Байаҕантай буолаһа уонна улууһа (1639–1930)
Николай Степанович Николаев
Бу кинигэ Саха сирин киинигэр XVII үйэ ортотуттан 1930 сыллаахха диэри баар буола сылдьыбыт Байаҕантай улууһун административнай тэриллии быһыытынан үөскээһинин, кини нэһилиэктэрин туһунан кылгастык кэпсэнэр. Хас биирдии нэһилиэк хаһан тэриллибитэ, 1930—1931 сылларга ханнык оройуоннар састааптарыгар киирбиттэрэ, ханнык нэһилиэктэр холбоспуттара, арахсыбыттара ыйыллар.
Ааҕааччы киэ² ара²атыгар ананар.
Николаев Николай Степанович
Байаҕантай буолаһа уонна улууһа (1639—1930): улуус нэһилиэктэрин туһунан кылгас сибидиэнньэлэр
Аан тыл
Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитин кэннэ, дьаһааҕы хомуйуу кинигэлэригэр 1638 сылтан Байаҕантай диэн сир аата чуолкайдык бэлиэтэнэр буолбута. Оттон 1639—1640 сс. кыһын Саха сиригэр дьаһааҕы төлөөбүт 34 буоластар ааттара бэлиэтэммиттэрэ. Кинилэр ортолоругар 1639 сыл сэтинньи 10 күнүттэн ыла дьаһааҕы төлүүр Байаҕантай буолаһа эмиэ чуолкайдык ааттанар уонна бэлиэтэнэр.
1640—1720 сылларга Саха сирин киин өттүгэр баар буоластар ортолоругар Байаҕантай эмиэ буолас быһыытынан киирэр этэ. 1720‐с сыллар саҥаларыгар манна кыракый буоластары түмэр уонна холбуур 5 улуус тэриллибитэ. Ол эрээри Байаҕантай туспа буолаһынан хаалбыта. Онтон 1767—1778 сыллартан улуустарга киирэр нэһилиэктэр (буоластар) ахсааннара чуолкайданан уонна бэрээдэктэнэн барбыта. Бу бириэмэҕэ Байаҕантай буолаһын иһигэр эмиэ буоластар (нэһилиэктэр) бааллара.
1822 сыллаахтан саҕаламмыт административнай уларыйыылар кэннилэриттэн Саха сирэ 5 уокурукка, уокуруктар улуустарга, улуустар нэһилиэктэргэ арахсар буолбуттара. Мантан ыла Байаҕантай буолаһа улуус диэн ааттанар. Саха сирин киинигэр тэриллибит Дьокуускай уокурукка 7 улуус (Мэҥэ, Хаҥалас, Нам, Бороҕон, Дүпсүн, Боотуруускай уонна Байаҕантай) баара. Итилэртэн саамай улаханнара, киэҥ сирдээхтэрэ Байаҕантай этэ. Кини сирэ-уота арҕаа Танда үрэхтэн саҕалаан илин Охотскай муораҕа тиийэ, соҕуруу Амма төрдүттэн хоту Дьааҥы таас хайаларыгар, Халыма өрүс баһыгар тиийэ тайаан сытара. Саха сирин киинигэр баар уонна Алдаҥҥа түһэр Танда, Баайаҕа, Таатта уонна Амма үрэхтэр орто уонна аллараа сүүрүктэрэ барыта Байаҕантай улууһугар киирэллэрэ. Хоту Дьааҥы таас хайаларыттан Алдаҥҥа түһэр таас үрэхтэр үгүстэрин хаһаайыннарынан эмиэ байаҕантайдар этилэр. Онон XVII—XIX үйэлэргэ Байаҕантай дьоно сүөһү уонна сылгы иитэргэ олус табыгастаах, өлгөм балыктаах уонна бултаах киэҥ сирдэри баһылаабыттара уонна элбэх сирдэринэн олохсуйбуттара.
Байаҕантай улууһугар 1828—1852 сс. 7 нэһилиэк баара, 1852—1900 сс. – 9, 1900—1910 сс. – 10, оттон 1910—1917 сылларга нэһилиэк ахсаана 14 буолбута.
Элбэх административнай уларыйыылар Саха сиригэр сэбиэскэй былаас букатыннаахтык олохсуйбутун кэннэ буолбуттара. 1920—1922 сылларга ревкомнар былаастара баһылыаҕыттан Байаҕантай улууһуттан аан маҥнай 1920 сыллаахха Өймөкөөн Бороҕон нэһилиэгэ (билиҥҥи Өймөкөөн улууһа) арахсыбыта, саҥа Өймөкөөн улууһа тэриллибитэ, 1922 сыл бүтүүтүгэр манна сэбиэттэр быыбардара буолан улуустааҕы Сэбиэт тэриллибитэ. 1922—1930 сылларга Байаҕантай улууһугар элбэх саҥа нэһилиэктэр тэриллибиттэрэ, ол эрээри улуус бэйэтин сирин-уотун, аатын-суолун уонна статуһун (балаһыанньатын) тутан олорбута.
1920‐с сыллар саҥаларыттан Сэбиэскэй Сойууска бүтүннүүтүгэр урукку ыраахтааҕылаах Россия саҕанааҕы административнай-территориальнай тэриллиилэри (губерниялары, уездтары) уларытыы буолбута. Бу реформа 1923—1929 сылларга буолбута.
Саха сиригэр эмиэ 1930—1931 сылларга урукку улуустар оннуларыгар саҥа оройуоннары тэрийии буолбута. 1930 сыл тохсунньу 9 күнүгэр урукку Бороҕон уонна Дүпсүн улуустарын холбоон Уус Алдан оройуона тэриллибитэ. Бу саҥа оройуоҥҥа урукку Байаҕантай улууһуттан түөрт нэһилиэк – 1‐гы Байаҕантай, 2-с Байаҕантай, Тандыыныскай уонна Хара Алдан (1932 с. төттөрү Тааттаҕа киирбитэ) бэриллибиттэрэ.
1930 сыл кулун тутар 25 күнүгэр Таатта оройуона тэриллибитэ. Бу оройуоҥҥа урукку Боотуруускай улуус аҕыйах нэһилиэктэрэ уонна Таатта улууһа бүтүннүүтэ киирбиттэрэ. Маны таһынан бу саҥа оройуоҥҥа урукку Байаҕантай улууһун 16 нэһилиэктэрэ холбоммуттара. Тааттаҕа холбоммут нэһилиэктэр (1926 с. биэрэпискэ баар нэһилиэктэр) манныктар: Алдан, 2‐с Байаҕантай, 3‐с Байаҕантай, 4‐с Байаҕантай, Баайаҕа, Дьөҥкүүдэ, Үөгэн, Өтөхтүү Тааттыыныскай, 1‐гы Игидэй, 2‐с Игидэй, Ичигэс, Мэҥэ Алдан, Саһыл, Соҕуй Амма, Эһэ уонна Ыҥаа. 1926 сыллааҕы биэрэпис түмүктэринэн суоттаатахха, бу 16 нэһилиэктэргэ киирэн Таатта оройуонугар 274 нэһилиэнньэлээх пуун (кыстык сирдэр), 1800 хаһаайыстыба, барыта 7113 киһи бэриллибиттэрэ уонна дьылҕалара уларыйбыта – байаҕантайдар буолан бүппүттэрэ.
1931 сыл ыам ыйын 20 күнүгэр Томпо оройуона тэриллибитэ. Бу оройуоҥҥа эмиэ уруккута Байаҕантай улууһугар киирэ сылдьыбыт Тукулаан Бараайы, Мэмээл Хотулукаан, Адыча Ньэлгэһэ уонна Сунтаар Сүдүгү диэн көһө сылдьар эбээннэр сирдэрэ киирбиттэрэ. Томпо оройуонугар эбии Ааллаах Үүн сирэ бэриллибитэ. Бу сирдэргэ барыларыгар көһө сылдьар Сэбиэттэр тэриллибиттэрэ.
Бу курдук 1930—1931 сылларга тэриллибит Уус Алдан, Таатта уонна Томпо оройуоннара уруккута Байаҕантай улууһун сирин-уотун уонна нэһилиэнньэтин бүтэһиктээхтик үллэстибиттэрэ. Бу түмүгэр «Байаҕантай улууһа» диэн административнай-территориальнай тэриллии суох буолбута, историяттан туора сотуллубута. Бу иннинэ 300‐чэкэ сыл биир улууска түмүллэн, хомуллан биир дьылҕаланан олорбут дьоннор – байаҕантайдар Саха АССР түөрт оройуонугар – Уус Алдаҥҥа, Тааттаҕа, Томпоҕо уонна Өймөкөөҥҥө тарҕаһаннар төлкөлөрө уонна историялара арахсыбыта, сотору кэминэн бэйэбэйэлэрин умнубуттара уонна уруккута атын уустар (биистэр диэххэ эмиэ сөп) удьуордарын кытта холбоһон барбыттара. Ол кэнниттэн коммунистическай идеология сабардаабыт бириэмэтигэр, бары омуктар (нациялар) симэлийэннэр биир сэбиэскэй норуот үөскүүр уонна сайдар кэмигэр олохтоох омуктар бэйэлэрин төрүттэрин, сүтэн-симэлийэн эрэр быдан былыргыларын үөрэтиилэрэ уонна хасыһыылара сэҥээриллибэт уонна кутталлаах да буолбута.
