Аанньаллар
Оксана Павловна Гаврильева
Кинигэҕэ өрө-таҥнары ытыллар үргүөрдээх үйэҕэ күннээҕи кыһалҕаттан, судургу да түгэннэртэн кэрэни булан кэрэхсиир, үтүөҕэ тардыһар дьон олохторун лоскуйдара ойууланар.
Ааптар дьиэ кэргэн, оҕо, төрөппүт, эһээ, эбээ сыһыаннарын бэрт истиҥник сэһэргиир.
Айсана
Аанньаллар
Аан тыл
Yүнэр-кэхтэр Айылҕа уонна тохтоло суох биир кэм дьулусханнык уларыйар-тэлэрийэр Олох эҥин эгэлгэ дэгэттээх өҥнөрө-дьэрэкээннэрэ, аһыылара-ньулууннара, очурдара-чочурдара, талыылара-талбалара, онтон да атын көстүүлэрэ аата-ахсаана суох элбэх буолуохтара.
Бука, ол да иһин, уус-уран литератураҕа иэҕэ тутан эттэххэ, саҥаттан саҥа айымньылар айылла, сурулла уонна салгыппакка кэрэхсэтэ турдахтара.
Суругунан айымньыларын утумун инньэ уонунан үйэлэр усталаах туораларыгар тута сылдьар омуктары ахтыбакка туран, сахабыт литературата сайдыбыт балтараа үйэттэн эрэ ордук кэмигэр төһөлөөх хоһоон-кэпсээн суруллубута буолуой? Афанасий Уваровскай Отто Бётлингк аатыгар туһуламмыт суругар саха литературатын бастакы айымньыта буолбут «Ахтыытын» туһунан: «Билэбин бу сурук туһата суоҕун: кинини холобур кэриэтэ эн эрэ ааҕыаҥ, эйигиттэн атын киһи ким да ааҕыа суоҕа. Оол да гыннар кинини суруйар балайда эрэ эрэйдээх баара: урут саха тылынан биир да сурук сурулла илигэ, кини сурукка киирэр тосхоло-хуолута биллэ илигэ», – диэбит кэрдиис кэмиттэн саҕалаан? Ким ону суолта биэрэн, дьарык оҥостон ааҕа сатыа баарай – суруллубут баһаама да бэрт буоллаҕа.
Арай, суруйар эрэйэ син биир чэпчээбэтэҕэ дьэҥкэ. Сол да үрдүнэн суруйар дьон ахсаана эбиллэ, хаҥыы турар – киһиэхэ оннук күүстээх айар-суруйар санаа, дьулуур иҥэн сылдьар эбит. Ити өттүнэн көрдөххө, бу кинигэни суруйбут саҥардыы биллэн эрэр кэпсээнньит: «Айар санаа үүйэ-хаайа тутар дьахтара, ааппар дьүөрэлээн, Айсана диэн ааты ылыммытым», – диэн быһаарара бэрт кэрэхсэбиллээх түгэн.
Оксана Гаврильева «Үчүгэй дьахтар» диэн бастакы кэпсээнэ «Кыым» хаһыат «Кулуһун» уус-уран сыһыарыытыгар 2011 сыллаахха тахсыбыта. Манна диэн эттэххэ, ыал дьон, кэргэнниилэр табыллыбатах, ыпсыбатах олохторун туһунан суруйуу эрэдээксийэҕэ балай эмэ киирэр, ол барыта, биллэн турар, бэчээттэнэн испэт. Үксүгэр оннук суруйуулар хаһыат балаһатын төһө эмэ таһымныыр «уһун-синньигэс» кээмэйдээх буолааччылар, ол иһин даҕаны тахсыылара уустугурар, төһө даҕаны, этэргэ дылы, балай эмэ тыыппалаах, хоп курдук тыллаах-өстөөх, ис хоһоонноох буоллаллар. Олорго холоотоххо, Оксана Гаврильева суруйуута бары өттүнэн лоп курдук буолан биэрбитэ: аатынан, тылынан-өһүнэн, тутулунан, кэпсиир майгытынан, ис хоһоонунан, кээмэйинэн. Кэпсээн эҕэ дэгэттээх аата, тыл-өс уонна тутул өттүнэн чопчута ааптар кэмчи тылынан «минньигэстик» этэргэ-кэпсииргэ дьулуһарын кэрэһилиирэ.
Онтон сотору «Күрүлгэн» сурунаалга Айсана диэн аатынан «Ийэ буор» диэн кэпсээнэ бэчээттэммитэ. Бу – «Үчүгэй дьахтартан» чыҥха атын ис хоһоонноох, үрдүк күүрээннээх, төрөөбүт дойдуга тапталы арыйар, хоһуйар айымньы. Салгыы бэрт истиҥник, умсугутуулаахтык суруллубут «Ыалдьыт» уонна «Бастакы булт» диэн кэпсээннэрэ киирбиттэрэ.
Ити кэннэ тус бэйэм Айсана литератураҕа холонуута түбэһиэхчэ буолбатаҕын, кини, олох эгэлгэ көстүүлэрин ойо тутан ылан, дэгиттэрдик ойуулаан суруйар, ааҕааччыны чопчу санааҕа, түмүккэ ньымсатык сиэтэн аҕалар кэпсээнньит дьоҕурдаах эбитин бигэтик итэҕэйбитим.
Рафаэль Баҕатаайыскайы кытары кэпсэтиим ити санаабын ордук бөҕөргөппүтэ. Народнай поэт, Айсана «Кыымҥа» бэчээттэммит «Оҕолор барахсаттар» диэн кэпсээнин ааҕан баран, улахан дуоһуйууну ылбытын эппитэ: «Ойууланар кыргыттар тус-туһунан майгылаахтара бэргэнник бэриллибит, киһи эрэ барыта итинниги кыайа туппат, буолаары буолан, тэттик суруйууга, кыргыттар туораахтана сылдьаллара харахпар бу баар курдук», – диэбитэ.
Билигин Айсана кэпсээннэрэ «Кэскил» хаһыакка, «Чолбон» сурунаалга бэчээттэннилэр. Онон ааҕааччы балай эмэ киэҥ араҥата кинини хайыы үйэ бэлиэтии ылыммыта чахчы. Аны, бу, «Бичик» кинигэ национальнай кыһатыгар кэпсээннэрин хомуурунньуга бэлэмнэнэн тахсар буолбут.
Онно киирбит саҥа кэпсээннэрин эмиэ кэрэхсии, биһирии аахтым – бэчээккэ ыытыах иннинэ кыладыйа-чочуйа түстэххэ ааттаах үчүгэй буолуохтара.
Дьиҥэр, Айсана кэпсээннэрин ырытан элбэҕи этиэххэ сөп буолуо – ордук чуолаан, уус-уран айымньыны этигэн оҥорор түгэннэр, ньымалар тустарынан. Оксана Павловна – Бүлүү педагогическай училищетын уонна СГУ филологическай факультетын бүтэрбит, кэтэхтэн аспирантуралаан, Москубаҕа «Активизация фразеологизмов русского языка в речи учащихся якутской школы» диэн хайысхаҕа кандидат диссертациятын көмүскээбит, Н.Е. уонна П.Н. Самсоновтар ааттарынан Хатас орто оскуолатын нуучча тылын уонна литературатын үөрэтээччитэ. Онон, Айсана, идэтин да быһыытынан, уус-уран айымньыны истиҥ, этигэн оҥоруу ньымаларын үчүгэйдик билэр буолан, ол билиитин сатабыллаахтык туттар эбит. Онно, иитэр-үөрэтэр үлэҕэ өр мускуллан-эриллэн, киһи уйулҕатын мындырдаан билбитэ эмиэ улахан тирэх буолара саарбаҕа суох.
