S?hrizad
Vahid M?mm?dli
Milli kimliyi unutdurmagin ?n effektiv ?sulu m?d?ni kimliyi d?yism?kdi. M?d?ni kimliyi d?yism?yin ?n sinanmis yolu dili d?yism?kd?n ke?ir. ??nki h?r bir xalq ?vv?lc? ?z dilinin ?vladidir, sonra ?z torpaginin. “S?hrizad” romaninin “xalqi” da eyni aqib?tl? ?zl?sir; ?z varligini qorumaq ???n birc? yolu var, milli kimliyini ona t?klif olunan m?d?ni kimliyin? qurban verm?k. Aqsin YeniseyVahid M?mm?dlinin “S?hrizad” romaninda m?xt?lif kulturoloji ?n?n?l?rd?n yaranan, biri dig?rini g?zg? kimi ?ks etdir?n folklordang?lm? v? m??llifin yaradici fantaziyasini ?ks etdir?n artefaktlar eklektik v?hd?t deyil, milli-m?d?ni yaddasin ilkin m?nalarini d?rk etm?y? y?n?lmis polifonik b?t?vl?kd?r. N?tic? etibaril?, zahir?n repressiyadan b?hs edirmis kimi g?r?n?n “S?hrizad” romani milli-m?n?vi ideallarla yanasi, t?bi?tin qadin baslangici v? s?n?t qarsisinda t?zim aktina ?evrilir. M?tan?t Vahid
Vahid M?mm?dli
S?hrizad
1
Qirmizi faci? Bakiya yaxinlasmisdi. Bolsevikl?r q?dim s?h?ri isgal etdil?r. Qara buludlar Qarabaga dogru ir?lil?yirdi… Paytaxtdan sonra ?yal?tl?r? ?z tutan g?z?qanlilar Soranlini ke?misdil?r…
?miraslan b?y Haqverdiyev Amanb?ylid?ki m?lk?nd? idi. Qisi-yazi burda qalir, yayda Susadaki m?lkl?rin? k?? edirdil?r. T?rt?r ?ayinin K?r? qovusdugu, ada adlanan ?razid? yerl?s?n Amanb?ylid?n basqa ?traf b?lg?l?rd? d? xeyli torpaq sah?l?ri, m?lkl?ri, mal-qarasi vardi ?miraslan b?yin…
?lk?d? qurulus d?yisir, proletar ?sul-idar?si ?z diktaturasini qururdu. B?zi tacirl?rd?n basqa he? kim yurdunu t?rk etmirdi…
G?l?n x?b?rl?r is? qorxunc idi. Qirmizilar m?qavim?t g?st?r?nl?ri qilincdan ke?irirdil?r…
?miraslan b?y t?mkinl? hadis?l?rin gedisatini g?zl?s? d? narahat idi… Alti d?liqanli oglu sonbesiyi, d?nyalar g?z?li, qizi S?hrizadi nec? qoruyacaqdi…
Bolsevikl?r qiz-g?linl? pis r?ftar ets?l?r oglanlarini saxlaya bilm?y?c?kdi.
G?z?lliyi dill?rd? ?zb?r olan S?hrizadi bir d?f? g?r?n yenid?n g?rm?k ???n h?yatini ver?rdi. ?misi Ziyanin oglu Talib il? nisanlansalar da qardaslari S?hrizadi g?z b?b?yi kimi qoruyurdular.
G?norta ?st? Talib b?y t?srif buyurdu:
– D?d?m deyir ki, onsuz da yaylaga g?lm?yin vaxti ?atib.
G?lm?yinizi ist?yir. Susa h?l? ki, t?hl?k?sizdir. H?m d? ki, bir yerd? sonraki addimlarimiza q?rar ver?rik.
?miraslan b?y ki?ik qardasi ?kb?r b?y? g?st?ris verdi:
– S?n burda qal. K?ndlil?rd?n, n?k?r-qaravasdan mugayat ol. Onlari
bassiz qoymayaq. Ara s?ngisin, biz d? qayidariq…
Artiq k?? hazirlanirdi. S?bh tezd?n yola d?s?c?kdil?r…
Meht?r oglu Ismayil ilxinin ?n g?z?l atini S?hrizada saxlamisdi. Bu atin Qarabagda ?n g?z?l at olacagini h?l? day?a vaxtindan hiss etmisdi. O zamandan da ?z?n? s?z vermisdi ki, bu at S?hrizadin olmalidir…
Bunun da s?b?bi vardi… S?hrizada asiqdi… Bu sevgisinin n? q?d?r imkansiz oldugunu bils? d? ?z? il? bacarmirdi. Qizin Talib b?y? nisanli oldugunu bil?-bil? onu x?yalindan ?ixara bilmirdi…
S?daq?tl? xidm?t edib s?cd? etdiyi b?yinin qarsisinda ?z?n? g?nahkar bilirdi. Basqasinin nisanlisi, ?z b?yinin qizi bar?d? fikirl?sm?yi bel? g?nah sayirdi.