Онтон ХХ үйэ 90‐с сылларыгар олохпут төрүтэ, кини тирэҕэ төрдүттэн уларыйан, саҥа идеология, өй‐санаа үөскээн, көҥүл кэлбитин туһанан Саха сирин бары нэһилиэктэрин уонна улуустарын олохтоохторо «Биһиги хантан хааннаахпытый, кимтэн кииннээхпитий? Биһиги төрүттэрбит кимнээҕий? Былыр кинилэр ханна олорбуттарай уонна хайдах манна олохсуйбуттарай?» диэн боппуруостарынан интэриэһиргиир буолбуттара, сорохтор утумнаахтык дьарыктанан барбыттара.
Бу түмүгэр урукку Байаҕантай улууһугар киирэ сылдьыбыт нэһилиэктэр тустарынан элбэх кинигэлэр таҕыстылар. Ол курдук, «Баайаҕа. Таатта улууһа» (2003 с.), «Алдан быйаҥнаах кытылыгар. Таатта улууһа» (2005 с.), «Ыҥаа нэһилиэгэ. Томпо улууһа» (2005 с.), «Мэҥэ Алдан: Томпо оройуона» (2007, 2009 сс.), «Ичигэс нэһилиэгэ уонна холкуоһа: Томпо оройуона» (2010 с.), «Саһыл. Томпо улууһа» (2011 с.), «Байаҕантай уонна байаҕантайдар» (2009 с.), «Хара Алдан нэһилиэгэ: Таатта улууһа» (2011 с.) бэчээттэнэн таҕыстылар уонна тарҕанан бүттүлэр. «3‐с Байаҕантай нэһилиэгэ: Томпо улууһа» уонна «Үөгэн нэһилиэгэ уонна холкуоһа: Томпо улууһа» диэн кинигэлэр таҕыстылар.
Бу кинигэлэргэ киһи сөҕөрө биир баар: бу нэһилиэктэр бары биир киһи курдук «биһиги байаҕантайдарбыт!» диэн бардылар уонна бэйэлэрин ааттарынан улаханнык киэн тутталлар. Онон Байаҕантай диэн өйдөбүл умнуллубатах уонна сүппэтэх эбит. Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, поэт Н. Е. Винокуров‐Урсун бэйэтин санаатын маннык этэр: «…Байаҕантай диэн историческай аат умнуллан, быраҕыллан хаалара сатаммат. Билиҥҥи түөрт улуус (Уус Алдан, Таатта, Томпо уонна Өймөкөөн) устун ыһыллыбыт байаҕантайдар төрүт уус ааттарын үйэтитэр туһугар кыһаныахтаахтар».
Бу ыҥырыыга уонна үтүө дьыалаҕа кыттыһан биһиги бу суруйуубутугар Байаҕантай улууһун историятыгар сыһыаннаах матырыйааллары уонна докумуоннары, улуус бары 14 нэһилиэктэрин туһунан кылгас историческай ыспыраапкалары киллэрдибит. Бу кинигэ улуус бары нэһилиэктэрин кылгас историяларын түмэн маҥнайгы суруйуу буолар. Маны таһынан үп-харчы суоҕунан, кинигэбит кээмэйэ хааччахтанан, үгүс историческай докумуоннар, матырыйааллар уонна нэһилиэктэр бастыҥ дьоннорун туһунан сибидиэнньэлэр кыайан киирбэтилэр. Ол эрээри атын ааптардар Байаҕантай улууһун уонна кини нэһилиэктэрин туһунан эбии үөрэтэн, утумнаахтык дьарыктанан, саҥа кинигэлэри суруйан байаҕантайдары элбэхтик ааттатыахтара, уонна үөрдүөхтэрэ диэн бигэтик эрэнэбит!
Байаҕантай диэн аат сүппэтин уонна үйэлэргэ хаалыахтын диэн баҕарабыт!
Байаҕантай улууһун үөскээһинэ
Байаҕантай диэн аат сурукка-бичиккэ уонна историяҕа киириитэ
Биллэрин курдук, 1632—1646 сылларга Саха сирэ бүтүннүүтэ Россия састаабыгар киирбитэ. Мантан ыла Саха сиригэр нуучча государствотын ис (административнай) тутула уонна бэрээдэгэ, суута-сокуона олохсуйан барбыта. Хара маҥнайгыттан нуучча хаһаактара олохтоох нэһилиэнньэттэн түүлээҕинэн дьаһааҕы (ясак) хомуйуунан дьарыктаммыттара. Кинилэр ханнык сирдэртэн, ханнык ааттаах дьоннортон дьаһааҕы хомуйбуттарын аналлаах сурукка-бичиккэ – дьаһаах кинигэтигэр киллэрэллэрэ. Онон Саха сиригэр ХVII—XVIII үйэлэргэ олорбут биистэри (племена), аҕа уустарын (роды), кинилэр олорбут сирдэрин ааттарын маннык дьаһаах кинигэлэриттэн эрэ булуохха сөп.
Нуучча государствотын ис тутулугар сөп түбэһиннэрэн, Саха сирин «Якутскай уезд» (1638 сылтан, ол аата «оройуон» диэн. – Н. Н.), оттон дьаһааҕы төлөөччүлэр олорор сирдэрин буоластар (ол аата «нэһилиэктэр» диэн суолталаах. – Н. Н.) диир буолбуттара. Маҥнайгынан дьаһааҕы хомуйбут атамааннар Иван Галкин (1631 сыл саас) уонна Петр Бекетов (1632—1633 сс. кыһын) дьаһаахтарын кинигэтигэр киирбит 16 буоластар ортолоругар Байаҕантай диэн аат суох. 1634—1635 сс. дьаһааҕы хомуйбут Иван Галкин испииһэгэр киирбит буоластар ортолоругар «Ботагайская с Алдана» диэн сир аата баар. Нуучча биллиилээх учуонайа Б. О. Долгих «Ботагайская с Алдана» диэн сири «может быть, Баягантайская» диэн тойоннуур, быһаарар. Онтон эмиэ Иван Галкин 1638 сыллаахха оҥорбут дьаһааҕын кинигэтигэр киирбит 32 буоластар истэригэр «Ба[я]гандайская (она же «Башайская») волость» диэн олох чуолкайдык ыйылла сылдьар. «Мы считаем… название Башайская – искажением названия Баягантайская», – диэн Б. О. Долгих олох итэҕэтиилээхтик быһаарар уонна суруйар (Б. О. Долгих. Родовой и племенной состав народов Сибири в XVII в. – М.,1960. – С. 354—355). Онон 1637—1638 сыллардааҕы кыһын дьаһааҕы хомуйуу кинигэтигэр Байаҕантай диэн сир аата аан маҥнай чуолкайдык ахтыллар уонна 1638 сылтан ыла сурукка-бичиккэ киирэн бары докумуоннарга бэлиэтэнэр буолбута. Кинигэҕэ маннык суруллубут: «Взято государева ясаку с багандайсково мужика 3 Борсу 10 соболей без хвостов да шубу соболью, рукава лисьи.
[Вз]ято Государева ясаку с багадайского мужи [ка] … гчигира (текст поврежден, недостает 1—2 букв) 10 соболей без хвостов» (Материалы по истории Якутии XVII века (документы ясачного сбора). Часть I. – М., 1970. – С. 14, 24, 26, 28). Бу курдук Байаҕантай диэн ааттаах сиргэ олорор нэһилиэнньэттэн дьаһааҕы хомуйуу саҕаламмыта. Мантан ыла Байаҕантай диэн сир буолас диэн ааттаммыта уонна бары кинигэлэргэ киирэр буолбута.
1639—1640 сс. кыһын дьаһааҕы хомуйбут Парфен Ходырев кинигэтигэр 34 буолас ыйыллыбыт, кинилэр ортолоругар 1639 сыл сэтинньи 10 күнүттэн (саҥа стилинэн сэтинньи 20 күнэ) ыла Байаҕантай буолаһа чуолкайдык ыйылла сылдьар (Б. О. Долгих. Ыйыллыбыт кинигэ, с. 355). Бу курдук Байаҕантай диэн административнай тэриллии маҥнай 1639 сыллаахха баар буолбута. Мантан ыла буоластар ааттара уларыйбакка кэриэтэ 80‐ча сыл устата турбута. Б. О. Долгих быһаарбытынан, 1640—1720 сс. Байаҕантай буолаһын сирэ-уота кэлин үөскээбит Байаҕантай улууһун сирин барытын хабара. Маны таһынан Маҕаас (билигин Таатта улууһа), Игидэй (билигин Таатта улууһа), Үөдэй (билигин Таатта улууһа, Амма төрдө) буоластар Байаҕантай улууһун сорох сирдэрин хабаллар этэ.
