, нуучча хаһаактарын мас бөҕөргөтүүлэрин алдьатарга туттар тэриллэрэ дуу? Эбэтэр ааспыт үйэҕэ хайа эрэ холкуос тырахтарыыһа анаан-минээн буору хаһан кистээбит луома дуу?
«Саха сирэ» хаһыат 2009 сыл от ыйын 23 күнүнээҕи нүөмэригэр «Бичиктээх биһилэх уонна суруктаах холбуйа» диэн ыстатыйаҕа [2] Дьааҥыттан көстүбүт руна суруктаах үрүҥ көмүс биһилэх туһунан суруллубута. Бу биһилэх биһиги Биттикиттэн булбут руна суруктаах алтан биһилэхпитигэр олус майгынныыр буолан биэрдэ.
Биллэрин курдук, руна хаҥастан уҥа диэки ааҕыллар. Оччотугар маҥнайгы руна бу икки биһилэххэ биирдик суруллубут буолан тахсар. Бу руна А. Кривошапкин – Айыҥа ньыматынан аахтахха «мэ» диэн буолар. Биһиги булбут биһилэхпит иккис рунатын Айыҥа ньыматынан «һэрии» диэн ааҕыахха сөп. Оччотугар ким эрэ кими эрэ боотурдар тойоннорунан анаабыт тамгата (бэлиэтэ) буолуон сөп диэн сабаҕалаан суруйан турабын. Онтон Дьааҥыттан көстүбүт биһилэх иккис руната «үҥ» диэн, үсүһэ «күүс» диэн буолар курдук. Эбэтэр кими эрэ үҥэр тойонугар (холобур, кинээһигэр) анаабыт тамгата дуу? Бу икки биһилэх оҥоһуллубут матырыйааллара балаһыанньаларыгар эмиэ сөп түбэһэр курдук. Кинээс тамгата – үрүҥ көмүс, оттон боотурдар тойоннорун тамгата – алтан. Өскөтүн маннык сабаҕалааһын сөп буолар түгэнигэр, инникитин маннык руна суруктаах биһилэхтэр Саха сирин атын да улуустарыгар өссө да көстүөхтэрин сөп дии саныыбын. Онон руна суруктар бу көстүбүт биһилэхтэргэ киэргэл эрэ курдук оҥоһуллубатахтар, төттөрүтүн, балар бэлиэ (тамга) буолаллара ырылхайдык көстөр. Оччотугар «маннык аналлаах бэлиэ биһилэхтэри ким-туох соруктаах оҥорон анаталаан тарҕаппытай?» диэн ыйытык үөскээн тахсар. Биллэрин курдук, оччолорго саха «ыраахтааҕытынан» ааттаммыт Дыгын Дархан кэмэ этэ. Н. Антонов [5] кинигэтигэр «тэгин» былыргы түүрдүү «хаҕан уола» – принц диэн, оттон «тархан» – түһээни (нолуогу) тарҕатааччы, хомуйааччы диэн быһааран турар. Номохторго кэпсэнэринэн, Дыгын Дархан улуустары барыларын кэрийэн сэриилиир уонна күүстээх боотурдары кытта күөн былдьаһар. Мин санаабар, сэриилиир айаннарын сүрүн соруга күөн былдьаһыы эрэ буолбакка, улуустартан түһээн хомуйуу эбитэ буолуо. Бу руна суруктаах биһилэхтэр Дыгын Дархан улуустарга былааһын олохтоон баран, анаталаабыт тойотторун бэлиэ биһилэхтэрэ буолуохтарын сөп. Оччотугар Дыгын Дарханы саха «ыраахтааҕыта» диэн ааттабыттара мээнэҕэ буолбакка, суолтатыгар толору эппиэттиир буолан тахсар. Тоҕо диэтэххэ, хаһаактар кэлиэхтэрин инниттэн Саха сиригэр улуустарга дьаһаах хомуйар кинээс былааһын уонна ону араҥаччылыыр боотурдар сэриилэрин Дыгын Дархан олохтообут диэххэ сөп.
