Саха таабырыннара / Якутские загадки
Народное творчество (Фольклор)
Таабырын – саха норуотун ?рк?н ?й?, тылын дэгэтэ, уу?а-урана. Бу кинигэ?э киирбит айыл?а, саха норуотун оло?ун-дьа?а?ын ту?унан, о.д.а. таабырыннар тулалыыр эйгэни билэргэ-к?р?рг?, толкуйдуур дьо?уру, бол?омтону сайыннарарга, т?р??б?т тылга интэриэ?и ??скэтэргэ, иллэ? кэми ту?алаахтык атаарарга к?м?л????хтэрэ.
Загадка – это кладезь народной мудрости. В книге подобраны интересные загадки о природе, жизни и быте народа саха. Загадки развивают внимание и воображение, логику и мышление ребенка, пробуждают интерес к родному языку, помогают интересно, весело и с пользой провести свободное время.
Саха таабырыннара / Якутские загадки
Таабырын т?рд? Таам Татакай
Былыр ?р?б?л??сс?йэ иннигэр саха дьоно-сэргэтэ кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ к?м?л??к о?ох иннигэр олорон таабырынна?ар ?гэстээхтэрин ту?унан этнографтар, фольклористар И.А. Худяков, В.Л. Серошевскай, С.В. Ястремскай, саха ма?найгы ??рэхтээхтэрэ А.Е. Кулаковскай, С.А. Новгородов, Г.В. Ксенофонтов бэлиэтээн а?арбыттара ?г?с.
Дьэ уонна таабырынна?алларыгар таабырын т?рд? Таам Татакай аата бэрт элбэхтик ахтыллар, уос номо?о буолар эбит. Э.К. Пекарскай, онтон кини кэнниттэн таабырыннары норуот тылынан айымньытын жанрын бы?ыытынан анаан ??рэппит С.П. Ойунская Таам Татакайы анал аат курдук к?рб?тт?р. Би?иги санаабытыгар, син эмиэ Сээркээн Сэ?эн эбэтэр Оло?холоон Обургу курдук таабырыны толорууга, таайсыыга сы?ыаннаах мифологическай уобарас буолуон с?п. Таам диэн таабырын диэн тыл оло?ун курдук к?р??ххэ с?п. Оттон Татакай – таабырыны таайсыыга татакайдаа?ыны, со?уйууну-?м?р??н? ойуулаан-дь???ннээн, уобарастаан к?рд?р??н? кытта сы?ыаннаах тыл дэгэтэ. С.П. Ойунская таба бэлиэтииринэн, таабырынна?ыы са?аланыытыгар хайаан да этиллэр таабырынна?ыы са?аланыытын к?рд?р?р уос номо?ун да курдук к?р??ххэ с?п. Былыр саха бала?аныгар кыралыын-улаханныын мустан таабырынна?ан к??-дьаа буола олороллорун санатар. Ол да и?ин ?р?б?л??сс?йэ иннинээ?и саха оло?ун-дьа?а?ын анаан ??рэппит В.Л. Серошевскай кы?ы??ы у?ун киэ?элэргэ таабырынна?ыы о?о аймах саамай с?б?лээн дьарыктанар дьарыга буоларын бэлиэтээбитэ мээнэ?э буолбатах. Итиэннэ кини таабырыннар Саха сирин бары муннуктарыгар тэ?инэн тар?аммыттарын анаан суруйбута. Саха литэрэтиирэтин а?ата А.Е. Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й ?с хо?ооннорун, саха таабырыннарын сахалартан биир бастакынан Саха сирин кэрийэ сылдьан оло?ун устата хомуйбута уонна кинилэр эмиэ бары улуустарга тэ?инэн тар?аммыттарын, биллэллэрин бэлиэтээбитэ. Кини хомуурун Н.Н. Толоконскай бэйэтин аатынан «при ближайщем участии учителя А.Е. Кулаковского» диэн дьаралык суруктаан бэчээккэ ?р?б?л??сс?йэ иннигэр та?аарбыта. Кэлин биллиилээх историк Е.Е. Алексеев, фольклорист Н.В. Емельянов ?кс?к?лээх ?л?кс?й тус бэйэтин ?лэтэ буоларын олохтоохтук бы?ааран тураллар.