Bu ati sevgi il? b?y?tm?sd?. ?miraslan b?yin oglanlari bu ati g?rc?k, – N? g?z?l atdir, kimindir? – dey? x?b?r aldiqlarinda, – bu at S?hrizadindir, – dedi.
Qardaslar da S?hrizadin adi g?l?nd? geri ??kildil?r. ?n g?z?l n? vardisa S?hrizadin olmali idi…
Alti qardasdan sonra d?nyaya g?ldiyind?n onlarin t?siri altinda g?z?l at minir, qorxmazligi il? qardaslarindan geri qalmirdi S?hrizad…
?miraslan b?yin ail?si, n?k?r-qaravas hamisi at belind? idi. ?nd? ?miraslan b?y v? oglanlari, nisanlisi Talib b?yl? birg? S?hrizadi d?vr?y? alib ir?lil?yirdil?r. Zil qara, ag qasqali Qarabag atinin belind? S?hrizad daha da cazib?dar g?r?n?rd?.
Xeyli ir?lil?dikl?rind?n bir q?d?r dinc?lm?y? q?rar verdil?r. N?k?rl?r s?h?ngl?rd?n par?lara su doldurub, b?yl?r?, qiz-g?linl?r? uzadirdilar.
Arxadan at ayaqlarinin s?sl?ri g?ldi. H?r k?s, s?s g?l?n t?r?f? boylandi. Meht?r oglu Ismayil g?r?nd?. Atini ?apib onlara yaxinlasdi. T?svis v? t?lasla dedi:
– B?y bolsevikl?r k?nd? girdil?r. Muzdur H?seynqulunun oglu Q?dsi
onlarin arasindadir. K?nd ?hlini divara d?z?b sizin hara ?z tutdugunuzu sorusdular. Bizimkil?rd?n cavab ver?n olmadi. Onda Q?dsi dedi ki, "?, m?ni tanimirsiniz? Q?dsiy?m d?". – D?d?m Q?dsinin ?z?n? t?p?r?b, "Q?dsis?ns? bu s?r?fsizl?ri bura niy? g?tirmis?n? D?d?n sag olsaydi bagri ?atlardi", – dedi. Onlardan biri atami g?ll?l?di. ?kb?r b?y m?ni g?nd?rdi ki, siz? x?b?r verim.
?miraslan b?y, t?mkinli g?r?ns? d?, ati sanki Ismayilin s?zl?rind?n qeyzl?nib sah? qalxdi:
– Biziml? g?l, Allah atana r?hm?t el?sin. ?kb?rgil onu torpaga tapsirarlar …
Atini mahmizlayan ?miraslan b?y isar? etdi ki, yollarina davam
etsinl?r. Lakin atlarin kisn?rtisi, ayaq s?sl?ri yaxinlasirdi…
On-on bes n?f?rlik qizil ordu d?st?si onlari d?vr?y? aldi. Bolsevikl?r arasinda muzdur H?seynqulunun oglu Q?dsini g?r?b taniyan ?miraslan b?y dill?ndi:
– N?di, g?lmis?n sag ol dey?s?n?
– B?y vaxti ?atanda sag ol dem?yi d? bacaririq.
– N?di? H?l? vaxti ?atmayib?
Bu zaman Q?dsinin yaninda dayanmis bolsevik komandir ?lini qaldirib barmagini S?hrizada t?r?f uzatdi v? Q?dsiy? sakit s?sl?, "bu qiz kimdir?" – dedi.
Q?dsi qirmizi komandirin sualina cavab verm?y? macal tapmamis Talib b?y t?f?ngini ??kib at?s a?di. Qirmizi komandir atindan yer? s?rildi. Atisma baslandi. Q?dsi g?y? at?s a?ib h?r iki t?r?fi sakitl?sdirm?k ist?s? d?, g?ll?l?r s?ngimirdi. Agaclarin arxasindan ?miraslan b?yin s?si g?ldi:
– Talib S?hrizadi da g?t?r, gedin Susaya, – dedi v? ki?ik oglu M?mm?dr?sula s?sl?ndi ki, – arvad-usagi, n?k?r-qaravasi K?r?n qiragina apar. Biz bunlari durdurariq…
…Atisma s?sl?ri getdikc? azalirdi. Agacin arxasinda gizl?n?n Q?dsi ?miraslan b?yi s?sl?di:
– B?y, bir m?n qalmisam. Bax, silahi atib ?ixiram.
?miraslan b?y oglanlarina s?sl?ndi:
– G?ll? atmayin. G?r?k h?l? bu n? deyir.