Тулагы Киллэмҥэ баар Суптуҥа аҕатын ууһун олохторуттан өссө биир дьикти ойуулаах үрүҥ көмүс биһилэх көстүбүтэ. Бу биһилэх ис диаметра кыра – 18,5 мм курдук. Онон сылыктаатахха, дьахтар тарбаҕар аналлаах, эр киһиэхэ ылгын чыҥыйыгар эрэ сөп түбэһииһи. Биһилэххэ үс ойуу оҥо хаһыллыбыт. Уҥа диэкиттэн бастакы ойуу руна буолара саарбаҕа суох. А.И. Кривошапкин-Айыҥа [14] үлэтигэр бу рунаны «үүн», нууччалыыта «расти» диэн ааҕан турар. Оннуга да сөп курдук, тоҕо диэтэххэ, саҥа үүнэн эрэр ыйга майгынныыр. Хаҥас диэки ойуу, Интэриниэт ситимигэр баар Б. Ринчен үлэтиттэн көрдөххө, былыргы монгуоллар тамгаларыгар баар ойууга майгынныыр уонна тоҕо эрэ сахалар миинэр миҥэлэрэ Дьөһөгөй оҕотун (сылгы) төбөтүн мөссүөнүн санатар. Ортоку ойууга майгынныыры кыайан булбатым, баҕар «» майгынныыр рунаны эбэтэр тамганы сытыары хаспыттара буолуо дуо? Интэриниэккэ хакаастар итинник рунаны «соулу» диэн ааттаах күн күүһүн бэлиэтиир ис хоһоонноох руна диэн суруйбуттар. Кэлин бу руна латыынныы «S» буукубаҕа кубулуйбут. Мантан көстөрүнэн, былыргы сахалар биһилэх-тамгаларыгар ис хоһоонун өссө дириҥэтэн уонна чопчу биэрээри, кистэлэҥ күүстээх руна сурук бэлиэлэрин сэргэ былыргыттан илдьэ кэлбит тамга ойуулары дьүөрэлээн тутталлар эбит диэн түмүккэ кэллим уонна бу үс ойууну холбуур бүтэһиктээх тойоннооһунтан тардынным. Кэлин атын сиртэн бу биһилэххэ майгынныыр ойуулаах биһилэхтэр көһүннэхтэринэ, олору үөрэтэн, кэнэҕэски көлүөнэ чинчийээччилэр былыргы өбүгэлэрбит тамгаларын ойуута-бичигэ туох суолталааҕын арыйыахтара диэн эрэнэбин.
Чинчийиибит сүрүн соруга – Биттики алааска В.Г. Короленко «Омоллон» диэн кэпсээнигэр суруйбут уонна Д.И. Дьячковскай-Сэһэн Боло «Үөр ампаара» диэн үһүйээнигэр ахтыбыт хаһаактара 1634 cыллаахха туппут остуруок-ампаардара ханан турбутун быһаарыы. Ол сорукпутун толордубут диэн санааҕа кэллибит. Биттикигэ Аарахтан киирэр кыбычыыҥҥа, суол кытыытыгар, били, руна суруктаах биһилэх булбут өтөхпүт оннун өссө төгүл сыныйан көрдүбүт. Бу сырыыга өтөх омоонун кырсын хаһан көрдөххө, сир аайы уот сиэн кытардыбыт буора, күл уонна чох балайда көстөллөр. Олор бу миэстэ умайбыт тутуу онно буоларын ырылыччы туоһулууллар.
Өр сыллаах көрдөөһүн кэмниэ кэнэҕэс дьоһуннаах булумньуну тосхойдо. Нуучча чулуу классик суруйааччыта В.Г. Короленко Биттики остуруок-ампаарын уруһуйа Саха судаарыстыбаннай художественнай музейын научнай үлэһитэ Зинаида Ивановна Филиппова көмөтүнэн көһүннэ. Остуруок-ампаары В.Г. Короленко соҕуруу өттүттэн уруһуйдаабыт. От иһин аана соҕуруу-илиҥҥи хайысха буолан көстөр. Миинэн кэлбит атын, бука, сарсыарда кэлэн күлүккэ, арҕаа диэки эркиҥҥэ, баайдаҕа. Остуруок-ампаар соҕуруу эркинэ күлүктэммитинэн тойонноотоххо, уруһуйун киэһэлик 6—7 саҕана бүтэрбит буолуохтаах. Ол курдук, бу уруһуйу В.Г. Короленко атын күлүккэ баайарын да умнан, күнү быһа уруһуйдаабыт курдук буолан тахсар.