1720-с сыллар саҥаларыгар Саха сирин киин өттүгэр 35 буолас баара. Буоластар ахсааннара наһаа элбэх буолан дьаһааҕы хомуйууга, нэһилиэнньэни салайыыга ыарахаттар, эрэйдэр бааллара. Ол иһин бу бириэмэҕэ кыракый буоластары түмэн, холбоон барыта 5 улуус тэриллибитэ. Улуустар уонна буоластар ахсааннара чуолкайданан, наарданан, сирдэрэ-уоттара быһаарыллан 1730‐с сыллар саҥаларыгар бүппүтэ. Мантан ыла Саха сирин киинигэр барыта 5 улуус – Бороҕон, Мэҥэ, Нам, Хаҥалас уонна Боотурускай улуустар, маны таһынан эмиэ улуус курдук суолталаах бэйэтэ иһигэр эмиэ буоластардаах Байаҕантай буолаһа үөскээбиттэрэ. Сотору кэминэн бары улуустарга буоластар (ол аата билиҥҥитинэн нэһилиэктэр. – Н. Н.) ахсааннара элбээн барбыта. Буоластар (нэһилиэктэр) ааттара 1767—1778 сылларга чуолкайдаммыттара уонна бу бириэмэттэн эрэ ыла чуолкайдык, сурукка-бичиккэ киирэн ааттанар буолбуттара.
Бу бириэмэҕэ (1767—1778 сс.) улуус курдук суолталаах Байаҕантай буолаһыгар маннык нэһилиэктэр (буоластар) киирэллэрэ: Байаҕантай, Байаҕантай, Байаҕантай, Байаҕантай, Бороҕон, Хаҥалас уонна Мээмир (бу Мэмээл эбээннэрин сирэ. – Н. Н.) буоластара. Байаҕантай улууһугар тоҕо 4 хатыланар ааттаах Байаҕантай нэһилиэктэрэ баалларын быһаарар чэпчэки: улуус сирэ-уота олус киэҥ этэ – Алдан орто сүүрүгүттэн хоту Дьааҥы хайаларыгар диэри, хотугулуу-илин – Халыма өрүс баһыгар, тардыытыгар диэри, илин – Охотскай муораҕа диэри тайаан сытара, олохтоохтор бары байаҕантайдарбыт дииллэрэ, онон «Байаҕантай нэһилиэгэ» диэн хат-хат суруллара, ол иһин түөрт Байаҕантай буолан тахсыбыта. Бу түөрт нэһилиэктэртэн биирдэстэрэ билиҥҥи Кириэс Халдьаайы сиригэр (кэлин 3‐с Байаҕантай нэһилиэгэ диэн ааттаммыта. – Н. Н.) олохсуйбут, тэриллибит буолуон сөп. Бу бириэмэҕэ Эһэҕэ, Үөгэҥҥэ, Кириэскэ, Ичигэскэ, Мэҥэ Алдаҥҥа, Саһылга уонна Ыҥааҕа дьоннор бааллара уонна олохсуйбуттара чуолкай уонна кырдьык.
Байаҕантай диэн тыл суолтата
(ыстатыйаттан быһа тардыы)
Багдарыын Сүлбэ
…Туох суолталаах тылый бу?
1741—1745 сыллардаахха Саха сиригэр Я. И. Линденау диэн швед омук этнограф-учуонайа кэлэн, саха дьонун олоҕун үөрэтэн, чинчийэн научнай үлэни немец тылынан суруйан хаалларбыта уонна онно эбии сахалыы-немецтии тылдьыт оҥорбута. Ол ону тылбаастаан, 1983 с. Магадаҥҥа нууччалыы таһаарбыттара. Онно «Байаҕантай – самый богатый» – диэн сурулла сылдьар.
Ону биһиги «олус элбэх баайдаах» диэн өйдүөхпүтүн сөп. Көрөргүт курдук, бу тылбаас боппуруоһу олорчутун биирдэ, олус судургутук уонна ситэри быһааран кэбиһэр дьоһуннаах туоһу буолар. Туохтааҕый? Баайдаах. Итиччэтигэр баай диэммит байаҕан диэн буоларыгар тиийэр. Итинник тыл биһиэхэ баар дуо? Билигин суох. Ол эрэн кини урукку өттүгэр баар буола сылдьыбыт. Өймөкөөҥҥө Байаҕан диэн үрэх баар. Онтон тоҕо эрэ ити тыл умнууга барбыт. Ол курдук Байаҕантай диэн тыл эмиэ умнуллубут. Ол онон диибит, Байаҕантай диэн ааты оҥорон көрөн быһаарар үһүйээннэр үөскээбиттэр. Ол оннук ааты оҥорон көрөн быһаарыыны «народная этимология» диэн ааттыыллар.
СГУ профессора А. И. Гоголев Байаҕантайы биһиги эрабыт иннинээҕи иккис үйэҕэ олорбут монгол тыллаах баегу – байаҕа диэн ааттаах омук аатыгар -тай сыһыарыы сыстыбытыттан үөскээбит аат буолуон сөп диэбит. Учуонай Байаҕантайы ол оннук түҥ былыргыттан силис тартарар. Итиннэ биһиги сөп, сыыһа диэн тугу да этэр кыахпыт суох – кырамана бэрт.
Уһулуччулаах учуонай, академик В. В. Радлов саха сэһэнньитин үһүйээн кэпсээнин бэчээттэппитэ баар. Омоҕой икки уоллаах этэ дэнэр. Иккис уолун аата Тоһоҕор уус. Ол Тоһоҕор сиэнэ Баай Аҕа. Үһүйээни суруйан биэрбит киһи суругун ис хоһоонун быһааран: «Нуучча була илигинэ саха майгытын кылгас кэпсээнэ. Сурулунна 20 января 1893 года. Суруйдум Баай Аҕа аймаҕар олохтоох, Хаҥалас ытчатын ытчата Пантелеймон Егоров Готовцев», – диэбит.
«Кыһыл Знамя» буоллаҕына 1970 с. ахсынньы 10 күнүгэр Байаҕантай нэһилиэгин аата «баай аҕа» диэн саха тылларыттан тахсар диэн суруйбуттаах. Дьэ, бу Баай Аҕа үһүйээннэргэ баар аҕай. Холобур, Сэһэн Боло 1934 с. Уус Алдан биллиилээх кырдьаҕас олоҥхоһута Д. М. Говоровтан суруйбут үһүйээнигэр эмиэ кэпсэнэр. Омоҕой соҕотох уолун Кэлтэгэй Табык сиэнэ «Баай Аҕа диэн үөскээн, хойут Байаҕантай улууһа буолан, саха дьоно үөскээбиттэрэ» диэн. Бу үһүйээни академик А. П. Окладников болҕомтотугар хатаабыта.
Баай Аҕа – Богатый Отец, Байаҕантай – самый богатый. Ити аата үһүйээннэргэ тыл сүрүн ис хоһооно, суолтата тутуһуллубут, сүмэтэ сиидэлэнэн ылыллыбыт. Байаҕантай – самый богатый. Тылын олоҕо киниэнэ байаҕан диэн буолуохтаах диэбиппит. Итиччэтигэр монгол тыллаахтар баайы туох диэн ааттыылларый диэн ыйытыы үөскүүр. Баай киһини былыргы да, билиҥҥи да монголлар уонна буряттар баян дииллэр, калмыктар буоллаҕына – байн. Ол иһигэр буряттар үчүгэй үүнүүлээх мэччирэҥи баянтай, ол аата баайдаах дииллэр.
Киһи санаата хонор өссө биир маннык суола баар. Арҕааҥҥы буряттарга эхириттэр диэн биис ууһа баар. Историктар кинилэри сахаларга өрүү уруурҕаһыннара туталлар. Дьэ бу эхириттэргэ Баяндай диэн аҕа ууһа баар эбит. Ол кини Эхирит хос сиэнэ дуу, хос-хос сиэнэ дуу Баяндай аатынан ааттаммыт диэн үһүйээннэр кэпсииллэр.
Түмүктүөҕүҥ, Байаҕантай диэн аат, арааһа, монгол тылыттан силис тардар уонна Баайдаах диэн суолталаах быһыылаах. Атыннык эттэххэ, саха байаҕана икки монгол тыллаахтар баяннара икки, арааһа, биир силистээхтэр быһыылаах.
Чолбон.– 1993. – № 8. – С. 189—191.