Холобур, үөһэ ахтыллыбыт «Үчүгэй дьахтар» маннык саҕаланар: «Аан «лис!» гына күүскэ сабыллыбыт тыаhа истиэнэни доргутан, серваҥҥа иhити лыҥкынатан, өссө тугу аймыыбын диэбиттии, кэрийэ сүүрэн иhэн, кириэhилэҕэ олорор Клавдия Ивановнаҕа иҥиннэ». Манна тыас доргуппута, лыҥкынаппыта, кэрийэ сүүрбүтэ, иҥнибитэ – элбэҕи этэр түгэннэр.
Онтон эмиэ ыал олоҕун, кэргэнниилэр сыһыаннарын атыннык арыйан көрдөрөр «Ардах» диэн саҥа кэпсээнин саҕаланыытыгар: «Ардах түhэн ибиирэр. Түннүк тааhынан харах уутун курдук аллара сурулуур». Бу кэпсээҥҥэ ойууланар уйан, ону тэҥэ олус уйугас уонна тулуурдаах майгылаах Анна Ивановна – «үчүгэй дьахтартан» букатын атын киһи. Ол да иһин «үчүгэй дьахтар» сервант, дьыбаан тулалаах эбит буоллаҕына, манна Айылҕа арыаллыыр… «Ардах кинини кытта тэҥҥэ ытаhар. Эмиэ да ким эрэ, туох эрэ өйдүүр-өйүүр курдук…» Кэпсээн итинник, эргийэн кэлэн, герой туругун уонна айылҕа көстүүтүн ханыылаһыннаран, ардаҕынан түмүктэнэр – маннык ньыманы литература үөрэҕэр иилиир психологическай параллелизм дииллэр.
Ол өйдүүр-өйүүр «ким эрэ, туох эрэ», быһыыта, «Аанньаллар» диэн кэпсээҥҥэ, өрөбөлүүссүйэ саҕанааҕы хамыһаар буолан кэлэн, олоҥхолоон эрэр курдук хоһоон ааҕар, инньэ гынан, «уп-уhун, хабыс-хараҥа холлороон устун ханна эрэ түгэххэ күлүмнээн көстөр уот диэки талаhан барар», өйүкү-төйүкү сытар Долгунованы хас да күн устата «утуппакка» аралдьытар – ол курдук кини уонна кини оҕотун үрүҥ тыыннарын өрүһүйэр, араҥаччылыыр. Дьиктитэ баар, ол үтүө санаалаах өрүһүйээччи эмчиттэргэ – үрүҥ халааттаах аанньалларга – кимэ-туга биллибэт, бэстилиэтинэн мээнэ далбаатанар, итирик милииссийэ полковнига буолан көстүбүт курдук… Тоҕо?.. Тус бэйэм ааҕыыттан долгуйбут санаабын астыннарар сөптөөх хоруйу булбаппын. Итини кэпсээнньит бэйэтэ хайдах быһаарара буолла? Атын өттүттэн бу орто дойду олоҕор киһи үөйбэтэҕэ-ахтыбатаҕа баара-буолара ханна барыай? Олох дьиктитэ баһаам… Быһата, долгуйбут ааҕааччы салгыы толкуйдууругар аан аһаҕас – Айсана киниэхэ биллибэт бүтэйин арыйан эрэ биэрбит курдук.
«Аҕалар» диэн кэпсээн, төһөтүк эрэ, Софрон Данилов «Бэҕэһээ, бүгүн, сарсын…» диэн кэпсээнин кытары хардарсара бэрт бэлиэ түгэн. Итиннэ литература утума көстөргө дылы. Кэнэҕэски ырытааччылар, бука, болҕомтолорун ууруохтара буолуо.
Оттон «Харлашкаҕа» диэн кэпсээни суруллуохтаах сэһэн саҕаланыытын курдук ылынным. Онон Айсана аныгыскы кинигэтин астаах туорааҕа бу манна хайыы үйэ түспүт курдук. Ол нүөл кырыска түспүт «астаах туораах» тылларыгар уонна, сыралаах үлэ күүһүнэн курааҥҥа-хаһыҥҥа хаптарбакка, үнүгэстээн өрө үтэн тахсарыгар баҕарабын. Оннук буолуохтун!
Афанасий ГУРИНОВ-АРЧЫЛАН
Ийэ буор
Чаҕылыйан күн да күн. Тулабыт барыта сып-сырдык, күп-күлүмүрдэс. Киhи эрэ үөрүөн-көтүөн курдук. Үөрүмүнэ… Биhиги бүгүн педагогика экзаменын мүччү түhэн, астынан-дуоhуйан, кыайбыт-хоппут дьон быhыытынан, бу күнү сынньалаҥҥа эрэ аныыр санаалаах күн кыhалҕата суох, хоспут түннүгүн cэҥийэтигэр быардыы түhэн сытан таhырдьаны одуулуубут.
Уопсайбыт иннигэр баар спорт былаhааккаҕа устудьуоннар «хортуоскалаан» айманаллар, күлэллэр-салаллар. Уопсайы кыйа үүммүт иирэ талах быыhыгар баар ыскамыайкаларга ыгыта куустуспут пааралар бүкпүттэр. Онтон уопсай аанынан киирии-тахсыы элбэх.
Биhиги да сүгүн сыппаппыт. Ону-маны саҥаран көрө-көрө, кэлэр-барар дьону дьээбэлиибит. Бэтиэхэбит табылыннаҕына, иэрийэ-иэрийэ күлсэбит. Ордук дьээбэҕэ талааннаах, үөн хаата Ленка күннээтэ. Эрдэттэн салапаан мөhөөччүктэргэ уу кутан, бэйэтэ этэринэн, «водороднай буомба» оҥорон, тугу да сэрэйбэккэ ааhан иhэр дьон иннигэр быраҕаттаан, былааhы ылла.
Бу сыттахпытына, биhиги харахпыт далыгар тайах мастаах кып-кыра саллаат киирдэ. Оччону көрбүт дьон өрө көтө түстүбүт. Ленка дьиҥнээх сэрииhит киhи көстүбүтүттэн чахчы үөрдэ.
– Эй, защитничек, обороняйся! – диэн хаhыытаат, «буомбатын» кыыратта.
Уулаах мөhөөччүк асфальга охсуллан, «паш-ш» гына эhиннэ, уунан ыhыахтанна. Саллаат соhуйда, тайах маhын ыhыкта сыста. Биhиги, тугу эрэ үчүгэйи оҥорбут дьон курдук, күлэн саhыгырастыбыт.
Саллаат тирэҕин булан, өрө хантайда. Төгүрүк сирэйэ өрө мылайан кубарыйан көhүннэ.
Тэҥҥэ күлэн бычыгырыы олорбут Эльвирабыт эмискэ бөтө биэрдэ, ачыкытын көрдөөн булумахтанна. Онтукатын булбакка, аттыгар олорор Лидатын ачыкытын эhэ охсон ылан кэттэ, симириктии-симириктии саллааты одууласта. Чочумча буолаат, сүр сылбырҕатык ойон туран, ааны былдьаста.
Аны, били мэлдьи холку, дуоспуруннаах кыыспыт сымса хамсаныыларыттан бары быара суох бардыбыт. Туох эрэ кэрэхсэбиллээх буолаары гынна диэн, аа-дьуо туран аан диэки сыҕарыйдыбыт, ас бэлэмнии сылдьар дьуhуурунай Ларисаны, кэмин иннинэ аhын тардыалаhан, ыhыытаттыбыт-хаhыытаттыбыт.
Сотору буолаат, аан тэлэллэ биэрдэ, саллаат кыбыныылаах Эльвирабыт хос ортотугар биирдэ баар буола түстэ уонна аҕылаабыт омунугар биир тыынынан:
– Бу – Уйбаанчык, бииргэ үөрэммиппит! – диэтэ.