Дьэ, маҥнайгы сылбытыгар ыыппыт чинчийиибит түмүктэрэ ити курдук буолла. Эһиилигэр бу чинчийиибитин салгыы ыытаары, дьоммор оттоһо таарыйа, Биттикигэ тахса сырыттым. Тоҕоос көстүбүччэ, ааспыт үйэ алта уонус сылларыгар Аржаков Петр Федорович көҕүлээһининэн туруоруллубут «Комсомол 15 сыла» аатынан холкуос пааматынньыга суруга көстүбэт буолбутун саҥардан, тимиртэн мемориальнай дуоска оҥорон сыһыардыбыт.
Быйыл алаас соҕуруу өттүгэр Өлөксөөндүр Булуҥун диэки кырдалга баар өтөхтөр омооннорун, били, 1642 сыллаахха болугурдар өрө турууларын хаһаахтар хам баттаан баран, балаҕаннарын уоттаабыт сирдэрэ буолуон сөп диэн сабаҕалаабыт, алтан иһит ууллан тооромос буолбутун булбут сирбитин чинчийдибит. Бу сырыыга тыа саҕатыгар баар өтөх омоонун ортотуттан отучча см диаметрдаах тиит мас үүнэн тахсыбыт сирин таһыттан киһи харытын саҕа суоннаах силис анныттан балайда улахан, сутурук саҕа тимир болгуо көһүннэ. Ити өтөх омоонун тулатыттан барыта араас кээмэйдээх 6 тимир сааҕын (шлагы) буллубут. Саамай улахан тимир сааҕын кээмэйэ – 12 см. Тимир шлактара көстүбүттэринэн сылыктаатахха, арааһа, тимирдээх тааһы манна аҕалан уһаараллар эбит. Атын сиртэн бэлэм тимир болгуолары аҕалаллара эбитэ буоллар, тимир сааҕа суох буолуо этэ. Итинтэн көстөрүнэн, болугурдар бу Биттики алааска хаһаактар кэлиэхтэрин инниттэн тимири уһаарбыттар эбит. Били, былырыын көстүбүт тимир сааҕын тооромоһо атын сиртэн кэлбэтэх, манна уһаарыллыбыт буолуон сөп курдук.
Ити үөһэ ахтыллыбыкка олоҕуран сабаҕалаатахха, Биттикигэ тимири бэркэ уһаарар мындыр тимир уустар олоро сылдьыбыттар эбит. Артемьев Н.В. диэн Долуччу Болугурга төрөөбүт киһи ахтыытын М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ «Үһүйээннэр, номохтор» диэн 2006 c. тахсыбыт иккис кинигэтигэр маннык суруйар [10]: «Былыр саха уустара уҥуоргу хайатын анныттан тимир тааһы буланнар, уһаараннар, болгуо оҥороллор эбит. Ол гынан баран, арааһынай баһыанньык, сүгэ, хойгуо, быһах эҥин оҥороллор эбит».
Биттикиттэн былыргы саха ууһа иһэрдэн оҥорбут сүгэтэ көстүбүтэ. Тимири таптайан, сүгэ быһыытын таһаарбыттар уонна бүк тутан баран, биитинэн холбуу иһэрдибиттэр. Бу иһэрдэн оҥоһуллубут сүгэ Биттики уустара сатабыллаахтарын өссө төгүл туоһулуур. Сахалар былыр тимири иһэрдии курдук уустук ньыманы сатыыллара урут номоххо эрэ буоллаҕына, бу көстүбүт – халбаҥнаабат туоһу, билиҥҥи тылынан эттэххэ, артефакт буолар.