Сахалыы сурук-бичик ааптара С.А. Новгородов саха таабырыннара о?о ?й?н-санаатын сайыннарарга, булугас ?йд??х буоларга ту?алаа?ын ыйара. Ол да и?ин кини ма?найгы сахалыы ??рэх кинигэтин бэлэмнээн та?аарарыгар таабырыннары хайаан да киллэрэри наадалаа?ынан аахпыта. ТЛИ Институтун (билигин ГЧ уонна ААХНПИ) фольклористара фольклорнай-диалектологическай экспедицияларга сылдьан уонна биирдиилээн фольклору хомуйааччылар Саха сирин улуустарыттан ?г?с таабырыны суруйан ?йэтиттилэр. Билигин уопсайа НА СС Саха сиринээ?и Научнай киинин Рукописнай фондатыгар 15 ты?ыынча таабырын араас варианнара уурулла сыталлар. Бу сыаната биллибэт с???мэр баай матырыйаалы С.П. Ойунская анаан чинчийбитэ-??рэппитэ уонна кандидатскай диссертациятын оччотоо?у Сэбиэскэй Сойууска биллэр фольклорист учуонай Б.Н. Путилов салалтатынан сити?иилээхтик к?м?скээбитэ. Кини саха таабырыннарын хомуурунньугун сахалыы, нууччалыы тылларынан бэчээккэ бэлэмнээн та?аарбыта. Онуоха 2855 таабырыны то?ус суол б?л?хх? наардаан киллэрбитэ. Хомуурунньукка саха ки?итэ бэйэтин тулалыыр эйгэтин, айыл?аны, кыылы-с??л?, к?т?р?-с??рэри, дьиэтин-уотун, туттар малын, туохха итэ?эйэрин ту?унан уус-уран тылынан ойуулаан бэргэнник этэн таайтарар ?гэстээ?э к?ст?р.
С.П. Ойунская саха таабырыннарын наардаа?ыныгар оло?уран, этнопедагог Е.П. Чехордуна ааптардыын бэйэтин кытта кытты?ан, учуутал И.К. Попов, учуонайдар Г.В. Попов, П.Н. Дмитриев кэнники хас да тэттик таабырыннарга аналлаах хомуурунньуктары бэчээккэ бэлэмнээн та?аарбыттара атыыга хама?атык барбыттара, билигин дэбигис к?ст?бэттэр. Сунтаар улуу?ун учуутала, кыраайы ??рэтээччи И.И. Иванов-Чопчу Уйбаан «Сунтаарым таабырыннара – саха аман ???» диэн бэртээхэй кинигэтигэр бэйэтин т??лбэтигэр тар?ана сылдьыбыт таабырыннары т?мэн та?аарбыта кэрэхсэбиллээх. Билигин да таабырыннар дьон-сэргэ ортотугар бол?омтону ылалларын, иитэр-??рэтэр ?лэ?э, уус-уран тылга кэрэхсэбили ??скэтэллэрин кэрэ?илииллэр. Онон са?аттан са?а, сонун норуот тылынан айымньыларын холобурдарын кинигэ о?орон бэчээттээн та?аарарбыт наадалаа?а к?ст?р. Ол эбэтэр таабырын т?рд? Таам Татакайдар би?иги б?г???? олохпутугар баар буола турдуннар.
В.В. Илларионов, филологическай наука дуоктара, профессор, фольклор уонна култуура кафедратын сэбиэдиссэйэ
Айыл?а
Природа
Сир-халлаан
Небо и земля
1. Т??рт ааттаах кырдьа?ас баар ???.
У одного старца четыре имени.
2. Биир харыйа уон ордуга икки салаалаах ???.