О происхождении кланового объединения «байаҕантай»
Ф. Ф. Васильев,
кандидат исторических наук
В состав раннесредневекового племенного объединения «теле» входили: сеяньто, вэйхо, хуйко, баягу, тунло, пугу, апа, телеер, доланьге, кипи, таки, хун, фулико, тубо и гуликань. Некоторые из племен теле упоминаются не только в династийных хрониках, но и в древних рунических надписях. Таковы, например, уйгуры, баегу (байырку), тунгло (тонгра), гуликань (курыканы). Из них курыканы считаются прямыми историческими предками якутов. Нельзя упускать из виду также и то, что якутский язык относится к уйгуро-огузской группе тюрских языков. Вполне возможно сохранение этнонима теле у якутов в форме «телей». Название патронимической группы со временем превратилось в название наслега в Чурапчинском улусе. В этой связи нельзя не упомянугь название крупного кланового объединения «байаҕантай». Обитавшие по долинам рек Алдана и Татты баягантайцы образовали в 18 веке четыре улуса (северные части современных Усть-Алданского, Таттинского улусов и Оймяконский и Томпонский улусы). Трудно подвергнуть сомнению предположение, что первоначальной формой «байаҕантай» является этноним «баайаҕа». По всей вероятности, консолидация баягантайцев происходила вокруг кланового образования «баайаҕа». К такому выводу побуждает сохранение до настоящего времени названия Баайаҕа, бывшего центра Баягантайского улуса. Археологические раскопки памятников ХV—ХVII веков показывают наибольшую культурную освоенность именно этого региона, т. е. территории Баягинского наслега Таттинского улуса. В 1974 г. на земле баягинцев И. Д. Архиповым было раскопано погребение с конем, где конь и хозяин были похоронены в одной могильной яме. Упоминаемые в китайских хрониках племена баегу и байегу сопоставляются с древнетюрским байырку. Основываясь на вышеназванные и арабские источники, современные бурятские исследователи склонны отождествлять байырку с баргутами. Однако, следует сразу же оговориться, что транскрипция слова «байырку» в переводе с древнетюркского не достоверна и в свое время подвергалась сомнению известными тюркологами Ф. Хиртом и В. Томсеном. Предположительно известный средневековый тюркский этноним дошел до этнографической современности без особых изменений в форме «баайаҕа». К тому же, этнографический материал дает веские доводы в пользу существования у якутов этнонима баргут (баргыт).
В. А. Туголуков предполагал, что эвенкийский род «баягир», вероятно, ведет свое начало от уже известного нам народа баегу (байырку), который был генетически связан с уйгурами. Мы склонны к мнению, что «баягир» образован с тунгусоманьчжурского «бэйэ» – человек, мужчина и суффикса -гир, характерного для родовых названий тунгусов. К этому следует добавить, что факт признания человеком (людьми) только своего ближайшего окружения, соплеменников, известен с древних времен и является общечеловеческой концепцией. Во всем мире множество этнических названий имеют в основе значение слова «человек».
Более обоснованным кажется мнение другого известного исследователя, подозревавшего в «сеоке баиги у камасинцев и баигул у чулымских татар потомков легендарных ба-и‐гу» (Грум-Грижимайло Г. Е. С. 250). Таким образом, баягантайские якуты ведут свое начало от тюркоязычных байегу, одного из крупных ответвлений знаменитых тогуз-уйгуров».
Военное дело якутов. – Якутск, 1995. – С. 24—25
Баайаҕа хантан үөскээбитэ
Н. Е. Винокуров-Урсун, поэт
Билигин итинник ааттаах нэһилиэк Таатта улууһугар баар. Үрэҕин аата эмиэ Баайаҕа. Баайаҕа Байаҕантай улууһун киинэ буола сылдьыбыта. Нэһилиэк уруккутун сырдатар биллиилээх кыраайы үөрэтээччи Е. Д. Андросов «Баай аҕа ууһа Баайаҕа» диэн бэртээхэй кинигэтин (Дьокуускай, 1995 с.) бастакы чааһын таһаартарда.
Баайаҕа диэн аат былыргы байыгы дуу, байаҕа дуу диэн ааттаах омук (биис) аатыттан тахсыбыт буолуон курдук диэн сабаҕалааһыны оҥоруохха сөп. Ол курдук бу сабаҕалааһыммын чиҥэтэр үлэлэр урут суруллубуттар эбит, сорохтор саҥардыы таҕыстылар. Олору ырытан көрдөххө, Баайаҕа диэн тыл Баай аҕа диэн саха тылыттан буолбакка, былыр Монголия иһигэр, Байкал кэтэҕэр (Забайкалье), Амур өрүс уҥа тардыытын диэки олоро сылдьыбыт байегу-байырку омук аатын кытта ситимнээх курдук.
Нуучча уһулуччулаах учуонайа Л. Н. Гумилев үгүс үлэлэригэр байегулар-байыркулар тустарынан элбэхтик ахтар. Олорбут да сирдэрин кини оҥорбут картатынан сирдэттибит. (Көр: Л. Н. Гумилев. Древние тюрки. – Москва, 1993. – С. 127). Ити 550—600 сылларга сыһыаннаах. Гумилев көрдөрөрүнэн, ити саҕана түүрдэр арҕааҥҥы түүрскэй хаҕанат уонна илиҥҥи түүрскэй хаҕанат диэннэргэ хайдыспыт кэмнэрэ эбит. Байыркулар арҕаа ыаллара уйгурдар, хоту ыаллара мохэ, соҕуруу ыаллара байсы, илин ыаллара шивэй диэн ойууламмыттар. Оччолорго курыканнар Ангара, Лена бастарынан, оттон кыргыстар Енисей баһынан олорбуттар. Итини эбии чиҥэтэрдии этиллибит үлэ 265 страницатыгар VII үйэ ортотугар оччотооҕу омуктар (биистэр) маннык олорбуттара диир: «В степи между Хэнтеем и Хинганом – байегу-байырку; в долине р. Селенги, к западу от пугу – сыге; к югу от байырку – байсы; в Забайкалье – гулигань-курыканы…»
Онон VII үйэҕэ байегу-байыркулар олорбут сирдэрэ Хэнтэй уонна Хинган икки ардыларынан эбит. Оттон Л. Н. Гумилев «В поисках вымышленного царства» (Санкт-Петербург, 1994) кинигэтин 320 страницатыгар оҥоһуллубут «Улуу истиэп биистэрэ VIII үйэттэн Х үйэҕэ диэри» диэн картатыгар байыркулар олорор сирдэрэ быдан арҕаа сыҕарыйбыт. Билигин кинилэр урут уйгуурдар олорбут сирдэригэр, Онон уонна Керулен өрүстэр ыһытыыр бастарыгар, олорор буолбуттар. Кинилэртэн арҕаа, Селенга өрүс тардыытыгар, уйгуурдар, хоту – монголлар, илин – татаардар, соҕуруу – байсылар бааллар эбит.
Сахалар историяларын дьаныһан үөрэппит СГУ профессора А. И. Гоголев байегулар (кини баегулар диэн ааттыыр) хоту түспүттэрин туһунан бу курдук суруйар: «Видимо, с конца IХ века из Прибайкалья начался медленный отход основной массы курыкан и баегу на север».
Аны Х үйэ кэнниттэн монголлар күүһүрбүттэрэ. Кинилэр байыркулар олорор сирдэригэр үөскээбит чжурженнэр государстволарын кытта өр сылга сэриилэспиттэрэ. Ол саҕана итиннэ байегу-байырку омук суох буолбут.
Байегу-байырку омук хайдах тыллааҕын, култууралааҕын туһунан чопчу туоһулуур чахчылар суохтарын кэриэтэ, ыаллыы олорбут омуктарынан (биистэринэн) таайдахха, уйгуур, монгол тылларыгар чугас тыллаах буолуохтарын сөп. Мохэ, чжуржен (маньчжур) биистэрин кытта алтыспыттарыттан былыр-былыргыттан эбэҥки тылын билэр, өйдүүр омук курдук сабаҕалыырга төрүт баар. Манна даҕатан эттэххэ, быйагы диэн эбэҥки уустарын аата байегу-байыгы биистэрин кытта төрүккүттэн уруулууларын, биир төрүттээхтэрин ыйа сылдьар да буоллаҕына көҥүллээх.
Байегу – байаҕа биһиги эрабыт иннинээҕи икки үйэҕэ олорбут монгол тыллаах омук буолуон сөп диэн санааны маҥнай эмиэ А. И. Гоголев эппитэ. Саха биллиилээх топонимиһа Багдарыын Сүлбэ «Байаҕантай» ыстатыйатыгар (Чолбон. – 1993 с. – № 8. – 186—192) бу тыл историятын, туттуллуутун киэҥник хабан ырытар. Онно Гоголев үөһээ аҕалыллыбыт этиитин туһанан баран: «Ученай Байаҕантайы ол оннук түҥ былыргыттан силис тартарар. Итиннэ биһиги сөп‐сыыһа диэн тугу да этэр кыахпыт суох – кырамана бэрт», – диэн төһө да хайыҥ охсуннар, байаҕантайдары монгол тыллаах омукка киллэрэр. Ол курдук, ыстатыйатын маннык түмүктүүр: «Байаҕантай диэн аат, арааһа, монгол тылыттан силис тардар уонна баайдаах диэн суолталаах быһыылаах. Атыннык эттэххэ, саха байаҕана икки монгол тыллаахтар баяннара икки, арааһа, биир силистээхтэр быһыылаах». (Ыйыллыбыт ыстатыйа, с. 190).