Саха быһаҕа хайдах этэй диэн мөккүөр куруутун буолааччы. Саха быһаҕын дириҥник үөрэппит С.В. Иванов-Тельены кытта «Улуу Кудаҥса» сыдьааннара диэн 2012 сыл ахсынньы ый 7-8 күннэригэр Чурапчыга ыытыллыбыт уустар фестивалларыгар көрсөн, санаа атастаспыппын аҕалар тоҕоостоох. Семен Викторовичка, түгэнинэн түбэһиннэрэн, бэйэм илдьэ сылдьар уонча былыргы быһахтарбын көрдөрдүм. Телье хас биирдии быһаҕы сирийэн көрдө. Саха быһаҕын быһыыта кылыс уһугун санатар, угуттан төбөтүн диэки синньээн тиийэн баран сытыы бүргэс курдук уһукка кубулуйар, сирэйигэр баар үөһээ хоруу курдук сирэйин иэнин барытын сабар диэн Телье кэпсээнин саҕалыыр. Оччотугар быһах чарааһыыр, ол иһин быһах охсорго кыра тимиртэн тэнитэ таптайан улахан быһаҕы охсуохха сөп. Хоруу курдук кэтит үөһээ быһах токуруйууга утарсарын улаатыннаран биэрэр. Быһах сытыы суптугур уһугунан маска, тириигэ араас үүттэри дөбөҥнүк дьөлөн оҥоруохха сөп. Хайа уонна суптугур уһуктаах быһаҕа суох хайдах кыракый түүлээх кыыллары тииҥи, кырынааһы, солоҥдону, кииһи даҕаны сүлүөҥүй диир? Төгүрүк үүтү маска хаһарга табыгастаах буоллун диэн быһах уһугун ончоҕун кэтэх диэки кырыытын ылан кэбиһэллэр. Оччоҕуна быһах уһугун диэки өттө кэтэҕин иэнэ төгүрүктүҥү буолан, төгүрүк үүтү хаһарга ордук табыгастаах буолар. Ити курдук эбит өбүгэлэрбит уһун сылларга кэтээн көрүүлэрин түмүгэр айан таһаарбыт быһахтарын быһыыта-таһаата. Онтубут билиҥҥи кэмҥэ кэлэн умнуллар кутталланна. Билиҥҥи уустар охсор быһахтара кыра суолтатыгар эрэ үөстээх, быһыыта-таһаата кэтит, куукунаҕа туттуллар килиэп быһаҕыттан атына суох. Былыр уот суоҕар, чүмэчи, кыраһыын лаампата үөдүйэ илигинэ, өбүгэлэрбит тымтыгы уматан сырдатына сылдьыбыттара диэн Телье кэпсээнин салгыыр. Хараҥа хотоҥҥо ынах ыырга, балаҕаҥҥа көмүлүөк оһох уота умуллубун кэннэ күн аайы туттарга төһөлөөх элбэх тымтыгы уматыахха сөбүй? Ол иһин тымтык тыырар быһаҕы анаан-минээн оҥоттороллор этэ диэн кэпсиир Телье. Тымтык тыырар быһах кэтэҕин иэнин икки сирэйдээх гына оҥороллор эбит. Оччотугар тымтыгы тыырарга быһах батары киирэн кыбыллан хаалбат. Телье болҕомтотун биир кыра быһычча тарта. Бу дьикти баҕайы оҥоһуулаах, биитэ көбүс-көнө, ол оннугар уһугун диэки ончоҕо быһах биитин санатар токуруйуулаах. Туохха туттулларын сатаан быһаарбакка сылдьыбытым. Ону Телье сыркы быһычча диэтэ. Маннык быһыччанан түүлээх намчы тириитин быһычча уһугар баар токуруйуулаах ончоҕунан остуол сирэйинэн сүүрдэн, үөһэ диэки хайыспыт сытыы биитинэн тириини кэбэҕэстик тыыра анньан тэлэллэр үһү.
Хомус. Кыра эрдэхпинэ, ийэм Маайа дьүөгэлэрин кытта хомуска оонньоон, нэһилиэк уус-уран самодеятельноһыгар кыттааччы. Ол хомуһун ылан, кэлин тыас таһаарарга үөрэммитим. Биирдэ тэлээбиидэнньэҕэ Дмитрий Дибров «До и после полуночи» диэн биэриитигэр тувалар хабарҕаларын ырыатын туһунан кэпсээтэ. Ону көрө олорон, Иван Гоголев «Хара кыталык» романыгар хос куолаһынан саҥарар Хабырыыһын өйдөөн кэллим. Хабарҕа ырыата сахаларга син эмиэ былыргы «аймахтарбытыгар» туваларга, алтай омуктарыгар, бүрээттэргэ, монгуолларга курдук былыр баара, арааһа, умнуллан, билигин тойукка туттуллар кылыһах ордон эрэ сылдьар быһыылаах. Хабарҕа ырыата, хомус даҕаны дьону турукка киллэрэр кистэлэҥ күүстээх быһыылаах. Хаста даҕаны истибит дьон «иэним кэдэҥнээн, куйахам күүрэн, этим сааһа аһыллан ылла…» диэн тураллар.