Есть, говорят, одна ель с двенадцатью ветвями.
3. Та?а?ын биир сылга т??ртэ уларыттар баар ???.
Кто в год четыре раза свою одежду меняет?
4. Баайтан ордук баайдаах Баай Ба?адах эмээхсин баар ???.
Богаче всех богатая дородная старуха есть, говорят.
5. Бары кинини таптыыллар, оттон кини диэки к?рд?хт?р?нэ, сирэйдэрин мырдыччы тутталлар ???.
Все его любят, но кто на него взглянет – сразу хмурится.
6. Умайар-умайар да б?ппэт баар ???.
Горит-горит, да не выгорает.
7. Уу ?рд?гэр к?м?с чааскы уста сылдьар да илиигэ тутуллубат ???.
На воде золотая чаша плавает, да в руки не дается.
8. Дьаа?ыкка хаайыллыбат манньыат баар ???.
Есть, говорят, монета, которую ни в какой ящик не запрешь.
9. Тыа устун и?эн лабааны таарыйбат, муора устун и?эн долгуну хамсаппат.
По лесу идет – за ветви не цепляется, по морю плывет – волн не поднимает.
10. Бала?ан ?рд?гэр хапта?ай (кэлтэгэй) хамыйах сытар ???.
Лежит на балагане плоская (щербатая) поварешка.
11. Туохтан да тутаа?а суох ыйанан турар баар ???.
Без ручек, ничем не крепится, а стоит.
12. Хара?аны сырдатар баар ???.
Есть, говорят, нечто, что темноту освещает.
13. Бала?ан ?рдэ барчанан сабыллыбыт.
Крыша юрты парчой покрыта.
14. Биир о?онньор балаакка тиирбит, ?рд?гэр кумах бырахпыт, ону ким да итигэстээбэт ???.
Один старик растянул палатку, на ней песок рассыпал, и его, говорят, никто не собирает.
15. Бай?алга сэттэ манньыат сытар ???.
Говорят, на дне моря семь монет лежит.
16. Тыа?а суох кэлэр ???, тыа?а суох барар ???.
Бесшумно приходит, бесшумно уходит.
17. Халлаан уолун хайы?арын суола хаалбыт ???.
Говорят, следы от лыж небесного сына остались.
18. Т??рт ааттаах кыыл баар ?h?.
Говорят, есть зверь с четырьмя именами.
19. Биир ийэ биэс ааттаах.
У одной матери пять имен.
20. Айдаана суох айанныыр, к??гээнэ суох к?т?р баар ???.
Есть, говорят, некто, кто без шума странствует, без шума летит.
21. Кылыйан кыы?а кылыйан эрэр ???.
Дочь Кылыяна на одной ноге скачет.
22. Эдьигээнтэн эриэн таба эргийбит.
Из Жиганска воротился пестрый олень.
23. Тыа?а суох саба барыйан кэлэр баар ???.
Есть, говорят, такой, что бесшумно приходит и застилает все мраком.
24. Му?ура биллибэт боро? биэ о?отуттан а?аан улаатар ???.
Говорят, большая серая кобыла объедает свое дитя и за счет него растет.
25. Ата?а суох да с??рэр.
Без ног, а бежит.
26. Кинитэ суох дьон ?л??х этэ.
Без него (нее) люди бы умерли.
27. Арба?ар астаах тойон ?йэ тухары турар ???.
Косматый господин век стоит.
28. Биир ийэлээх икки кыыс баар ???. Ийэлэрэ кыргыттарыгар са?ынньах, бэргэ?э биэрбит. Ол кэннэ улахан кыы?ыгар эппит: «Эн бары дьо??о ту?алаах, тапталлаах буолуо?у?, ол и?ин бэргэ?э?эр бэлиэтээтим». Кыра кыы?ыгар эппит: «Эн ?ч?гэйгин да, ким да таптыа суо?а. Арай са?ынньа?ы? сыаналаах буолуо, ол и?ин тэллэ?эр бытырыыстаатым, бэлиэтээтим».