Биһиги суруйар темабытын чопчу сырдатар үлэ соторутааҕыта күнү көрбүтэ. Ол – Федор Федорович Васильев «Военное дело якутов» (Якутск: Бичик, 1995) кннигэтэ буолар. Онно учуонай Н. Я. Бичурин «Собрание сведений о народах, обитающих в Средней Азии в древние времена» диэн Москваҕа – Ленинградка, 1950 с.; А. Г. Малявкин «Историческая география Центральной Азии (материалы и исследования)» диэн Новосибирскайга 1981 с.; С. Е. Малов «Памятники древнетюркской письменности» диэн Москваҕа – Ленинградка 1951 с. бэчээттэммит кинигэлэригэр сигэнэн, баайаҕа, байаҕантай диэн тыллары аахпыт эрэ киһини ылыннарардыы быһаарар. Кини этэринэн, байегу бииһэ «тэлэ» диэн аатырбыт биистэр холбоһуктарыгар киирэрэ (с. 24) үһү. Ити тыл былыргы түүрдэр руническай суруктарыгар баарын санатар (с. 24). Эмиэ итиннэ тэлэ (баҕар, төлө буолуо) бииһин аата Чурапчы Төлөйүн аатыгар иҥэн сылдьара буолуо диэн хорсун сабаҕалааһыны оҥорор. Оттон биһиги ырытар тылбыт туһунан маннык этэр: «…Первоначальной формой «байагантай» является этноним «баайаҕа». По всей вероятности, консолидация баягантайцев происходила вокруг основного кланового образования «баайаҕа». К такому выводу побуждает сохрание до настоящего времени названия Баайага, бывшего центра Баягантайского улуса. Археологические раскопки памятников ХV—ХVII веков показывают наибольшую культурную освоенность именно этого региона, т. е. территории Баягинского наслега Таттинского улуса.
Көрөргүт курдук, манна ученай байаҕантай төрдө баайаҕа диэн тыл буоларын чопчу ыйар.
Оттон баайаҕа уонна байегу хайдах сыһыаннаахтарын Ф. Васильев эмиэ арыйар: «…Баягантайские якуты ведут свое начало от тюркоязычного байегу, одного из крупных ответвлений знаменитых тогуз-уйгуров».
Дьэ, манна байегулар-баайаҕалар уйгууртан утумнаахтара уонна түүрдүү тыллаахтара толору этилиннэ.
Итинэн Ф. Васильев Багдарыын Сүлбэҕэ утары санааны этэр курдук өйдүөххэ сөп дуо? Эппиппит курдук, Багдарыын Сүлбэ байаҕантайдары монголлуу тыллаах биистэргэ киллэрэр. Ону кини норуот үһүйээнигэр этиллэр байаҕантай тыллаахтарынан эбии ытаһалыыр: «Ити этиини сахаттан атын, саха киһитэ өйдөөбөт тыллаах биис ууһа диэн өйдүөххэ сөп. Ол эбит – монгол тыллаах. Син хоролор курдук», – диир Багдарыын Сүлбэ.
Байегулар уйгуурдары, кэлин монголлары кытта ыаллыы олорбуттарын биһиги үөһэ ахтыбыппыт. Сүрүн тыллара түүрдүү да буоллар, монголлуу билэр, быһаарсар буолуохтарын сөп. Уопсайынан, түүрдүү, монголлуу диэн араарыы, тус-туһунан тыллар, омуктар курдук өйдөөһүн билигин уларыйыан наада. Л. Н. Гумилев да этэринэн, хуннар, түүрдэр, монголлар төрөөбүт-үөскээбит эйгэлэрэ бэрт чугас биистэр холбоһуктарыттан төрүттээхтэр. Онон байегулар-баайаҕалар буолан, саха норуотун састаабыгар туспа улуус быһыытынан ааһарыныы, байаҕантайдары атарахсытыы, намтата көрүү, баҕар, былыргы сахаларга баара эбитэ буолуо. Ол кылааннар (Ф. Васильев тыла) иһигэр атааннаһыынан, холобур, «Мин Хаҥаласпын», «Мин Байаҕантайбын» дэһиинэн быһаарыллыан сөп буолбат дуо?.. Ханныгын да иһин, саха түүрк уонна монгол хааннааҕа мөккүөрэ суох.
«Баайаҕаны» тыл быһыытынан ыллахха, былыргы байегу, байигу, баига, баега, байырку омук аатыттан тахсыбыта харахха быраҕыллар. Холобур, байегу диэн суруйууну сахатытар буоллахха, байыгы – байага тахсан кэлэр. Оттон нуучча «г» буквата түүрдэргэ уонна монголларга «ҕ» дорҕоон буолара уруккуттан биллэр. Онон «байаҕа» эбэтэр «баайаҕа» диэн тыл омук (биис) аата буолара, ол кэлин сир, үрэх аатыгар иҥмитэ дьэҥкэ.
Багдарыын Сүлбэ баайаҕа диэн тыл байаҕан варианыттан монголлуу -тай сыһыарыы көмөтүнэн байаҕантай диэн өйдөбүл үөскээбитэ диэн сөпкө быһаарар (Ыйыллыбыт ыстатыйа, с. 186.) Бэйэм тыл үөрэхтээҕэ буоларбынан, монгол тылыттан саха тылыгар киирбит байтаһын диэн тыл, эмиэ баайаҕа‐байаҕа диэбит курдук, икки варианнааҕын баайтаһын-байтаһын дэнэрин санатыам этэ.
Кырдьык, Багдарыын Сүлбэ этэринии, кырамана да бэрдин иһин, ол былыргы баайаҕалар ханан уонна хайдах Саха сиригэр кэлбиттэрин хайан көрөргө тиийэбин. Амур өрүс баһыттан ол былыргы өбүгэлэрбит хоту түспүт аартыктарынан Шилка өрүстэн чугас тардар Битиим уонна Өлүөхүмэ (уруккутунан Олоохуна) өрүстэр буолуохтарын сөп. Эбэтэр Алдан баһа да адьас бу сыттаҕа.
Багдарыын Сүлбэ аҕалар холобурдарынан, ити норуот үһүйээннэринэн бигэргэтиллэр курдук. Байаҕантайдары Сэһэн Боло Омоҕой дьонуттан (моҕуоллартан) таһаарар эбит. Оттон Г. В. Ксенофонтов «Урааҥхай сахаларыгар» хоролор, байаҕантайдар, сортуоллар буряттары кытта булкуһа олорбуттарын ыйбыт (с. 87). Арааһа, сорох бурят чинчийээччилэрэ байыркылары баргуттары кытта ситимнииллэрэ түбэспиччэ буолбатах быһыылаах.
Ол курдук, байаҕантайдар олорор сирдэригэр Баргы диэн ааттаах сирдэр (Таатта улууһа, Алдан нэһилиэгэ), оттон Ф. Ф. Васильев суруйарынан баргыт диэн биистэр бааллар (Ыйыллыбыт кинигэ, с. 25.). Аһара баран эттэххэ, баҕар, Байкал күөл, онно түһэр Баргы өрүс (Баргузин) ааттара баайаҕа омуктары кытта ситимнээх буолаайаллар?
С. Петров диэн элбэх кэрэхсэбиллээх сабаҕалааһыннардаах ыстатыйа автора Байкал күөл аатын баай аҕа диэн тылтан тахсыбыта буолуо диэн суруйбута (Чолбон. – 1995. – № 6. – С. 175). Ити кини байыгы-баайаҕа омук баарын ахтан көрбөккө, сахалыы Баай Аҕа ууһа диэнинэн муҥурдаммытыттан тахсыбыта чахчы. Дьиҥэр, баайаҕа (л), былыргы вариант, баар, баигул (итинник Чулым татаардара ааттанар эбиттэр) буолуо, диэнтэн баайҕал – байҕал диэн тахсыан эмиэ сөп буоллаҕа… Баайаҕалар сорохторо Байкал күөлүнэн, Элиэнэ баһынан, кэлиэхтэрин эмиэ сөп.
Багдарыын Сүлбэ ыстатыйатыгар, Далан «Тыгын Дархан» романыгар, Е. Д. Андросов кинигэтигэр ахтыллар Баайаҕа нэһилиэгин төрүтэ Баай Аҕа диэн киһи аата умнуллубут баайаҕа бииһин аатыгар сөп түбэспитэ буолуо. Итини чинчийээччилэр «норуот этимологията» диэн ааттыыллар.
Баайаҕа уонна Байаҕантай диэн өйдөбүллэр ыырдара киэҥ, быдаарыйар былыргыга, билиҥҥи сахалар үөйбэтэх да сирдэригэр тиэрдэ, норуоттар таабырыннаах историяларын хайан көрөргө ыҥыра, сирдии тураллар.
Баайаҕалар манна кэлэн, ханан тэнийэн, туспа улуус буолан, Саха сиригэр үөрэх-сайдыы киинин үөскэтэн, өрөспүүбүлүкэҕэ биллиилээх дьону биэрбиттэрин туһунан Е. Д. Андросов кинигэ суруйда. «Баай аҕа ууһа Баайаҕа» ааҕааччыга элбэх сонуну тиэрдэр, астык кинигэ. Былыргы төрүттэрим туһунан мин публицистическай поэма суруйан, «Чолбоҥҥо» бэчээттэттим.