Хомус
Хомуһуннаах тыллаах
Этигэн хомус
Киһи аймах
Кутун-сүрүн
Доҕоро буолаҥҥын,
Алыптаах дорҕоонуҥ
Иэйиитэ
Сүрэх-быар
Ортотунан киирэн,
Үөрүүнү
Үллэстэн,
Сүргэни
Көтөҕүө.
Хомуһуннаах тыллаах
Этигэн хомус
Киһи аймах
Кутун-сүрүн
Доҕоро буолаҥҥын,
Алыптаах дорҕоонуҥ
Иэйиитэ
Сүрэх-быар
Ортотунан киирэн,
Санаарҕабылы
Сымнатан,
Санааны
Сылаанньытыа.
Хомуһуннаах тыллаах
Этигэн хомус
Киһи аймах
Кутун-сүрүн
Доҕоро буолаҥҥын,
Алыптаах дорҕоонуҥ
Иэйиитэ
Сүрэх-быар
Ортотунан киирэн,
Куһаҕаны
Кыйдаан,
Мин турукпар
Күүс-көмө угуо.
Хомуһуннаах тыллаах
Этигэн хомус
Киһи аймах
Кутун-сүрүн
Доҕоро буолаҥҥын,
Алыптаах дорҕоонуҥ
Иэйиитэ
Сүрэх-быар
Ортотунан киирэн,
Эт-хаан улугуруутун
Уһугуннаран,
Өр сылларга
Уһун үйэлиэ.
Хомуһуннаах тыллаах
Этигэн хомус
Киһи аймах
Кутун-сүрүн
Доҕоро буолаҥҥын,
Алыптаах дорҕоонуҥ
Иэйиитэ
Сүрэх-быар
Ортотунан киирэн,
Аан дойду
Дьонун түмэр
Сүдү да
Күүстээххин.
2009 сыллаахха түҥ былыргыттан Туймаада хочотугар Эллэй Боотур ыһыах ыһыаҕыттан өбүгэлэрбит түөлбэлээн олорбут Уураахы аҕатын ууһун сириттэн дьикти үчүгэйдик үйэлэр усталарыгар дьэбиҥҥэ даҕаны сиэниллибэккэ бэйэтин быһыытын-таһаатын, кырыыларын тутан илдьэ хаалбыт былыргы саха мындыр ууһа аҥаардас таптайыынан эрэ оҥорбут тыла тостон быраҕыллыбыт хомуһун булан турабын. Тимир оҥоһук оҥоһуллубут сыла кыайан ханнык даҕаны экспертизаҕа быһаарыллыбат. Ол гынан баран, ити өтөхтөн 1869 сыллаахха оҥоһуллубут харчы көстүбүтүттэн сылыктаатахха, ол кэминээҕи диэххэ сөп. Булбут хомуспун уонна былыргы тимир уустара уһааран ылбыт 3,5 кг ыйааһыннаах болгуо тимирдэрин Хомус Аан дойдутааҕы музейыгар бэлэхтээбитим. Хомус кээмэйдэрэ: тиэрбэс ис диаметра – 24 мм, тиэрбэс тас диаметра – 33 мм, тиэрбэс халыҥа – 5 мм, хомус сыҥааҕын уһуна ис диаметрын муннугуттан төбөтүгэр диэри – 55 мм, сыҥааҕын иэдэһин кэтитэ – 4,5 мм.