У одной матери две дочери. Обеим дала по белой дохе и белой шапке. Старшей дочери она предрекла: «Ты будешь всем полезна, все тебя будут любить, и потому я сделала метку на твоей шапке», а младшей дочери она сказала: «Ты красавица, но никто не будет тебя любить, только доха твоя будет дорого цениться, и потому я украсила подол кисточкой, поставила метку».
Айыл?а к?ст??тэ
Явления природы
1. Улуу кыыл ойуулаах ???.
Есть, говорят, зверь большой да пестрый.
2. Эргэл-дьэргэл эккирии турарын ким да булан-тутан ылбат ???.
Мелькает да скачет, и никто не может его поймать.
3. Та?ара уола кы?ыл к?м?с курунан далбаатанна?ына сир дьиги?ийэр.
Когда сын божий золотым поясом машет – земля дрожит.
4. Бай?ал балыга оонньообут ???.
Говорят, заиграла в море рыба.
5. Аан дойду атыыра кистиир ?h?, улуу дойду о?уhа м???р??р ?h?.
Говорят, жеребец вселенной ржет, бык великой страны ревет.
6. Айа?ын атта?ына уот к?ндээрэр, тии?ин хабырынна?ына таас хайалар дэлбэритэ бараллар ???.
Пасть раскроет – огонь сверкает, зубами заскрипит (заскрежещет) – края каменных гор отламываются.
7. Кыната суох к?т?р баар ???.
Без крыльев, а летит.
8. Халантай эмээхсин Улуу тойон с????т?н бы?а салаан ааспыт ???.
Госпожа Халантай начисто слизала скот Улу-тойона.
9. Ким, тыла суох эрээри, бары тылынан кэпсэтэр баарый?
Без языка, а на всех языках говорит.
10. С?гэтэ суох муосталаммыт баар ???.
Есть, говорят, мост, без топора срубленный.
11. Соно?ос атыыр сойуоласпыта то?ус сыл тухары с?ппэт ???.
Говорят, там, где молодой жеребец взрыл-разворотил, на девять лет след остался.
12. Кийиит о?о бэриинэтин кыайан хомумматах, к?т??т о?о атын кыайан туппатах.
Невеста перину не смогла прибрать, зятек лошадь не смог поймать.
К?н-дьыл ту?унан
Ход времени
1. Биир Аал Луук Мас баар ???.
Говорят, есть священное дерево.
2. Туут балык сэттэ кэрчиктээх ???.
У нельмы (белорыбицы) семь позвонков.
3. Сэттэ сымыыттан биирдэрэ кы?ыл к?м?с ???.
Говорят, из семи яиц – одно золотое.
4. Ки?и сылайбакка т??ннэри, к?н?стэри барар.
Есть человек, что идет без устали день и ночь.
5. Биир кэм?э бары дьон биир тылынан са?арар. Хайа кэм?э итинник буоларый?
Есть время, когда все люди на одном языке говорят. Когда такое происходит?
Кыыл-с??л
Животные
??н-к?й??р
Насекомые
1. Сыттык анныгар сытыы бы?ыйа сытар ???.
Под подушкой острый ножичек лежит.
2. Бэйэтэ дьада?ы да, баайа ?рд?гэр баар.
Хотя сам бедняк, а богатство – на голове.
3. Атах быалаах аттар бааллар ???.
Говорят, есть кони стреноженные.
4. Сытыы тыллаах (тумустаах) ?р??л кыыл к?н?-ыйы б??л?? к?т?р ???.
Остроязыкий (остроклювый) орел, солнце и месяц застилаючи, летит.
5. Ба?ыгар харахтаах тугуй?
У кого глаза на макушке?
6. Со?уруу дойдуттан торбос са?ыйахтаах о?олор кэлбиттэр ???.
Говорят, с юга прилетели ребятишки в телячьих дохах.