Биhиги киирбит дьону эргийэн, саллааты одууластыбыт. Кыыспыт ыалдьытын төрдүс этээскэ биир тыынынан тэлээрдэн таhаарбыт бадахтаах: саллааппыт аҕылаабыт, сүүhүгэр көлөhүнэ бытыгыраабыт. Элбэх кыыс хараҕа киниэхэ туhуламмытыттан симитиннэ, кытар гынна, кэннинэн тэйдэ. Үөскээбит уу чуумпуга төлө туппут тайах маhа сатала суох улаханнык тыаhаан муостаҕа «кур» гынна. Уолбут тирэҕин сүтэрэн, ыксаан истиэнэҕэ өйөннө, буруйдаммыттыы умса көрдө.
Дьэ өйдөнөн, ким тайах маhы туруорар, ким олоппос аҕалар, ким эбии иhит-хомуос булар түбүгэр түстүбүт.
Нум-нам буолан, киэhээҥҥи аспытын аhаары остуолбут тула олордубут. Ыалдьыппытын маанылаан, ортобутугар угуннубут.
Эмиэ туох да буолбатаҕын курдук күлэн-салан, кэпсэтэн-ипсэтэн бардыбыт.
Саллааппыт саҥата суох, тургутардыы, барыбытын биир-биир кэрийэ одуулаhа олордо.
Эльвирабыт киэмсийэ соҕус:
– Бу Оксана, Лида, Лена, Лариса, Валя, бииргэ үөрэнэбит, – диэн билиhиннэрдэ.
Буолары буолбаты кэпсэтэн, чэйдээн ортолоон эрдэхпитинэ, саллаат Уйбаанчык Эльвира саннын сэрэниин-сэрэнэн имэрийэн ылла уонна:
– Эльвира-а, эhиги наhаа үчүгэйгит, – диэн сибигинэйдэ.
Эльвира соhуйан кытар гынна уонна:
– Ваня, эн хайдах буоллуҥ? – диэтэ.
Тылга толкуйдаах Лида:
– Сахаларга биир киhини эhиги диэбэттэр, нууччалыы эрэ Вы, Вас диэххэ сөп, – диэн куолулааччы буолла.
Уолбут көлөhүнүн туора сотунна, сэмэй баҕайытык мичик гынна:
– Суох, мин барыгытын этэбин. Үчүгэйкээн баҕайы саха кыргыттарын ортотугар олорорбуттан наhаа үөрэбин. Дьоллоохпу-уун…
Оччо хайҕаммыт дьон үөрэн сахсас гына түстүбүт, өссө тугу этэр эбит диэн, ыалдьыппыт сирэйин өрө мыҥаатыбыт.
– Эльвира, мин эhиэхэ тыыннаах хаалбыппар махтана кэлбитим…– саллаат үөhэ тыынна.
– Эс, ол хайдах? Биhиэхэ даа? – Эльвира тугу да өйдөөбөтөхтүү эргим-ургум көрдө. – Эн армияҕа барыаххыттан таастыы сүтэн хаалтыҥ дии. Оннооҕор дьоҥҥор «сураҕа суох сүппүт» диэн биллэрии кэллэ диэбиттэрэ.
– Буолуо. Армияҕа учебка кэнниттэн сулууспалыахтаах чааспытыгар тиийээппитин кытары биир сарсыарда полканы барытын стройдаттылар. Уоттаах-төлөннөөх тыллары этэн баран: «Кто готов выполнять свой интернациональный долг перед Родиной, шаг вперед!» – диэн хамаанда биэрбиттэригэр бүтүн полк биир киhи курдук инники хардыылаабыппыт. Баҕар, ол олус эдэрбититтэн, олоҕу ситэ билэ иликпититтэн буолуо гынан баран, ол түгэҥҥэ хайдах табаарыстарбытыттан хаалыахпытый диэн санааттан салайтарбыппыт буолуо. Тус бэйэм туох эрэ улахан суолталаахха кыттан эрэр курдугум. Хайдах эрэ бары үрдүк күүрүүлээхтик өрө көтөҕүллэн, этиллибит интернациональнай иэспитин толоро уон аҕыс саастаах эдэркээн уолаттар түhээн да баттаппатах Афганистан диэн дойдубутугар аттаммыппыт. Дьиҥ иhин ыллахха, биhиги онно туох иэстэммит үhүбүт. Иннибитигэр туох күүтэрин хантан билээхтиэхпитий?! Хаспыт хара дьайдаах «груз 200» буолан, хаспыт илиититтэн-атаҕыттан матан киhи аҥаара буолан эргиллиэхпитин…– Ваня куолаhа титирэстээн ылла.
Тыын ылан баран сунтаардыы унаарытан кэпсээнин салҕаата.
– Сэрии диэн сэрии! Бу олорон мин өлөр да өстөөхпөр сэрии диэн тугун билиэн баҕарыам суох этэ. Хайдах гынан бу күнү тыыннаах ааспыт киhи диэн дьаархана сылдьыы, бу сарсыарда үөрэ-көтө хаадьыласпыт доҕоруҥ аатын киэhэ өлбүттэр испииhэктэригэр булар, хаан-сиин, өлөрсүү – ол барыта киhини тупсарбат, киhи кутун-сүрүн алдьатар эрэ.
Бу үлүгэрдээх дойдуга умса-төннө түhэ сырыттаххына, былыт быыhыттан күн көрөрүн курдук, дойдугуттан кэлэр суруктар чаҕылхай үөрүү буолаллара. Дьоммут барахсаттар биhиги ханна сылдьарбытын хантан сэрэйиэхтэрэй? Сойууска баар чааспыт аадырыhыгар ыытыллар суруктарга күннээҕи түбүктэрин, отторун-мастарын айдаанын туhунан суруйаллара сүрдээх суолталаах буолара. Хаhан эрэ түүл буолбут олохпутугар тиийиэхпит диэн эрэл кыымын үөскэтэллэрэ.
Биир сарсыарда караултан сылайан-элэйэн кэлэн, утуйардыы оҥостон эрдэхпинэ, амыдайым, халлаан курдук күп-күөх харахтаах Брянскайтан сылдьар Ваня Полетаев казармаҕа сүүрэн киирбитэ.
– Ванек, танцуй, тебе посылка. За добрую весть мне – половина, – дии-дии миигин эргитэн кулахачыппыта.
Мин, бу куйааска миэхэ ким посылка ыыттаҕай диэн, соhуйбутум да буоллар, сахам сахата өтөн, үөрүүбүн биллэрбэккэ, Полетаевы батыспытым. Штабтан тиийэн баhыылкабытын ылан кэлбиппит. Эльвира, ол эhиги, кылааhым кыргыттара, ыыппыт баhыылкаҕыт этэ. Баhыылкабыт хаппаҕа аhаҕас этэ да, казармаҕа диэри арыйан көрбөтөхпүт. Киллэрэн сэрэнэн фанера дьааhыгы остуолга уурбуппут. Караулга сылдьыспыт уолаттарбыт кэтэhэн олороллоро. Чочумча олорон баран сержаным:
– Ванек, давай! – диэн хамаандалаабытыгар киэптии соҕус туттан биир-биир кэhии хостоон барбытым.
Дьааhыкка сгущенка, кофе, чэй, табах, кэмпиэт, бирээнньик бааллара. Түгэҕэр дьоҕус кэмбиэр сытара. Саҥата суох илдьэн, сыттыгым анныгар кистии аспытым. Кэлин бэйэм бүөмнээн көрөн астынаары.
Чэй оргутта охсон, Дьэргэстэй ыhыаҕын ыспыппыт, Омоллоон олоҕун туппуппут. Табаарыстарым чахчы миэхэ ымсыырбыттара, саха кыргыттара маладьыастарын хайҕаабыттара, аадырыстарын ыйыталаспыттара. Хас биирдиибит дойдубутун санаан иhийэн да ылбыппыт.
Олорбохтоот, мин ороммор кэлэн кэмбиэрбин хостообутум. Сэрэнэн муннугун хайа тардыбыппар илиибэр моонньуга кэтэр быалаах кып-кыра саппыйа оҕото түhэн кэлбитэ. Мин тугун өйдөөбөккө, суругу утаппыттыы ааҕан барбытым.