Түҥ былыр бэйэбит мындыр уустарбыт тимирдээх тааһы уулларан, тимир болгуо ылан, ону эллээн бу маннык хомуһу охсоллоро диэн омуктарга кыбыстыбакка көрдөрөр кыахтаахпыт. Дьэ онон, бу былыргы хомуска сөптөөх болҕомто ууран, Туймаада ыһыаҕын тэрийээччилэрэ да, хомус музейын үлэһиттэрэ да анал тэрээһиннэри, былыргы уустарга сүгүрүйүү сиэрин-туомун ыыталлара буоллар ыччакка ордук туһалаах буолуо этэ.
Хомус тиллиитэ
Чулуу уус таптайбыта
Чочуйбута, тыллаабыта,
Чугаһынан суох
Чуор куоластаабыта.
Кыталыктыы лыҥкынас,
Күөрэгэйдии дьырылас
Кырыымпалыы иэйиилээх,
Кэрэ куоластаах бэйэм.
Тылым тостон,
Туһабыттан тахсан
Тоҥ буор анныгар
Туймааран сыппытым …
Таба тайанан,
Тууйуллууттан босхолоон,
Талыы таһаабын
Туруордулар көрүүгэ.
Уһун сылларга
Урааҥхай куттааҕы
Угуйуом хомуска
Уйулҕатын хамсата
Тоҕо Боло Уус диэн ааты ылыммытым интэриэһиргэтэр буолуохтаах. Хомуска ылларбыт киһи саҥаттан-саҥа дорҕоону таһаарыан баҕарар. Онуоха ол дорҕоонун көрдөөн, элбэх хомуһу маҕаһыыннарга, хомус уустарын быыстапкаларыгар тардан көрөн сыымайдыыр уонна атыылаһар. Ол иһин хомусчукка араас уустар охсубут хомустара түмүллэр. Дьэ, арай биирдэ намыһах дорҕоону хомуска саҕан таһаарар санаа арахсыбаттыы киирдэ. Оннук дорҕоону көрдөөн, бэрт уһуннук араас хомуһу тардан көрдүм да кыайан булбатым. Онтон сылтаан бэйэм хомус охсон көрөргө сананным. Хас даҕаны сыл ыһыахтарга ыытыллар хомус уустарын күрэхтэрин сыныйан көрөн, үөрэнэн, билигин хомус охсуутунан дьарыктанабын. Билиҥҥи кэм сиэринэн, хас биирдии хомус ууһа сахалыы ааттанара эрэйиллэр. Ол иһин былыргы өбүгэлэрим Боотур Уус уонна Боло Күлүкээн ааттарыттан таһааран, эмиэ биир өбүгэбит Сэһэн Боло курдук, Боло Уус диэн ааты ылынным.
Биттикигэ остуруок ханан турбутай?
Быйыл дойдубар от үүнүүтэ үчүгэй. Биттикигэ сайын Өлөксөөндүр Булуҥун үрдүнээҕи дүөдэ тоҕо түһэн, алаас иһинээҕи намталы барытын уу ылан сытара. Онно угуттанан, эбэбит күөх чээлэй отунан, араас сибэккинэн өрө анньан, сириэдийэн аҕай турар эбит. Сайыҥҥы сыралҕан куйаастан хаххаланаары, урукку сопхуос титиигэр сылгы үөрэ тоҕуоруйбут. Дэриэбинэттэн төһө да тэйиччи буоллар, мэччирэҥ көрдөөн сүөһүлэр эмиэ кэлитэлиир буолбуттар. Ол да буоллар, эбэбит син балайда оту оттотто. Бука, умнуллан-быраҕыллан, түлүк уутугар утуйа сыттаҕына, былыр ситэн-сайдан турар кэмиттэн аҕыйах кэрэхсэбиллээх түгэни булан, дьон билиитигэр таһаарбыппытын баалаабакка, үөрэн «мичик» гыннаҕа.
Эбэбитин чинчийэр быйылгы сорукпут В. Короленко ойуулаабыт остуруок-ампаара турбут сирин чопчу быһаарыы этэ. Тоҕо диэтэххэ, ити уруһуй көстөн, хаһыакка бэчээттэнэрин кытта, былырыын быһаарбыт сирбитин «сирин быһыыта уруһуйу кытта сөп түбэспэт» диэн, атын сабаҕалааһыннары киллэрбиттэрэ. «Бу уруһуйга көстөр остуруок-ампаар Биттикигэ туох да сыһыана суох» диэччилэр эмиэ бааллара.