Баайаҕаттан тахсыбыт норуот талааннааҕа, саха орнаменнарын чинчийээччи, дэгиттэр уус Б. Ф. Неустроев бу нэһилиэк Кутаама үрэҕэр Илин эҥээр тимирин уустара төбүрүөннээн олорбуттарын – нэһилиэк түҥ былыргыттан сайдыылааҕын мээнэҕэ тоһоҕолообот. Кини Баайаҕа тимир уустарын туһунан кинигэ суруйар, уустар туттар кистэлэҥнэрин бар дьонугар тиэрдэр санаалаах. Байаҕантайдар саха норуотугар киллэрбит кылааттара чопчуланыытыгар Б. Ф. Неустроев уонна Е. Д. Андросов кинигэлэрэ биллэр-көстөр оҥкулу охсуохтара диэн эрэниэххэ сөп.
Онон, баайаҕа диэн тылтан тахсыбыт Байаҕантай диэн историческай аат умнуллан, быраҕыллан хаалара сатаммат. Билиҥҥи түөрт улуус (Уус Алдан, Таатта, Томпо уонна Өймөкөөн) устун ыһыллыбыт байаҕантайдар төрүт уус ааттарын үйэтитэр туһугар кыһаныахтаахтар. Ол курдук, тоҕо сатаныа суоҕай Тааттаҕа «Байаҕантай» диэн агрофирма эбэтэр нэһилиэк баар буолара? Дьону-сэргэни муннарардыы тоҕо, холобура, Уус Таатта, Алдан нэһилиэгэ диэн ааттаныахтаахтарый? Историческай кырдьыгы төнүннэрэн, Байаҕантай нэһилиэгэ диир, ама, сөп буолуо суоҕа дуо? Эбэтэр Саха сирин киинигэр Дьокуускайга Байаҕантай диэн ааты туох эрэ биллэр-көстөр тутууга дуу, уулуссаҕа дуу иҥэрдэххэ?
Итинник элбэх ыйытыылар үөскүүллэр. Тус бэйэм, саҥа кэм кэлэн, «Тыгын Дархан» диэн ресторан, «Эллэй Боотур» диэн дыбарыас баалларыттан, Хаҥалас диэн улуус былыргы аата төннүбүтүттэн үөрэбин. Итилэр кэккэлэригэр түҥ былыргыттан тардыылаах Байаҕантай диэн аат баар буолуон баҕарабын.
Чолбон. – 1997. – № 5. – С. 71—72
Об образовании Баягантайского улуса Якутского округа
Э. К. Пекарский
Нижеприводимый в буквальном переводе рассказ принадлежит перу якута Баягантайского улуса П. Е. Готовцева и передан мне Л. Г. Левенталем, моим сотоварищем по якутской экспедиции, снаряженной на средства И. М. Сибирякова (1894—1896 гг.). Оригинал озаглавлен так: «Рассказ. От образования Баягантайского улуса из размножившихся родников (якута по имени) Баи-ага и присоединившихся (к ним родников) других улусов до 10‐й ревизии (1857 г. – Н. Н.)».
Человек по имени Баи-ага, очень умный и рассудительный, жил вместе со своими многочисленными родниками в местности, ограниченной с востока рекой Алданом и с запада «травянистой рекой», называемой Танда. Имена тогдашних людей, вероятно, были те же, которыми теперь называются реки, речки, елани и покосные участки отдельных лиц, вроде Танда, Тандигы, Хаптаны, Дадар, Улукутчу, Мэгютчю. По-видимому, это так и было в действительности.
Когда они таким образом жили-множились, русские власти сделали следующее распоряжение:
– Для уплаты податей вам гораздо лучше будет разделиться на отдельные наслеги; в каждом наслеге у вас будет тойон, так называемый «князец» (с 1822 г. официально называется старостой); затем всех вас вместе нужно будет писать и называть Баягантайским улусом.
Согласившись на это, роды по местам своего жительства образовали 1‐й, 2‐й и 3‐й Баягантайские наслеги, некоторые – Сасылский наслег, а те люди, которые пришли сюда из местности Киллэм (Кильдемский наслег) Западно-Кангаласского улуса, образовали Кангаласский наслег. Эти 5 наслегов составили Баягантайский улус.
История отделения Кангалассого наслега и присоединения его к Баягантайскому улусу, по слухам, такова. В Западно-Кангаласском улусе, в местности Кильдемского наслега, был, говорят, правнук Дыгына, внук Манысыта (пастух), сын Бодомы (Бодуома), по имени Курджага. Этот Курджага вследствие притеснений и обид со стороны русских придумал следующее:
– Если я поселюсь (где-нибудь) далеко, лучше будет, да и потомкам моим до поры до времени необходимо жить в вольной стране.
Убедивши сколько-то народу следовать за собою, Курджага со своими пятью сыновьями и скотом отправляется на р. Яну.
Во время пути родной брат Курджаги вместе с двумя или тремя домочадцами остался на берегу Алдана, в местности, занимаемой теперь Чериктейским наслегом Дюпсюнского улуса. Ныне среди немногих их потомков первым (лучшим) считается Василий Петров Попов, пользующийся некоторою известностью.
Курджага со своими родниками достигает Яны, где живет год или два.
В это время два члена его семьи дошли до Колымы, где размножились и образовали нынешние 1‐й и 2‐й Кангаласские наслеги. Теперь они народ бедный, в пользу коего по области собираются пожертвования.
Курджага же с Яны отправляется на р. Оймякон в местность, называемую Терют с детьми и своими родниками. Те несколько семейств, которые были не в состоянии сопутствовать им, остались на Яне и образовали один наслег; главный из их потомков ныне Николай Васильев, состоящий улусным головою.
Курджага, достигши Оймякона, прожил сколько-то лет, а когда умер, то сыновья похоронили его на могильном лабазе (араҥас). Затем его сын (Өртөх) вместе с братьями и сколькими-то людьми ушли с Оймякона к устью р. Татты, к людям, жившим по р. Танда. Прочие же остались жить (оседлились) на Оймяконе. Эти пришельцы, присоединившись к улусу и производя благоприятное впечатление своею рассудительностью, получали покосные места от поселившихся здесь ранее людей, а некоторые получили благодаря жалобам главным начальникам, ведавшим покосными местами, – всего 48 остожий (сенокосных участков) и при этом еще летовья. На реку Оймякон вышли из Борогонского улуса самые отважные люди, которые, размножившись, образовали Борогонский (Оймяконо-Борогонский) наслег и присоединились к Баягантайскому улусу.
Сверх того, игидейские роды Таттинского (Ботурусского) улуса жили смешанно вместе с баягантайскими – жили мирно, даже породнились друг с другом. Из тогдашних их людей первым был Александр Андросов (якутское прозвище Балан), говорят, что среди якутов это был лучший и разумнейший человек. Находясь в таких мирных и даже родственных отношениях, люди эти присоединились к Баягантайскому улусу, а затем, еще более размножившись, образовали 1‐й и 2‐й Игидейские наслеги.
После этого, вследствие увеличения населения в 1‐м Баягантайском наслеге, в улусе прибавился один наслег – 4‐й Баягантайский.
Всего стало 9 наслегов с населением в 4387 душ мужского пола (по 10‐й ревизии,).
Во время производства последней ревизии в Баягантайский улус для проверки выезжал чиновник Поротов. Поехавши на Оймякон, он велел отрубить голову старика Курджага, как некрещенного, и увез ее в Якутск, говоря, что она будет отослана в Россию. Неизвестно, была ли она куда отправлена или нет.
Можно предположить, судя по сведениям из довольно старого архива, что за время от начала образования улуса до 10‐й ревизии население увеличилось почти вдвое.
Если послушать старых людей, то по сравнению с прежним временем, люди ростом (костью) стали меньше, а затем и простой чисто якутский ум тоже претерпел перемену.
Вначале при образовании наслегов за исправное взыскание князцами с якутов податей от императрицы Екатераны II каждым из них был получен в 1766 г. в награду кортик с тем, что по смерти князца сын его становится таким же князцом и носит тот же кортик, как награду. И так из века в век.
В Баягантайском улусе голова появляется впервые, по-видимому, с 1793 г.
Список голов Баягантайского улуса (1793—1893 гг.)
Тюокюн Чечереканов (1793—1799 гг.); Никита Готовцев (1800—1803 гг.); Александр Готовцев (1804—1808 гг.); Семен Калининский (1809—1813 гг.); Петр Заболоцкий (1814—1820 гг.); Андрей Сыромятников (1821—1832 гг.); Петр Постников (1833—1839 гг.); Павел Сыромятников (Бардыкы) (1839—1847 гг.); Ефим Заболоцкий (1847—1852 гг.); Михаил Белолюбский (1852—1854 гг.); Савва Егоров (1854—1858 гг.); Андрей Винокуров (1858—1860 гг.); Николай Заболоцкий (1860—1862 гг.); Иван Готовцев (1862—1864 гг.); Семен Неустроев (1864—1866 гг.); Михаил Готовцев (1866—1868 гг.); Дмитрий Сыромятников (1868—1870 гг.); Егор Булдаков (1870—1873 гг.); Яков Сыромятников (1873—1882 гг.) Иван Егоров (1882—1885 гг.); Козьма Калининский (1885—1888 гг.); Трофим Неустроев (1888—1891 гг.); Прокопий Сыромятников (1891—1893 гг.).