Эльвира, эhиги чахчы наhаа үчүгэйдэргит, маннык кылааhынньыктаахпыт диэн санаан, итиччэ ыраах дойдуга кэhии ыыппыккыт. Эhиги суруккутугар бииргэ үөрэммиттэр ким ханна тиийбитин, тугу гынарын, ким оҕоломмутун-урууламмытын сиhилии кэпсээн баран, суругу «эн ыарахан сулууспаҕар күүс-көмө буоллун, дойдугун санаттын, араҥаччылаатын-арчылаатын диэн, төрөөбүт Элгээйиҥ буорун уган ыытабыт» диэн түмүктээбит этигит.
Онно эрэ илиибэр тугу тутан олорорбун өйдөөбүтүм. Ытыспар ыга туппут кыракый саппыйабын муннубар даҕайан сыллаан ылбытым. Туох эрэ олус сылаас төбөм оройуттан тилэхпэр тиийэ сүүрбүтэ, сүрэҕим ыарыылаахтык ыга кымаахтаабыта. Харахпар ийэм, аҕам, балтыларым, эбэм эмээхсин көстүбүттэрэ, муннубар түптэ, саҥа тыллан эрэр хатыҥ сэбирдэҕин сыттара биллибитэ, кулгаахпар бииргэ үөрэммит оҕолорум айдааннара охсуллан ааспыта…
Биирдэ өйдөммүтүм: хараҕым уу-хаар баhыллан ытаан сыҥырҕыы олорорум…
Табаарыстарым, дойдутун ахтылҕанын таhаардын диэн буолуо, ким да кэлэн мэhэйдэспэтэҕэ. Мин килэччи көрөн өөр да өр сыппытым. Элбэҕи санаабытым быhыылааҕа да, биири дьэҥкэтик өйдөөбүтүм: мин бу үтүгэнтэн хайаан да дойдубар тыыннаах төннүөм диэн. Уонна олус кытаанахтык утуйан хаалбытым.
Түhээн Бүлүү эбэбэр сөтүөлээн чомполоно сылдьарым: дойдум күнэ сырылаччы тыгара, мин олус дьоллоохтук күлэ-күлэ ууну ытыhынан таhыйан ыhыахтанарым…
Ити күнтэн ылата мин кынаттаммыт курдугум… Өйүм-санаам дьэҥкэрэн, күүспэр күүс эбиллэн, саллаат олоҕун араас моhолун этэҥҥэ туораан испитим.
Кандагар чугаhыгар баар кыракый кишлагы ылыыга олус кырыктаах кыргыhыы буолбута. Командирбыт кыргыhыы ортотугар өстөөх буулдьатыгар табыллан суох буолбута. Командира суох хаалбыт саллааттар чыhыыра ибиирэн олорор буулдьа ардаҕын анныгар төбөтө суох хаалбыт дьон кэриэтэ этибит.
«Дуухтар» тугу гыналларын кэтэhэ сыттахпытына, арай дэриэбинэ диэкиттэн ып-ыраастык нууччалыы:
– Сынки, родные, вперед! – диэн дьахтар хаhыыта иhиллибитэ.
Умса түhэн, сыаптаан сытар саллааттар кэккэлэрэ биирдэ өрө үллэх гыммыта да, бары ойон туран ытыалыы-ытыалыы иннибит диэки түhүнэн кэбиспиппитин өйдөөбөккө да хаалбыппыт. Кыл түгэнигэр кишлагы атаакалаан ылбыппыт. Ол курдук биhиэхэ «Төрөөбүт дойду», «Сойуус» диэн өйдөбүллэр олус күүстээхтэрэ. Кэлин билбиппит, били хаhыытаабыт дьахтар бу кишлакка оҕолорго нуучча тылын үөрэтэ сылдьар эбит этэ. Сааhыра барбыт, олохтоох тыллаах-өстөөх дьахтар биhиэхэ «Родина-мать зовет!» диэн былакаат уобараhа буолан көстүбүтэ. Дьылҕа ханнык ыйааҕа, олох ханнык суола кинини итиччэ ыраах тэлэhиппитэ буолла?
Ити кэнниттэн, биир сарсыарда утуйа сыттахпына, ким эрэ ыарыылаах баҕайытык уолукпуттан өрө ыйаан таhаарбыта.
Көрбүтүм – ыга кыыhырбыт сирэйдээх полкам командира Ничепуренко маат-муут бөҕөтүн түhэрэн, миигин сахсыйа турара. Казармалары кэрийэ сылдьан, мин аhаҕас уолукпун көрөн тохтообут этэ.
– Сволочь, травкой увлекаешься? Идиот, знаешь кто ты после этого? – дии-дии миигин саппыйам быатыттан тардыалаабыта.
Быам солко буолан моонньубар быhа кииртэ да, хата быстыбатаҕа.
Баарбын-суохпун былдьатан эрэр киhи, дьэ өйдөнөн, төттөрү тардыалаhан чиччигинээбитим, кэлэҕэйдии-кэлэҕэйдии быhаарааччы буолбутум:
– Э-э-это не ты-ты-травка, э-это земля, зы-зы-земля, земля, ну это почва…
– Какая такая почва? Сними немедленно!
Мин туох иhин устар санаам суоҕа, мүччү туттаран туора ойбутум.
– Ванёк, объясни ты толком, что у тебя? Отдай сюда! – айдааҥҥа үмүөрүспүт саллааттар ортолоруттан сержаным кыттыспыта.
– Ни за что! Бу мин буорум, это – моя земля, это – моя эльгяйская земля! Никому её не отдам! – мин ыксаан саппыйабын устан кэннибэр туппутум.
– А ну, покажи! – полк командира илиитин ууммута.
Мин саараан баран, быстыам дуу, ойдуом дуу, биэрдэҕим дии.
– Только обратно верните…– диэхтээбитим.
– Он ещё тут условия диктует! Ну и порядки у вас! – Ничепуренко ылан быаны өhүлэ тардан, тарбаҕын төбөтүнэн буорбун кымыстаан ылан, муннугар даҕайбыта, ытыhыгар кутан имиппитэ, онтон тылын төрдүгэр ууран амсайан көрбүтэ.
Өйдөөбөтөхтүү мин диэки чыпчыҥнаабыта:
– И, правда, земля! Откуда она у тебя и зачем?
– Это мне одноклассницы из Союза отправили, – диэт, мин саппыйабын ылаары тарбачыспытым.
Сержаным урут түhэн эhэ охсон ылбыта уонна:
– Эх, ты… У тебя земля Союза, и ты молчал? Ну, якут, ты даешь! А если тебя убьют, наша земля духам попадет? Нетушки, дорогой, эта святая земля Союза должна охраняться всеми, а не одним Иваном Тыасытовым, – диэбитэ.
Мин сүрдээҕин хараастыбытым да, тула эргийбит табаарыстарым харахтарын көрөн тохтообутум.
Ол көрүүгэ араас баара: сөҕүү-махтайыы, ордугурҕааhын, кэлэйии… Бары ити кып-кыра эрээри, олус улахан суолталаммыт саппыйаны ылан көрүөхтэрин баҕарбыттара. Буор буортан туох уратылаах буолуой? Афганистан буоруттан атына суоҕа буолуо да, ити аҕыйах кымаах буор бүтүн Сойуус суолталаммыта. Ол Сойууска мин Сахам сирэ эрэ киириэ дуо…
Биир сүбэнэн саппыйаны сейфэҕэ хатаабыттара.
Ол күнтэн ылата блокпостарынан тарҕаhар саллааттар докумуоннарын туттарар кэмнэригэр саппыйаны ылан илииттэн илиигэ бэрсэн эргитэр идэлэммиттэрэ. Ким оннук өй укпута буолла, ол оннук кэhиллибэт ытык үгэс буолбута.