Былырыын Аарахтан киирэр кыбычыын аттынааҕы суол кытыытыгар баар үүт уурар сүүнэ өһүөлээх оҥкучах таһыгар уот сиэбит былыргы тутуу омооно остуруок турбут сирэ буолуон сөп диэн быһааран турабыт. Дьэ онон быйыл хас биирдии этиини остуруок турбута буолуо диэн сабаҕаланар сириттэн хаартыскаҕа түһэрдибит. В. Короленко ойуутун кытта тэҥнээн көрдүбүт уонна остуруок турбут сирин сүрүн бэлиэлэригэр төһө толору эппиэттиирин быһаардыбыт. Остуруок турбут сирин сүрүн бэлиэлэрэ: В. Короленко «Омоллон» диэн кэпсээнигэр суруйарынан, аттыгар улахан үүт уурар оҥкучах онно баар буолуохтаах, тыаттан чугас уонна уутуйар намтал сөкү сир баара бэлиэтэнэр. Д.И. Дьячковскай-Сэһэн Боло «Үөр ампаара» диэн ахтыытыттан үс сүрүн бэлиэ тахсар: умайбыт тутуу онно, суол кытыыта, остуруок аана соҕуруу-илин диэки эркинигэр баара. Остуруок турбута буолуо диэн «уорбаланар» сирдэр: урут бабаарына турбут сирин кэннигэр үүт уурар оҥкучахтаах, умайбыт кыра тутуу; пааматынньыктаах ыһыахтыыр үрдэл; билигин турар дьиэ уонна титиик аттынааҕы үүт уурар оҥкучахтаах өтөх онно; Үстүүнэп Көстөкүүн дьиэтин диэки барар суол кытыытынааҕы өтөх онно. Ити «уорбаланар» сирдэр көстүүлэрэ даҕаны В.Г. Короленко ойуутугар толору сөп түбэспэттэр уонна үөһэ этиллибит остуруок турбут бэлиэлэригэр толору эппиэттээбэттэр. Дьэ, кэмниэ кэнэҕэс былырыын остуруок турбут сирэ бу буолуо диэн сабаҕалаабыт, Аарахтан киирэр суол кытыытынааҕы умайбыт өтөх оннун Биттики өттүнээҕи күөл кытыытыттан Аарах диэки көрдөххө, үүт-үкчү В.Г. Короленко ойуутун курдук буолан биэрдэ. Ити сир үөһэ этиллибит остуруок турбут бэлиэлэригэр барытыгар толору эппиэттиир уонна өссө мантан руна суруктаах алтан биһилэх, былыргы дьэс чаанньык тумса, хорҕолдьун тооромосторо көстөн тураллар. Эһиги көрүүгүтүгэр ити эппит сирбиттэн түһэрбит хаартыскабар остуруок уруһуйун Photoshop бырагырааманан көһөрбүппүн көрдөрөбүн. Уҥа диэки Эмээхcин Ураһатыттан Аарахха киирэр суол төрдө уруһуйдаммыта, билигин хаартыскаҕа тумус тыа аллара үүнэн киирэн, көстүбэт буолбут. Онтон атына барыта сөп түбэһэр. Итиннэ биири чопчулаатахха, В.Г. Короленко тоҕо «… посреди аласа…» диэбитий диэтэххэ, кини Аараҕы уонна Биттикини араарбакка, тумустарынан быыһаспыт биир алаас курдук көрбүт. Оччотугар остуруок алаас ортотугар турар диэбитэ оруннаах буолан тахсар. В.Н Иванов «Якутия в составе русского государства (XVII век)» диэн 2002 с. тахсыбыт кинигэтин 25 сирэйигэр өссө биир бэлиэ эбии суруллубут [8] «… отряд (из 10 человек) Федора Чуркина побывал в «новой землице Катулинского роду князца Даваня и тунгусских людей и поставил острожок на устье р. Хампуни – Середь Катулинсково роду…» диэн Москубатааҕы Арассыыйа судаарыстыбатын былыргы аакталарын архыыбыгар баар докумуоҥҥа олоҕуран суруйбут (ф. 214, стб. 53, сст. 506) . Биттики алаас ортотунан Өлөксөөндүр Булуҥуттан саҕалаан, намталынан сааскы хаар уута остуруок турбут сирин аннынан сүүрүгүрдэн, хоруу курдук хорон, Аарах күөлүгэр түһэр. Ол түһэр сирин Хампуни үрэх түһэр сирэ диэн ааттаабыттар. Онон бу бэлиэ атын сабаҕалааһыннары бүтэһиктээхтик туора сотор, тоҕо диэтэххэ, аттыларынан ханан да үрүйэ сүүрүгүрбэт.