7. Ньаассын лааппылаах, тойоннуур торуоскалаах уордаах ыраахтаа?ы баар ???.
Говорят, есть грозный царь с мягкой лавкой и повелевающей тростью.
8. Ырыалаах-тойуктаах Ырыа Ыгдаанай баар ???.
С песнями и напевами певец с короткой шеей и головой, ушедшей в плечи, есть.
9. Орто дойдуга кэлэн баран, са?ата суох т?нн?р баар ???.
В средний мир приходит и безмолвно уходит.
10. К?н? к?рб?т к?т?р б??? баар ???.
Говорят, есть чудище, не видящее солнца.
11. Ким бэйэтин са?а сибиниэ?и со?ор?
Кто может тащить свинец величиной с себя.
12. От илиилээх, от атахтаах Бы?а Быакатта о?о баар ???.
Есть, говорят, Обтянучка-перетянучка с травяной рукой, травяной ногой.
13. Халлаан сир икки ардыгар тыалтан биэрэ?элии турар куччугуй хамныыр мата?а баар ???.
Между небом и землей на ветру качается маленькая подвижная сумочка.
14. А?ыс атахтаах Араллаан бухатыыр баар ???.
Говорят, есть восьминогий Беда-богатырь.
15. Кытай кыргыттарын кыптыыйдарын тыа?а кы?ыр?аан и?иллэр.
Позвякивание ножниц китайских девушек звонко слышится.
Балык, уу-хонуу харамайа
Рыбы, земноводные
1. Ким уолугунан айахтаа?ый?
У кого рот на груди?
2. Бай?ал устун кы?ыл чааскы а?аара кэлбит ???.
По морю плывет половина красной чаши.
3. Далай (?р?с) устун хаты? ура?ас устан эрэр (и?эр) ???.
По большой воде (по Лене) плывет, говорят, березовый шест.
4. К?м?с алтан та?астаах баар ???.
Есть, говорят, некто в серебряном полосатом платье.
5. Икки илиилээх, биэс тарбахтаах да, тугу да сатаан туттубат.
С двумя руками, с пятью пальцами да не может работать.
6. К?пп?х тэллэхтээх баар ???.
Говорят, есть некто с постелью из мха.
К?т?р кынаттаахтар
Птицы
1. Та?а таас, и?э ?р?? к?м?с, ол и?игэр кы?ыл к?м?с баар ???.
Снаружи – стекло, внутри – серебро, а в нем – золото.
2. То?о?о у?угар тулуйан турбат баар ???.
Говорят, есть нечто, что на кончике гвоздя не может удержаться.
3. Бастаан т?р??т???нэ сыгынньах, иккис т?р??р?гэр та?астаах.
При первом рождении – голый, при втором – одетый.
4. Иккитэ т?р??т? да, биирдэ да?аны с?рэхтэммэтэх.
Два раза родился, но ни разу не крестился.
5. Инчэ?эйгэ киирэр – кириэтиир, кураанахха тахсар – ??рэр, ??к??л??р баар ???.
В воду войдет – ковыряет (своим острым концом), на сушу выйдет – радуется, пляшет.
6. Булу? кыы?а мутук дьиэлээх ???.
У булунской девы дом из сука.
7. Боро?он кыы?а буор дьиэлээх, хадаар кыы?а хаар дьиэлээх ???.
У борогонской девы – земляной дом, у хадарской – снежный.
8. Индигиир кыы?а тиит дьиэлээх ???.
У индигирской девы – дом из лиственницы.
9. Тэнтик-мунтук хаамабын, тэлиэс-былаас дайбыыбын да, мин кэллэхпинэ бары дьон ??рэ-к?т? к?рс?лл?р, мин кэлбиппин кэпсэтэллэр.
Хоть я и неуверенно хожу и бестолково размахиваю руками, а все же когда прихожу, все люди радостно встречают, и весь народ про мой приход говорит.
10. Алаас боотур эргийэн туран бырааттарын а?ылыктанар ???.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70539742) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.