Ити сиэри-туому толорон баран, биhиги отделение биир күн сэттис нүөмэрдээх блокпоска олорбут саллааттары солбуйа барбыппыт. Ол дьуhуурустубаҕа сатамматахпыт. Дуухтар биhиэхэ саба түспүттэрэ. Түүн да, күнүс да сынньалаҥ биэрбэккэ, имири эhэр санаалаах кэлэн түhэ турбуттара. Тиhэх Полетаев биhикки хаалбыппыт. Мин атахпар бааhырбытым. Полетаевым барахсан ытыалаhарын быыhыгар кэлэн миэхэ көх-нэм буолара. Бүтэhигэр:
– Ванёк, кажется назад нам путь заказан, не забудь оставить последнюю пулю себе… – диэхтээбитэ.
Түүнү быhа ытыаласпыта, сарсыарданан ах барбыта…
Мин да ботуруоннарым бүппүттэрэ, атын сиртэн баран көрдүүр кыах суоҕа. Автомат саабын биирдиилээн ытарга туруоран баран, түөспэр ууран сыппытым. Төhө өр сыппытым эбитэ буолла, билбит суох… Дуухтар бары өллүлэр диэн тыас хомуммуттара быhыылаах. Уум суоҕа, тамаҕым хатара сүрдээҕэ, сотору-сотору өйбүн сүтэрэрим.
Өйдөнөн кэллэхпинэ, амырыын хартыына этэ. Ип-итии, ол дойду күнэ олох киhи оройугар тыгара… Аттыбар табаарыстарым өлүктэрэ истэрэ сараччы үллэн, бэйэлэрэ өhөччү көҕөрөн, сыт-сымар, дьүhүн-бодо буолан сытаахтыыллара. Аата-ахсаана суох сахсырҕа үөрэ сааҕыначчы көтөрө.
Ол сытан туох ааттаах улахан сахсырҕата үрдүбэр ыйанна диэн санаалаах өйдөнөн кэлбитим: биhиги вертушкабыт кэлэн олороору салбахтарынан сапсына турара. Тыыннаахпын биллэрээри илиибинэн сапсыйа сатаабытым да, сэниэ суоҕа. Туох баар күүспүн мунньунан, автомат саабын халбары анньан ыга туппут тардарбын бэрт эрэйинэн төлөрүппүтүм. Син өйдөөн көрбүт этилэр.
Ити кэннэ Ташкеҥҥа госпитальга биирдэ өйдөммүтүм. Арыый буолан баран, тумбочкам үрдүттэн саппыйабын булан ылбытым…
Били мааҕын солуута суох тылга тииhэн, күлэн саhыгыраhа олорбут кыргыттар ах барбыппыт. Уйбаанчыкпытын саҥа көрбүттүү одууласпыппыт. Сэнии көрбүт кыракый Уйбаанчыкпыт олоҥхо бухатыыра буолан тупсан, киэркэйэн көстүбүтэ.
Уолбут ырбаахытын тимэҕин сүөрэн, киртийэн өҥө-түүтэ биллибэт буолбут саппыйаны хостоон Эльвираҕа ууммута.
Эльвира саҥата суох ылан икки илиитинэн хам тутан олорбохтообута уонна миэхэ ууммута. Ити курдук остуолу эргитэн саппыйаны хаhаайыныгар төнүннэрбиппит.
Уйбаанчык ылан, моонньугар төттөрү кэппитэ, тимэхтэммитэ, куйах кэппит бухатыыр курдук түөhүн имэриммитэ, мичээрдээбитэ уонна:
– Аны, кыргыттаар, эhиги кэпсээҥ Сахам сирин сонунун! – диэбитэ.
Ыалдьыт
Ыраахтан хантан эрэ тохтоло суох тырылыыр телефон тыаhа улааттар улаатан субу кулгаахпар тиийэн кэлэргэ дылы гынна. «Оо, дьэ, саатар өрөбүлгэ утуталлара баҕалаах…»
Уум быыhынан, харахпын аспакка эрэ, телефонум туруупкатын харбыалыыбын, нэhиилэ таба тутан кулгаахпар таҕайабын.
– Алло, алло… Айыына?! Өссө да утуйа сытаҕын дуо?! Тур, тур! Пора, красавица, проснись, навстречу утренней Авроре звездою севера явись… – Тыл институтугар үлэлиир дьүөгэм Сардаана биир тыынынан элбэх-элбэҕи кутан-симэн кэбистэ.
– Сардаана Ильинична, мин бүгүн сокуонунан көрүллүбүт өрөбүл күнүм. Баhаалыста, утута түс… – мин өссө да утуйар баҕалаах утарылаhан көрөбүн.
– Суох, суох. Сатаммат… Тура оҕус! Вопрос жизни и смерти… Айыынчык, чыычаах, турууй. Чэйиий, абыраатаххына эн эрэ абырыыгын… Мин дьүөгэм миигин алдьархайга бырахпаат, хайаан да көмөлөhүө… – Сардаана албыннаспыт куолаhа улаатан кэллэ.
– Оо, татат, ол туох алдьархайа буолла? Бэҕэhээ киэhээҥҥэ диэри бары этэҥҥэ курдук этибит дии?
– Айыночка, били дьоппуон профессор туhунан кэпсиир этим дии. Ол киhи атын дьоппуону илдьэ кэлбит. Суол инженера үhү. Биhиги бэйэбит киhибитин хайдах көрсөрү барытын былааннаабыппыт. Онтон бу дьоппуон биhиги институппутугар олох сөп түбэспэт соруктаах. Ону-маны сыҥалаан көрдүбүт да, туохха да буолуммат. Вредный такой, киhини адьас өйдөөбөт барахсан. Эппитин этэ турар. Непрошеный гость и ещё лезет в чужой монастырь со своим уставом! Бастатан туран, тыа ыалын билсиэн баҕарар үhү. Иккиhинэн, «зимник» диэн туох суолун көрүөн баҕарар үhү. Айыынчык, күн-ый буол, эhиги дьиэҕит наhаа үчүгэй дии, бэйэтэ музей курдук батта уонна Даниилыҥ инженер дии. Туох эрэ уопсай кэпсэтии тахсыаҕа. Көрдөhөбүн, ыалдьыттат. Онтон кэлин мин эн ханнык баҕарар көрдөhүүгүн толоруом. Айыына, кытаатыый…
– Айуу-айа, олорбуппут сыччах… Ол хаhан?
– Бүгүн, икки чааска тахсыахпыт…
– Оо, барахсан, мин ол электровеник үhүбүн дуо, дьоппуон баара?! Хаhан дьиэбин сууйан-сотон ас астыахпыный? Суох, суох, олох табыгаhа суох, саатар бэҕэhээ киэhэ этиэҥ этэ буо.
– Айыын, онтон мин эйиэхэ эркин курдук эрэнэр буолан эрийдим ээ. Бээhээ букатын хойут кэлбиттэрэ. Сарсыарда көрсөн айманныбыт. Көмөлөспөтөххүнэ иэдээн, институт, что там институт, Саха сирин аата түhэр буоллаҕа дии, – Сардаана куолаhа ытыахча буолла.
– Оо, дьоппуон кыыhа, бүт, бүт. Сах сиэтин, кэллин, кэллин. Хайдах эбит көрсөр инибит.
– Ой, Айыночка, как я тебя люблю. Вот это моя подруга… – Сардаана долгуйдаҕына нууччалыыра элбиир.
– Ол омук эристиинэ тугу аhыыра буолуой?
– Ээ, тугу барытын сиэ. Мин маамабар медовай торт буhартардым. На десерт ону илдьиэм. Иккигэ тиийиэхпит, пока, пока, – Сардаана, уhаатахпына аны эргийэн кэбиhиэ диэтэ быhыылаах, туруупкатын тилир гына ууран кэбистэ.