Живая старина. – 1907. – Вып. 1. – С. 96—99.
Из истории Баягантайского улуса
(воспоминания)
Николай Слепцов
В 80‐х годах ХIХ века Баягантайский улус состоял из девяти якутских наслегов: 1, 2, 3 и 4 Баягантайских, 1 и 2 Игидейских, Кангаласского, Сасыльского, Оймяконо-Борогонского и двух тунгусских, с малочисленным населением Мэмэльского и Готниканского. Всего в улусе было 11 наслегов.
Баягантайский улус занимал самую дальнюю территорию на северо-востоке края Якутского Округа на расстояниях: за 200, 400 и дальнее – за 1000 километров.
1 и 2 Баягантайские и Кангаласский наслеги располагались на западном крае улуса, по бассейнам речки Танда. Они теперь присоединены к Усть-Алданскому району. 1‐й Игидейский занимал территорию в середине улуса по речке Байяга. Там был центр улуса – Баягантайская инородческая управа. 2‐й Игидейский наслег «Этэхтуу» (ныне – Олбинский) располагался в предустье реки Татта, 3 и 4 Баягантайские и Сасыльский наслеги – по обеим сторонам р. Алдана. Оймяконо-Борогонский наслег находился отдельно, особняком за 800 км от центра улуса, за Верхоянским хребтом, в верховье реки Индигирки, ныне отделившийся в самостоятельный Оймяконский район.
Тунгусские: Готниканский и Мэмэльский наслеги (жители) бродяжествовали на северных и восточных границах улуса, в пределах Верхоянского хребта, тоже ныне отделившиеся в самостоятельный Томпонский район. Они занимались оленеводством, пушным и звериным промыслами. Многие хозяйства из Мэмэльского наслега с 1883 года, во время сильного неурожая пушнины и зверей, батрачествовали по всем наслегам улуса в течение нескольких лет, и возвратились в свой наслег, когда улучшился набег зверей. Тогда, на обратный выезд их снабдило начальство ружьями и огнеприпасами, а Оймяконский богач Кривошапкин Н. О. пожертвовал для каждого хозяйства по одному медному чайнику и котелку.
Основная форма хозяйства якутского населения в улусе была скотоводческой (держали рогатый и конный скот), сеяли немного зерновых, а подспорьем в летнее время служила ловля озерной и немного речной рыбы и охота на всякого рода пушных зверей.
До 1900 г. хлеб в улусе сеялся в недостаточном количестве и поэтому многие хозяйства завозили хлеб из Якутска, а зерно из смежных – Батурусского и Борогонского улусов.
По климатическим условиям в Оймяконо-Борогонском наслеге хлеб не сеялся. Землепользованием покосов по улусу, за исключением Оймяконо-Борогонского наслега, пользовались мужчины, с 10‐летнего возраста, по классной системе. Первый класс имел 3 остожья, второй – 2, третий имел одно, и четвертый имел по 1/2 остожья. Классы по остожьям назначались обществом – для каждого хозяйства в отдельности, по их платежеспособности податей и повинностей, а не имущим скота – покосы не выделяли.
Коренной земельный передел покосов (буор түҥэтик) проходил периодически, по желанию и общему согласию, по письменному приговору всего общества наслега. Для передела главной причиной служило заметное изменение в урожайностях на покосах, после предшествовавшего раздела. Остожья оценивались выборными депутатами от самих обществ по средней урожайности в возах (воз 20 пудов). В приговорах указывались все правила на оценки, даваемые депутатам на их работах: принимать во внимание качество покосов по урожайности, удобности условий работ на них, заливаемости, суходольности, ровности, кочковатости и т. п. Остожья, обыкновенно, переходят из поколения в поколения, пока хозяева сами от них не откажутся. В промежутке между коренными переделами земель по покосу, если получится большая разница в урожайностях, в связи с недородом на них трав, делаются уравнения (элитиярка). Для этого целым наслегом избираются по приговору от каждого рода по одному депутату, которые по указаниям, даваемым обществом, должны оценивать каждый покос по натуральной растительности, и при разделе земель по количеству возов, урезывая лишние урожайности. Участки земель, подлежащие урезкам на том и другом переделе, по оценкам, берутся обществом от хозяина по его указанию. Выгонные места (сайылыки), усадьбы (этях) или олох миэстэ в раздел не входили, так как их в каждом наслеге имелось вдоволь.
Каждый юртянный якут испокон века устраивал себе усадьбу на своих покосах, в выгодном месте по своему выбору. Таким образом имел две усадьбы: зимнюю – кыстык и летнюю – сайылык.
По слухам, во времена прадедов, более богатые имели вдобавок к постоянным своим усадьбам еще осенние и весенние жилища – (кулукку отор) и сааскы отор – балаганы, где пасется скот.
Государственные подати и внутренние повинности распределялись по приговору общества и взимались только с владельцев остожьев по классной системе.
В каждом наслеге имелось родовое управление, во главе с наслежным старостой и родовым старшиной. В улусе жили редкие богачи, которые обладали большим количеством конного и рогатого скота, числом до 500 голов. Во втором Игидейском наслеге (Этэ хонуу) Гавриил Андросов (Учугей Хавырыла) имел 500 голов, и во втором Баягантайском наслеге имел тоже 500 голов Неустроев Роман (Хаччылаах Роман). Тогда в смежных наслегах Батурусского улуса у одного богача, Афанасия Петрова, имелось 1000 голов скота. Этот улус имел больше богачей, чем в Баягантайском. У абсолютного же большинства населения в хозяйстве имелось от 15 до 30 голов, у меньшинства – ниже, и у очень редких наслежников – не более одной коровы. Не имевшие совсем скота были единицы, они батрачествовали у богатых и середняков.
Оймяконо-Борогонский наслег в улусе слыл более богатым, как в скотоводческом, так и в пушном промысле. Там за сорок лет их насчитывалось до пятнадцати человек, в числе которых были: Белолюбский С. И., имевший до 700 голов скота, у него в 1894 году ожеребилось до 150 кобыл; Кривошапкин Н. О. держал 700 голов скота, в числе которого было до двухсот лошадей. У остальных же наслежников имелось от двухсот до пятисот голов скота.
Улусные богачи в своих хозяйствах держали, на готовом содержании, в среднем до пяти наемных работников мужчин и прислуг – женщин. Нанимали их они на год – с Покрова до Покрова. Мужчины за оговоренный срок получали от 30 до 40 рублей, женщины – от 5‐ти до 8 рублей жалованья.
С 1‐го октября по 9 мая мужчин нанимали за 10 рублей, и на сезон с 9 мая по 29 июня – за 5 руб. (числа по ст. ст). Женщин сезонно не нанимали. Кроме сезонных работников крупные богачи в своем и даже в смежных наслегах, нанимали постоянных скотников (ынахсыт), которые всю зиму – с 1.Х по 9.V – содержали их скот на хозяйском сене. Для годовалого теленка брали у хозяина воз сена, для двухгодовалой коровы – два воза, для «трехтравной» – три, и свыше «четырехтравных» – от 4 до 5 возов сена. Для рабочих быков – по шесть-семь возов сена. Скотники, при этом, свой скот кормили вместе с хозяйским. За такое содержание скотнику хозяин платил три рубля. Весь зимний удой (до Николиного дня) от одной стародойки (кытара) и от остальных коров, прибывших с летнего «хасаса» (содержания), и всех оставшихся после летнего удоя и прекративших доиться коров, а также весь удой, получаемый от ранее отелившихся – до 9 мая – коров… Все это называлось хозяйской «дачей» скотнику (так в тексте – Н. Н.)
Таким образом, хозяин получал всю продукцию, получаемую от данных коров, с 9 мая по 1‐е октября, и нанимали еще на лето удойщиков на коров (хагааччыт); им давали по их выбору десять лучших коров и две маломолочные, всего 12 коров. За это со своих удойщиков брали 10 пудов (160 кг) топленого масла и 100 пудов кислого молока (тар). С таким же расчетом хозяева брали со своих скотников масло и кислое молоко, если у них оставались на летний удой дойные коровы. Такая норма бралась за основу для определения полагаемого от любого количества дойных коров масла, т. е. с учетом их количества и молочности. Хороших коров‐стародоек дают в аренду на зимнее время – с 1‐го октября по 9 мая – за пуд топленого масла, без молока.
Кроме описанных порядков расчета, практиковалась на летний удой сдача коров под «одинарное» масло: от первого отела – 20 фунтов, средней молочности – 30 фунтов и лучшей молочности – 1 пуд масла. Исходя из такого расчета, сдавали также коров на «половинный удой».
Жители из бедного класса давали коров на удой редко, по случайной необходимости.