Oglanlarindan s?s ?ixmayan ?miraslan b?y adbaad oglanlarini
?agirdi: – Abbasqulu, Allahyar, Imamyar, Ramazan, H?seyn…
Amma oglanlarindan s?s g?lm?diyini g?r?n ?miraslan b?y yasil otlu t?p?nin arxasina dogru addimladi.
Bu vaxt g?z yaslarini sil?r?k onun ?n?n? ?ixan Ismayil:
– Aga, haqqin d?rgahina qovusdular… – deyib, h?nk?rd?.
Sarsintidan s?ndirl?y?n ?miraslan b?y ir?li addim atmaq ist?yirdi
ki, arxadan atilan g?ll?l?r onu k?r?yind?n tutdu.
Yaralanmis bolsevikl?rd?n biri ?l?m ayaginda onu vurmaga macal tapdi. Q?dsi Ismayilin arxasi ?st? uzatdigi ?miraslan b?y? dogru qa?di:
– B?y axi Talib niy? bel? etdi. Qirmizi komandir S?hrizadin kimliyini sorusdu. M?g?r m?n imkan ver?rdim ki, kims? S?hrizada artiq s?z desin. He? qan da t?k?lm?zdi.
– S?n artiq sag olunu dedin. M?g?r m?n s?ni bunun ???n oxumaga g?nd?rmisdim? – deyib ?miraslan b?y g?zl?rini yumdu.
Q?dsi: – Ismayil, ?ap k?nd?. ?kb?r b?y? de, adam g?nd?rsin, meyitl?ri g?lib aparsinlar, – dedi.
Q?dsi ?z? d? k?nd? getm?k ist?s? d? bilirdi ki, ?kb?r b?y qardasi
v? ogullarinin ?l?m?n? ona bagislamayacaqdi…
Q?dsi M?mm?dr?sulun ?l?nl?r arasinda olmadigini g?r?b bildi ki, o ?lm?yib. Indi lap t?laslandi. M?mm?dr?sul ?miraslan b?yin ogullarindan ?n d?liqanlisi idi. Qisasini Q?dsid?n alacaqdi…
***
F?vq?lad? Komissiyanin s?dri Mirc?f?r Bagirovun kabinetind?
ikisi idi:
– Yoldas Haciyev, Kirov maraqlanir ki, iki g?n ?vv?l bas vermis hadis?nin s?b?bi n?dir? Inqilab?i silahdaslarimizin q?tl? yetirilm?si azginliqdir…
Q?dsi Haciyev qanli olaylardan sonra Bakiya qayidark?n yol boyu bilirdi ki, Bakida bu suallar ona h?l? ?ox veril?c?k. ?sas sual da bu olacaqdi ki, b?s s?n niy? sag qaldin…
?miraslan b?y Haqverdiyev onu, adi muzdur oglunu t?hsil almaga g?nd?rdiyind?n, bu xeyirxah b?y? ehtirami vardi. ?slind? indi ?lk? r?hb?rl?rind?n biri olmasina g?r? d? dolayisi olaraq ?miraslan b?y? borclu idi. O qanli olayda ?miraslan v? oglanlari ona t?r?f bir g?ll? d? atmamisdilar…
– Yoldas Bagirov, qirmizi komandirl?r? t?limat verilm?lidir ki, onlar da
?sg?rl?ri m?lumatlandirsinlar. Qiz-g?lin, ana-baci s?hb?tl?rind? bu mill?tl? ehtiyatli davransinlar…
– Q?dsi, m?n s?ni ?oxdan tanimasaydim y?qin ki, indi ?zb??z oturmazdiq. M?n Kirova lazimi qaydada m?ruz? ed?c?m. Amma s?n d? ehtiyatli ol. Deyirl?r ki, qovgani baslayan ?sas adam da qa?ib…
Q?dsinin basqa yolu yox idi. ?mr? boyu S?hrizadi sevmisdi. Indi des?ydi ki, qirmizi komandiri Talib vurdu, S?hrizad da, el-oba da onu ?mr? boyu bagislamayacaqdi. Hami d?s?n?c?kdi ki, Q?dsi S?hrizada g?r? Talibi ged?r-g?lm?z? g?nd?rir, Talibi inqilab c?lladlarina t?slim etm?kl? S?hrizada yiy?l?nm?k ist?yir…
– Yox, yoldas Bagirov. Qirmizi komandiri vuran da, g?ll?barani
baslayan da ?miraslan b?yin ki?ik oglu M?mm?dr?sul idi. Hansi ki, qa?ib. Harda oldugu da b?lli deyil…
Bagirov razilasmaq m?cburiyy?tind? qaldi:
– Oldu, yoldas Haciyev. H?r halda Qarabag revkomuna v? f?vq?lad?