Ити аата утуйан бүттүбүт… Мин өссө да туруохпун баҕарбакка сымнаҕас суорҕаммын бүрүнэ тардынабын.
– Утуппатылар дуу? – Даниил киирэн аргыый аттыбар сытар.
Кини киhи турбута быданнаабыт. Тымныы чэбдик салгынынан илгийэр. Субу таhырдьаттан киирбит быhыылаах.
– Мин хаарбын күртүм, муус киллэрдим. Таhырдьа үчүгэйэ сүрдээх, күн да күн буолбут.
– Даниил, икки чааска дьоппуону көрсөр үhүбүт. Сардаана Ильинична көрдөстө. Хоспохтон убаhа иhин, хаанын киллэрэн буhар эрэ.
– Киллэрэрин киллэриэм, ол гынан баран буhарбаппын. Миисэ мууhун тиэйсиэх буолбутум, – Даниил дьээбэлээн тыбыс-тымныы илиитин суорҕан анныгар угар.
Мин уум букатыннаахтык көтөр, күлэ-күлэ суорҕаммын тэбиэлиибин диэн, оронтон сууллан түhэбин. Сыттыкпын ылан, Даниилы быраҕабын. Киhим ойон туран, күлэ-күлэ таhырдьа куотар. Бүттэ. Биир көмөлөhөөччү куотта. Чэ, буоллун… Кыыспын туруоран көмөлөhүннэриэм.
Аа-дьуо хомунан хоспуттан тахсыбытым, Ксюшам таҥнан, бараары турар.
– Хайа-а, ханна бардыҥ?
– Куоракка, маама, умуннуҥ дуо? Бүгүн физикаҕа МГУ-лар консультациялара дии.
– Ээ, арба, чэ, кытаат, сүүр. Күнүс ханна эмэ булгуччу аhаар, – мин сөбүлэhэ охсобун, эбии харчы биэрэбин. Быйыл оскуоланы бүтэрэр киhи киин сир дьонун сүбэлэрин-амаларын, такайыыларын мүччү тутуо суохтаах…
Тыа ыалыгар ыалдьыт хаhан баҕарар күндү. Хайдах да ыалдьыты айах тутан, маанылаан көрсөн, кэпсэтэн-ипсэтэн атаарар – саха дьонун ытык үгэhэ. Ону кэспэтэххэ сатанар. Мин тугу гынарбын төбөбөр сыымайдыыбын. Тиэстэ охсон гаас оhоҕум үрдүгэр уурабын. Убаhам иhин, хаанын, ойоҕоhун буhара уурабын. Бэйэм суунабын-тараанабын, дьиэбин сотон ылабын. Хомунан бүтэрим саҕана тиэстэм тахсар, бэрэскилээн сырылатабын, салаат оҥоробун.
Үчүгэй да дьахтарбын! Биир чааска ыалдьыты көрсөргө, ох курдук оҥостон, кустук курдук куоhанан, бэлэм буолабын. Сыныйан остуолбун одуулуубун. Барыта бэлэм курдук. Муус маҥан сабыы, саҥа биилкэ-ньуоска, саамай харыстыыр көмүс дуйдаах фарфор сервиhим. Санаам буолбат, дьоппуон бүлүүдэтэ эмиэ баар буолуохтаах эбит диэн, кыыhым астыы үөрэппит сушитын дуу, роллытын дуу оҥорорго сананабын. Тиритэн-хорутан, сушибын нэлэгэр тэриэлкэҕэ тэлгэтээппин кытта массыына бээҕиниирэ иhиллэр. Барахсаттар, отой чопчу дьон эбит. Фартукпун уста-уста ыалдьыттарбар утары сүүрэбин.
Айабыан, дьоппуоннарга да улахан дьон бааллар эбит! Киhибит икки миэтэрэлээх быhыылаах. Өрө түөhүллэн киирбитигэр адьас дьиэм кытта намтаабыкка дылы буолла.
Дьонум үhүөлэр: Сардаана, дьоппуон, тылбаасчыт. Английскайдыы быhаарсаллар эбит.
– Хелло, май нейм ис Айыына, – диибин, английскайдыы тылым саппааhа бүтэн, саалаҕа ыҥыртыыбын.
– Акакамура-сан, – дьоппуон тоҥхоҥнуур.
Саҥа дьиэлээх киhи быhыытынан дьоһумсуйа соҕус туттан дьиэбин кэрийтэрэбин. Киирии хоско улар быhыылаах мас тоhоҕоҕо ыйанан турар дэйбиири ылан, дьоммун сапсыйабын. Тылбаасчыт Дина үөрэр. Тугу эрэ саха үгэhин туhунан кэпсиир быhыылаах. Мин биир-биир хосторбун кэрийтэрэн, хайдах былааннаан, хас сыл туттан дьиэбитигэр киирбиппитин кэпсиибин. (Тустаахха ыарахан этэ дьэ, дьиэ туттуох диэтэххэ…) Дьоппуон тугу эрэ өйдөөбөт. Хат-хат ыйытар.
Дина быhаара сатаан баран, миэхэ эргиллэр:
– Бу киhи бэйэбит туппуппут дииргитин өйдөөбөт, итэҕэйбэт… Архитектордар, тутааччылар дуо диир. Учуутал уонна инженер диирбин итэҕэйбэт.
Сайдыылаах дойду киhитэ хамнаhа үрдүгэ бөҕө буоллаҕа, ханнык эрэ сулууспаны төлөпүөннээн ыҥыра-ыҥыра олордоҕо дии. Дьиэлэниэн баҕардын, массыыната алдьаннын – аналлаах сулууспалар, били остуоруйаҕа кэпсэнэр джиннар курдук, биирдэ баар буола түhэллэрэ буолуо. Уонна кинилэр дьиэлэрэ диэхтээн, хордуоҥка быыстар буоллаҕа. Дьоппуоннар дьиэлэригэр олоппосторо да, оронноро да суох буолар буолбат дуо?! Биhиги дойдуга оннук буолбатах. Ким эрэ дьиэ туттараары биригээдэ ыҥырдаҕына, «ээ, бу киhи туора топпут, харчыта батарбат буолбут» эбэтэр «бу аймах тоҕо сүрдэрэй, уолларыгар көмөлөспөттөр», өссө аhара баран «эhэтэ улуу сүрэҕэ суоҕа, бэйэтэ эмиэ, сүрэҕэлдьээн холтуурсуктарга туттарар» диэн буолуо. Биhиги уоппуска харчытын кэтэhэн, омуна суох дьиэбитин уонча сыл туттан киирбиппит. Онон бу дьиэ маhа ханан хайдыбытын, ханан салҕаммытын ааҕа билэбит. Уонна оттон бэйэҥ тутан-хабан оҥорбутуҥ санааҕа да астык.
Мин дьоhумсуйа-дьоhумсуйа:
– Саха – сүрдээх мындыр омук, саха сатаабатаҕа диэн суох, ол иhин дьиэбитин бэйэбит илиибитинэн эрэ туттар үгэстээхпит, – диибин. – Бэйэҥ көлөhүҥҥүн тохпут, илииҥ сылааhын биэрбит, баҕа санааҥ оҥкулун уурбут буоллаххына, иэримэ дьиэҥ иччилэнэр, элбэх оҕо-уруу, баай-дуол, эйэ-ил кэлэр, – диибин. – Бу тула көр, атын-атын ыал дьиэлэрэ хайалара да майгыннаспаттар, бары тус-туhунан тыыннаахтар, тус-туhунан быhыылаахтар-таhаалаахтар, – диибин.
Ыалдьытым баhын быhа илгистэр, блокнотугар тугу эрэ сурунар.
Гаас хочуолун аттыгар кэлэн, тобуктаан олорон өр да өр одуулаhар, онтон олох да сытынан кэбиhэр. Биhиги күлсэбит.
Киhибит:
– Хаhан араараҕыт? – диир.