Обычно при гуртовой отправке скота на содержание или на удой сопровождали его от хозяев приемщики, получавшие гостинцы в виде мяса, чая, сахара и масла. Масло назначалось для дарения огню в квартире приемщика скота. Цена и количество гостинцев значения не имела: дарили кто сколько может. В ответ на такое дарение со стороны хозяина приемщики и удойщики, со своей стороны, при обратной сдаче скота дарят маслом и пенкой кипящего молока с приправой топленого масла (арыы үрүмэ). Такой обычай по содержанию и удою скота был твердо общепринятым как в Баягантайском, так и в Батурусском улусах.
Содержание скотников давно ушло вместе с сокращением скота у единичных лиц. Сдача коров на удой прекратилась в улусе со дня революции.
В отличие от центральных наслегов улуса, в Оймяконе-Борогонском – раздела земель не было совсем и не могло быть, в виду его территориальных особенностей. Там население жило очень разбросанно, на обширных пространствах – по бассейнам верховий рек Индигирки и Колымы, с обильными покосами. Население там владело большими пушными промыслами. От центра наслега Оймякона наслеги располагались: Оротук – за 400 км, Сеймчан – за 700 и Балыгычан – за 1000 километров. В виду таких расстояний, население с разных концов собиралось в улусе только раз в год. Общественный сход проходил в Родовом управлении, съезжались к Петрову дню, т. е. к 29 июня по ст. ст. и по пути делегаты приобщались к святым тайнам (таҥарага тиксии). На этом сходе производились все годовые расчеты как по податям, так и по частным долгам. А от самых дальних поселений на сход приезжала только зажиточная верхушка.
Подати и повинности раскладывались на общество в родовом управлении, сообразно платежеспособности каждого плательщика-юртянина. Для этого ежегодно, загодя, составлялись списки плательщиков с разделением по душам и классам: 1, 2, 3 и 4‐й. За единицу при раскладке денег берется З‐й класс. С «подушных» оклад денег брали в меньшем размере. С беднейших хозяйств подати не взимались совсем. Крайне же бедным семьям, по усмотрению общества, оказывалась помощь в виде продуктов, стоимость которых компенсировалась обществом деньгами тому, кто эту помощь оказывал.
Вплоть до революции 1917 года более богатые наслежники выделяли деньги в подряд на закупку масла. Раньше, когда пуд коровьего масла продавался в городе на рынке за 8—9 руб., то платили на месте по 7 рублей, когда поднималась цена на масло на рынке до 10 руб, то давали по 8 руб. Позднее же, когда цена за пуд масла повысилась до 15 рублей, то в наслеге оно стоило уже 10 руб. По таким расценкам давали в долг подрядчикам в натуре (аванс) по 2 и более руб. денег по числу пудов масла.
Подрядами на сено занимались все богачи. За каждый воз подрядчиками уплачивалось по 50 коп. Впоследствии оплата за воз выросла до 1 рубля. Расчеты за подряды производились ежегодно 1‐го октября. Качество сена принималось по сортам.
В прошлые времена корова стоила от 15 до 20 руб., вол – 30—40 руб., за лошадь платили от 30 до 40 руб.
В начале ХХ века цены на пушнину были такие: красная лисица – 3 руб., лисица-сиводушка – 5—10 руб., горностай 10—15 коп., белка с хвостом – 15 коп., без хвоста – 10 коп. Колонок стоил 30 коп., тарбаганья шкура 25—50 копеек.
Первые школы Баягантайского улуса
Исключительная роль в области просвещения в бескультурном и темном Баягантайском улусе принадлежит политическим ссыльным, учителю-педагогу Ионову Всеволоду Михайловичу и Виташевскому Николаю Алексеевичу, прибывшим во 2‐й Игидейский наслег (Ётёхтю) в восьмидесятые годы 19 столетия.
В начале их местное население принимало настороженно, как чуждых людей, противников царя-солнца, неверующих в Бога-Отца. Называли их преступниками или белыми поселенцами, в отличие от уголовных ссыльно-поселенцев разного сброда, которых не любили. Они пугали жителей и проживали за счет общества. Они не работали, и называли их черными поселенцами (хара бэсиэчик).
Со временем к политическим стали относиться с пониманием, как к неопасным для общества, образованным людям. Многие из жителей стремились с ними познакомиться и даже подружиться.
Общество 2‐го Игидейского наслега, куда их водворили, отвело им место, правда, не совсем удобное, под усадьбу, чуть в стороне от населенного пункта, под названием «тиккей», а потом переместили поближе к жителям, на берегу речки Татты.
В 1887 г. мой отец, Сем. Вас., по совету политссыльного Виташевского Ник. Алексеевича первым в улусе отдал меня на обучение на дому к Ионову Всев. Мих. За ним стали отдавать на обучение своих детей и некоторые другие родители. В следующем году мой отец пригласил на жительство Ионова к себе, устроив для него домик с амбаром. Там мы и учились до 1893 года.
Тогда же по приглашению Николаева Егора Дм. наш учитель В. М. Ионов переехал в 1‐й Жехсогонский наслег Батурусского улуса и учительствовал там до 1900 года, обучая до 13 учеников, из которых шестеро до него начинали учиться в Якутском реальном училище. В начале нового века Ионов переехал в Якутск и там тоже учительствовал, вплоть до возвращения на родину по амнистии. (Ионов был участником Сибиряковской экспедиции 1894—97 гг. и в 1904 г. – Нельканской экспедиции инженера В. Е. Попова. Восстановлен в правах в 1895 г., в Якутске содержал частную нач. школу. Выехал в Петербург в 1911 г., умер 2 февраля 1922 г).
Из учеников Вс. Мих. Ионова нас в улусе осталось пятеро, овладевших русской грамотой. Все мы стали общественниками, работали писарями и на выборных должностях у себя на родине.
В 1903 г., по предложению начальства, в центре улуса Баяге была открыта первая министерская классная школа имени Маслова. Надо сказать, что общества Борогонского и Дюпсинского улусов от школы тогда отказались, а в нашем улусе к открытию школы отнеслись с интересом. Впоследствии подыскивали строения для новых школ и открывали их в счет губернской повинности. В улусе стали открываться такие школы (по годам): Крест-Хальджайская – 1906 г., Олбинская – 1907 г., Тандинская – 1907 г., Оймяконо-Борогонская – 1913 г., Мегино-Алданская – 1916 г., Баягинская – 1916 г. Министерскими школами заведовали: русская О. А. Монастырева, якуты Г. Ф. Андреев, Вас. Ив. Софронов, Сем. Ив. Егоров, Ст. Ник.Черемкин, Будищев.
До 1917 года в нашем улусе функционировали 7 школ, в то время как в других улусах Якутского округа было всего по 2—3 министерские школы, открытые за счет улусов.
В восьмидесятых годах ХIХ века в улусе жили такие грамотные якуты: в 1‐м Баягантайском наслеге Л. Д. Заболоцкий, К. И. Коленинский, в Кангаласском П. Е. Готовцев, Аф. Аф. Петров и С. В. Петров, в 3‐м Баягантайском С. М. Егоров, в Сасыльском наслеге Е. Е. Булдаков, в Оймяконо-Борогонском И. И. Готовцев.
До революции 1917 года в 1 Баягантайском наслеге появились свои специалисты-интеллигенты, а именно: Готовцев Егор Егор. (учитель), Готовцев Лука Егорович (фельдшер),. Заболоцкий Сем. Ник. (интеллигент), Готовцевы – Антон, Мефодий, Василий и Ст.Тер. Андросов.
Во 2‐м Баягантайском наслеге: Егоров Алекс. Дм. (учитель); В Кангаласском: Петров Захар Пр. (письмоводитель инород. управы), Дягилев Софр. Фед. (ученик Ионова), Дягилев Гер. Тимоф. (учитель), Турантаев Ив. Сем. (учитель), Готовцев Гав. Ин. (письмоводитель инор. управы).
В 1‐м Игидейском наслеге: Слепцов Мих. Петр. (учитель), Слепцов Вас. Петр., Андросов Гр. Кирил. (фельдшер), Андросов Ник. Сем. (учитель), Андросов Федот Тихонович (ученик Ионова), Петрова Лидия Гавр. (фельдшерица), Луковцев Ст. Афан. (учитель), Луковцев Аф. Аф., Чахов Афан. Прок. (письмоводитель ин. управы), Андросов Л. И. (учитель).
Во 2‐м Игидейском наслеге (Ётёхтю): Слепцовы – Ник. Сем. (ученик Ионова), Никифор Петр. (бухг.), Леонт. Инн., Дм. Инн. (бух.), Фед. Данил. (учитель), Андросов Никол. Варл. (фельдшер).
Во 2‐м Игидейском наслеге также было немало грамотных якутов, а именно: Андросовы Фил. Спир. (учитель), Петр Спир. (учитель), Неустроев Ксен. Инн. (ученик Ионова), Черкашин Анан. Алекс. (учитель), Баланов Ив. Дм., Баланов Алексей Дм. (учитель), Петров Арс. Арс. – 1‐й, Петров Арс. Арс. – 2‐й, Потапов Сем. Ив. (ученик Ионова).
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70539817) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.