Хайа уонна остуруогу уоттаталларыгар «суол аттыгар турар, абааһылаах-иччилээх, онон кэлэр-барар оҕо-дьахтар, дьон куттанар» диэбиттэр этэ дии. Тоҕо куттаналлара эбитэ буолла, баҕар, тугу эрэ көрөллөрө буолаарай? Итинэн сиэттэрэн, кэлин буолбут икки түбэлтэни кэпсиим. Быһайын Биттикигэ Аарах диэки от кэбиһэ сырыттахпытына, шасси тыраахтар кэлэн, от охсон барбыта. Хайалара буоллаҕай диэн Сэмэнтэн ыйыппыппар «ээ, Батаарын Баһылай буолуо» диэбитэ. Дьэ, ол Баһылай кэлин Сэмэҥҥэ манныгы кэпсээбит. Арай, ол кэлэн от оҕустара сылдьан көрдөҕүнэ, Биттики диэкиттэн Аарах суолунан биир дьахтар иһэрэ көстүбүт. Маҥнай ыраах буолан, аахайан көрбөтөх, сир астаан иһэр дьахтар ини диэн иһигэр санаабыт. Онтон чугаһаабытын кэннэ өйдөөн көрбүтэ, дьахтара былыргылыы саары этэрбэстээх, халадаай ырбаахыылаах уонна туос ыаҕайа тутуурдаах үһү. Дьэ, доҕоор, сибиэни илэ көрөн, Баһылай этин сааһа аһыллан, тымныы көлөһүнэ сарт түһэн, бүтүннүү дьар гына түспүт, уҥуоҕа халыр босхо баран хаалбыт. Ылгымаайы үрүйэтин диэки барар суолунан туох баарынан бирилэтэ турбут. Хата, онно тиийбитэ, Үстүүнэп Куолалаах от кэбиһэ сылдьаллара үһү. Кырдьык, ол күн сарсыарда Биттикигэ ааһарбытыгар Үстүүнэп Куолалаах отторун мунньаары хаалбыттара. Иккис түгэни быйыл убайым Онотуолуй эмиэ оттуу сылдьан, Биттикигэ Үстүүнэп дьиэтигэр чэйдии олорон кэпсээбитэ: «Биир сайын оттуурбар Дьаакыбылап Миисэ диэн бииргэ үлэлиир уолбун көмөлөһүннэрдим. Бу дьиэҕэ отууланан сытабыт. Киэһэ хойут оппутуттан тахсан аһаатыбыт, кыратык сирбитин-уоппутун «аһаттыбыт». Арай уолум Аарах диэки көрбөхтөөтө уонна «оо, дьахтар барда!» диэн саҥа аллайаат, кытайын тыраахтарын собуоттаата даҕаны, ол Аарах диэки тэптэрэ турда. Син балайда буолла. Кэлбитин кэннэ ыйыппыппар: «Кыайан сиппэтим, дьикти баҕайы, көстө-көстө сүтэр, Ылгымаайы төрдүгэр тиийэн баран төнүннүм», – диэтэ. Дьэ, дьикти, хайалара сордоох, хайдах муҥнанан өлөн, баччааҥҥа диэри илэ сылдьара эбитэ буолла? Номоххо даҕаны, дьон кэпсээнигэр даҕаны, бу эргин дьахтар өлүүтүн туһунан туох даҕаны баара биллибэт. Арай былыр остуруок маҥнай тутуллубутун кэннэ хайалара эрэ дьаһаах хомууругар аманаакка түбэһэн, сор суолламмыта дуу? Ол иһин остуруогу абааһылаах диэн уоттатыахтарын сөп.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70596157) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.