– Араарбаппыт, араардахпытына бу сэтинньи уорааныгар тоҥон өлөр буоллахпыт дии, – дэhэбит.
Эмиэ баhын быhа илгистэр:
– Олус хор эбит. Эhиги бары маннык баайдаргыт дуо? – диир.
Хата, бэйэбит баай аатырдыбыт буолбаат?! Хас биирдии дьоппуон сарсыарда үлэтигэр барарыгар дьиэтин-уотун, уутун, итиитин – барытын арааран барар үhү. Кытаанах экономия диэн буолла. Биhиги кыhын тымныыга кинилэр курдук кэмчилиирбит табыллыбатын, ол оннугар сайын гааhы да, уоту да туhаммаппыт туhунан быhаарабыт. Үрүҥ түүннэр, өҥүрүк куйаастар ахтылыннылар. Аны туран, Акакамурабыт уу систиэмэтэ ханна баарын ыйытар. Мин саҥата суох уулаах буочукабын ыйабын. Киhим эмиэ өр толкуйдуур, онтон бу иhиккэ хантан уу киирэн хаалбытын туоhулаhар. Мин ааны арыйан, Даниил бэҕэhээ тиэйбит мууhун көрдөрөбүн. Итэҕэйбэтэхтии сирэйбин-харахпын одуулаhар. Туох эрэ автоматикатын ирдиир.
– Суох, суох, илии үлэтэ. Развиваем физическую силу мужа, – диэн быhаардым.
Сити курдук түҥ-таҥ кэпсэтэн, остуолга олоруу буолла. Илиитин сууннараары илии суунарбытыгар аҕаллым. Киhим кыайан тобулбата, көмө көрдөөн илиитин нэлэҥнэттэ. Мин тарбаҕым төбөтүнэн илии суунарбыт үөhүн өрө аспыппар киhим оҕо курдук үөрдэ, ытыhын таhынна. Хаста да өрө анньан, уу кэлэрин одууласта, илиитин суунна.
– Автоматик! Экономия! – эҥин дэтэлээтэ.
Итинник абыраллаах тэрил ханна атыыланарын, хас сыаналааҕын туоhуласта. Били хас ыалдьыт илиитин сууннаҕын аайы кыбыстар илии суунарым болҕомто киинэ буолбутуттан хата мин үөрдүм.
Остуолга олох табыллыбата, биилкэнэн да, ньуосканан да кыайан аhаабат соро. Эрэйдэнэрин көрө сатаан баран, хата били Кытайга бара сылдьан аҕалбыт палочкаларым баалларын өйдөөн, добуочча өр көрдөөн, аҕалан биэрдим. Астынна аҕай, саҥата-иҥэтэ элбээтэ, туттара-хаптара сыыдамсыйда. Барыны бары амсайда, хайҕаата. Араас норуоттар астарын-үөллэрин туhунан кэпсэтии барда. Үксэ балык аhылыктаахтарын бэлиэтээтэ. Сахалар бары бэйэ аhылыктаах эбиккит диэтэ, экология питания диэн буолла. Харса суох симинэрин көрөн, хата бэйэм куттанан бардым. Үөрүйэҕэ суох искэ убаhа иhэ, хаhата ханан чаалыйан тахсыа биллибэт.
Аны Сардаана бу сайын Дьоппуон сиригэр ыалдьыттаабытын туhунан кэпсээтэ. Токиоҕа тыынарга ыараханын, салгына кирдээҕин, дьоно элбэҕин, сирдэрэ кыараҕаhын аҕынна. Саамай сөхпүтэ диэн уу кырыымчыга. Арай наар ыалдьыттатар профессора дьиэтигэр ыҥырбыт. Эмиэ аhаан-сиэн, кэпсэтэн-ипсэтэн киэhэ утуйуу буолбут. Сардаана үгэhинэн суунаары ванна сураспыт. Дьиэлээх киhи бэрт өр бэлэмнээбит, Сардаананы ыҥырбыт. Сардаана суунан бүттэҕинэ, ууну хайдах ыытарын, ваннаны тугунан сайҕыырын ыйыппыт. Киhитэ ыксаабыт, илиитинэн сапсыммыт: «Ууну отой тохпоккун, ити ууга эн кэннигиттэн мин, кэргэним, оҕолорум суунуохпут», – диэбит. Сардаана кини сууммут уутугар дьон суунуохтааҕын истэн сүрэҕэ тохтуу сыспыт, суунартан атыыр аккаас биэрбит.
Били Дьоппуон сирэ сайдыылаах дойду диэн ордугургуу саныырбыт симэлийэн барда. Аата, салгынныын-уулуун, сирдиин-халлаанныын, астыын-үөллүүн – бары-барыта кэмчи дойдута буолан таҕыста. Онно холоотоххо, биhиги Сахабыт сирэ нэлэhийэн киэҥэ-куоҥа, салгына ырааhа, уута дэлэйэ, сирин баайа элбэҕэ! Сайыннахпыт аатыран, баары харыстаабакка, барыны бары ыhан-тоҕон, алдьатан-кээhэтэн, хата кэнэҕэски ыччаттарбытыгар туох да хаалыа суох. Эмиэ атын омук курдук от-мас аhылыктанан, салгыннарын атыылаhан тыынар, күөх халлаан диэни билбэт, ууну харыстаан дуоhуйа испэт кэрэгэй дьылҕаланыахтара дии санаатахха тоҕо баҕас ынырыгай?!
Аhаан бүтэн, аны ыалдьыппытын тугунан аралдьытабыт диэн моhуок буолла. Хата Даниил мууhун үлэтин бүтэрэн эрдэ кэлэн абыраата. Бэрт өр суол туhунан тугу эрэ балкыстылар. Даниил ойон туран, суол инженеригэр өрүhү туоруур кыhыҥҥы суолу көрдөрүөххэ диэн этии киллэрдэ.
Үөрэ-көтө хомунан дьиэбититтэн быhа гаражпытыгар тахсан «Марк-II» массыынабытыгар олордубут.
Дьоппуоммут массыынаны көрөн үөрдэ:
– Тойота, тойота! Дьапан, Дьапан! – диэмэхтээтэ.
Абалаах да баҕайы, доҕор онтон! Биhиги Дьоппуон сиригэр тиийдэхпитинэ, Саха сирэ тугу оҥорон таhаарбытын көрөн хаһан үөрэбит!? Кыhыылаах баҕайы. Бары-барыта баар уонна туох да оҥоhуллубат…
Түргэнник сырылатан тиийэн, Хатастан Павловскайдыыр хайысханан өрүс мууhун халыҥатан уу ыстара сылдьалларын көрдүбүт-иhиттибит. Акакамурабыт видеокамератын араарбат, бары-барыта киниэхэ сонуна сүрдээх быhыылаах.
Төннөн иhэн, өрүс төбүлэҕэр муус ыла сылдьар дьону көрөн дьиктиргээтэ.
– Тоҕо мууhу алдьаталларый? Ити кутталлаах эбээт! – диэтэ.
Тохтоон, кыhын иhэр уубут маннык бэлэмнэнэрин кэпсээтибит. Дьэ өйдөөтө, эhиги дьиэҕит аттыгар муустар бааллар этэ диэн. Дистиллированнай уу уонна эмиэ экология диэн буолла. Олус үлэhит дьон аатырдыбыт.
Видеокамералаах кус-хаас тойугун түhэрбит дьону көрөн, баҕыырынан муус хостуу сылдьар үлэ таҥастаах уол биhиэхэ чугаhаата, туох дьоммутун сураста.
– Ээ, дьоппуон ыалдьыппытын саарата сылдьабыт, – диэтим.
– Дьиҥнээх дьоппуон дуо? Тоҕо дьоппуоннуу саҥарбат? – уолбут мичээрдээтэ, хоруолук бэргэhэтин өрө аста.
– Ха, дьиҥнээх буолумуна, тылбаасчыта английскайдыы быhаарсар. Дьоппуоннуу билэр тылбаасчыт булбатахтар быhыылаах.
Уолбут тоҥхоҥноото, дьоппуоннуу тылынан тугу эрэ этэн субурутта. Бэйэтин тылын истэн, Акакамура-сан соhуйда. Мичээрдээн уоhа ыпсыбат буола түстэ. Тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу бэрт өр тугу эрэ сэлэстилэр.
– Дьоппуон тылын хантан билэрбин ыйытар. Университекка илиҥҥи тыллар факультеттарыгар үөрэнэбин. Саха сиригэр дьоппуоннуу хас онус киhи билэр диэтим, – уолбут быhаарар.
Тоҕо үчүгэйэй! Биhиги биир да омук тылын баhылаабатахпыт иhин, хата ыччаттарбыт сайдыбыттара бэрт да бэрт. Атын омугу кытта толлубакка, наадатын тэҥҥэ быhаарсар уолу сөҕө-махтайа, хайҕыы-астына көрөбүн. Киhи киэн туттар оҕото!
Уолбут:
– Тылбаасчыт көрдүүргүт буолаарай? – диэн Дина уйатыгар уу киллэрэр.
Үлэтин былдьатартан ыксаабыт Дина:
– Тоҥнум, бардыбыт, – диэн ыксаппытынан барар.
Сүүс сүүрбэтэ тоҥхоҥноон, массыынабытыгар олорон дьиэбитигэр төннөбүт.
Сылаас сиргэ киирэн, медовай тортаах чэйбитин иhэбит. Дьиэтийэн, дьоппуоммут ыhа-тоҕо тугу сөхпүтүн-махтайбытын үллэстэр, биhигини эргитэ сылдьан хаартыскаҕа түhэрэр. Биhиги күлсэбит, Дьоппуон сиригэр хаhыакка тахсар буоллубут быhыылаах дэhэбит.
Лоп курдук сэттэ чааска массыыналара ыла кэлэр. Ыалдьыппыт өр тоҥхоҥноон, элбэх элбэҕи саҥаран арахсар:
– Аныгыскыга кэллэхпинэ, хайаан да эhиэхэ кэлиэм диир, – Дина тылбаастыыр.
Даниил:
– Абааhы аhаабыт сириттэн арахпат, дьоппуон баара, – диэн күллэртиир.
Киhибитигэр, биллэн турар, атыннык тылбаастыыбыт: «Этэҥҥэ айаннаа!» – диэн.
Сарсыныгар Сардаана төлөпүөнүнэн махтанар:
– Хатастан дьоппуоҥҥутун уларытан аҕалбыккыт диэтилэр, били өспөччү өhөн сылдьыбыт киhигит уоhа ыпсыбат, ыраас баҕайытык «Хатас-Хатас!» дии-дии киhиэхэ барытыгар сахалар үчүгэйдэрин туhунан кэпсээн таҕыста, – диир.
Дьэ бэрт, атын омук саха дьоно майгыта үчүгэйин, үлэhитин, мындырын билиммит буоллаҕына, биhиги даҕаны тоҕо бэйэбитин намтата, сэнэнэ сананыахтаахпытый?! Биhиги да дириҥ силистээх-мутуктаах, баай тыллаах-өстөөх, мындыр өйдөөх-санаалаах улуу урааҥхайдар буоллахпыт эбээт.
Бастакы булт
Оо, ийэм барахсан астаабыт аhын сыта таhырдьаттан биллэр!
Мила аччыктаан куртаҕа курулаабытын дьэ өйдөөтө. Таах даҕаны бүгүн өр тардылынна. Алта уруок кэнниттэн кылаастарын сууйбуттара, онтон үс чаастан математика олимпиадатыгар кыттыахтаах оҕолорго эбии дьарык буолбута.
Аhыы охсор баҕалаах Мила аанын тутааҕын харбаата.
– Бары ханна дьөлө түhэн хааллыгыт? Аскытын хаhыс да сылытыым, – Мила ийэтэ Аана үгэhинэн мөҕүттэ тоhуйда.– Аҕаҥ мааҕын сарсыарда хонтуоралаабытын айыыта ол. Эбиэккэ кэлбэтэ, арааскыта, мас тиэйтэрэ ыыттылар быhыылаах. Дьиэ эргин сылдьабын диэн уhун остоох саппыкытын кэппэтэҕэ, атаҕа сытыйда буолуо. Быраатыҥ эмиэ суох. Хотоммор тахсарбар Маара уолаттарын кытта хаалбыттара, киирбитим – мэлигирдэр…
Аана, кэпсиирин быыhыгар тиэтэйэ-саарайа туран кыыhыгар остуол тарта. Кыыстаах ийэ утарыта олорон чэйдээн бардылар.
– Эн тоҕо хойутаатыҥ?
– Ээ, Мария Михайловна математика олимпиадатыгар кыттыаҥ диэн эбии дьарыктаата. Онтукабыт буоллаҕына саас биирдэ буолар.
– Эс, оччо кыhанар киhиэхэ дьарыктаммаккаҕын… Туох эрэ тахсыа диэн эбии дьарыктыыр буоллаҕа дии, аккаастана олордоххунуй! Эрдэттэн бэлэмнэннэххэ, элбэхтик дьарыктаннахха эрэ үлэ түмүктээх буолар баҕайыта. Ыллыҥ да, тугу да тоҕо көппөккүн… Эhэҕин баппыккын быhыылаах, сүрдээх суоччут оҕонньор этэ, суотун туорааҕа биир кэм лаhырҕаан олороро. Биhиэхэ кимиэхэ да ахсаан иҥмэтэх дьонобут. Иhиккин сайылыы охсон баран, порка бырааккын көрөн кэлбэккин ээ… Ардах түhээри гынна, сордоох оҕо эмиэ тымныйан балыыhаланыа…
– Онтон Мааралаахха суохтар дуо?
– Суохтар. Маара эбиэтигэр кэлэн баран, бэйэтэ биhигиттэн сураспыта. Эбиэттээт, үлэтигэр ойбута, үлэ киhитэ олорбоот… Саатар дьыссааттара хаhан аhыллан абырыыр, ити оҕолор кэрийэллэрэ тохтуо этэ. Сураҕа, тымныыта бэрт үhү, аҕаҥ онно мас тиэйэ барда ини, – Аана сылыппыт үүтүн ылан сэппэрээтэрдээн барда.
Мила иhитин сууйан, дьиэтин чөкөтөн баран, таhырдьа таҕыста.
Быраатын көрөр-истэр, такайар – кини эбээhинэhэ. Сэттэ сыл балыс быраата Максим – дьонун сотору-сотору ууга-уокка түhэрэр бэрт түбүктээх киhи. Муҥурун эпэрээссийэлэппитигэр иhигэр тампон хаалан, онто сытыйан өлө сыhан, сылы-сылынан балыыhаланан бэрт эрэйинэн киhи буолта. Ону да ийэтэ дьирээлэhэн балыыhаҕа санитарканан киирэн, бэйэтэ көрөн-истэн… Аны бэттэх кэлэн иhэн, атаҕын тоhутан дьонун баттаҕын маҥхаппыта. Быйыл оскуолаҕа киириэхтээҕин сэниэлэнэ, улаата түстүн диэн дьоно тохтоппуттара. Онон дьыссаата да, оскуолата да суох, бэйэтэ этэринэн, дьиэ бөҕө. Уол уола өтөн харыстаммат, доруобай оҕолору кытта тэҥҥэ хачыпайдана сатыыр да, кыаллыбат. Ол иhин бэйэтиттэн балыс уолаттары саллаат оҥостуталыыр. Маара уолаттара диэн, ыалларын Гаврильевтар уолаттара: алталаах Артем, биэстээх Гоша. Аҕалара Уйбаан Дьөгүөрэбис – учуутал, ийэлэрэ Мария Ивановна, норуокка биллэринэн, Маара – атыыhыт.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70539856) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.