komissiyasina tapsiriq ver?c?yik ki, quldur M?mm?dr?sul Haqverdiyevi tapib m?hv etsinl?r…
2
Ziya b?y ?l?m yataginda idi. Arvadi Hurinis? onun yaninda g?z yaslarina hakim ola bilmirdi. Var-d?vl?tinin ?lind?n ?ixmasi Ziya b?y? o q?d?r t?sir etmirdi. Onu ?l?m yatagina salan qardasi ?miraslanin v? ogullarinin q?tl? yetirilm?si idi. Ne?? vaxtdan b?ri Hurinis? xanim Talib v? S?hrizadi da g?t?r?b Arazin o tayina ke?m?l?rini israr ets? d?, ata-ogul bu bar?d? esitm?k bel? ist?mirdil?r:
– Bu g?z?l yurdu, babalarimizin q?birl?rini atib hara ged? bil?rik? Ondansa basimiza bir g?ll? ?axmaq daha s?r?flidir.
Talib b?y h?m d? onu deyirdi ki, – Ana, q?rb?t bizi q?bul ed?r… Amma s?dd?nyaniq quzular kimi g?z?m?z daim bu t?r?fd? qalar, k?nl?m?z d? od tutar… Qurulus d?yisib, var-d?vl?timiz gedib, amma b?yliyimiz ged? bilm?z, ana…
Oglu Taliba g?r? qorxu ke?ir?n H?rinis? xanim h?r g?n, h?r an d?s?n?rd? ki, g?z?n?n agi-qarasi olan ciy?rparasini g?lib aparacaqlar. Qirmizi komandirin ?l?m?n? Talib b?y? bu h?kum?t bagislamayacaq. Geci-tezi vardi…
Ziya b?y oglunu v? g?linini yaninda g?rm?k ist?di. S?hrizad bas vermis olaylardan sonra ne?? g?n idi ki, istahadan da k?silmis, ?z?nt?s? s?ngim?k bilmirdi. O bir an ?nc? Amanb?yliy? qayitmaq ist?yirdi. Ata-anasinin, qardaslarinin q?brini ziyar?t etm?kl? t?skinlik tapa bil?rdi. Indi ?misi Ziyani da ?l?m yataginda g?rm?si onun son ?midini d? alt-?st edirdi. D?nyalar g?z?linin xosb?xt v? qaygisiz g?nl?ri basa ?atmisdi. Bir daha ?z? g?l?c?yin? inanmirdi S?hrizad… Yegan? sag qalmis qardasi M?mm?dr?sul ???n dua edirdi. M?mm?dr?sulun is? n? ?ld?s?, n? d? qaldisi b?lli idi…
…Ziya b?yin yasinin ???nc? g?n? Talib q?rar verdi. S?hrizadin g?nd?n-g?n? ?riy?n v?cuduna sad?c? baxib ?z?lm?kl? sevgilisin? yardim ed? bilmirdi. N?yin bahasina olursa-olsun Amanb?yliy? qayitmaliydilar. Ata yurdu S?hrizadin yaralarini b?lk? d? bir q?d?r ovudardi…
***
Atlilar Soltanbud mes?sinin ?n qalin yerind? dayandilar. ?nd? ged?n M?mm?dr?sul b?y atini durdurub baslarini bir-birin? s?yk?mis bes ?inar g?rd?. Bu ?inarlarin budaqlari qol-boyun olub bir-birin? sarilmisdi. Yarpaqlar yuxarida c?rg?l?nib birl?s?r?k ??tirl?nmis, bu ??tirin altinda s?rin k?lg?lik yaratmisdi.
Atini agaclarin ortasina s?rd?. Yol?ular da atdan enib ??tirin altinda ?zl?rin? yer el?dil?r. M?mm?dr?sul b?y basini qaldirib agaclari s?zd?. Aman Allah, bu bes ?inar ne?? g?n ?vv?l q?tl? yetiril?n qardaslari idi. Agaca ?evrilib bas-basa ver?r?k, ki?ik qardaslari M?mm?dr?sulu g?n?sin qizmar s?f?ql?rind?n qorumaga ?alisirdilar. Yanindakilar g?rm?sin dey? i?ind? aglayan M?mm?dr?sul ?ll?rini basinin altinda c?tl?yib yuxari, yamyasil yarpaqlara baxdi…
Yeni h?kum?td?n narazi olan daha d?rd b?y oglu da ona qosulmusdu. H?r zaman qu qusu t?k?nd?n olan d?s?kl?rd? yatan b?yl?r q?rar vermisdil?r, ?traflarina daha ?ox insan toplayib bolsevik h?kum?ti il? m?bariz? aparacaqdilar. Onlarin qa?aq h?yati baslamisdi. Bu d?st?nin basinda duran M?mm?dr?sul b?yin fikri q?ti idi. "Bacimizi Q?dsiy? verm?dik dey? bizd?n qisas aldi. Atamin, qardaslarimin ?l?m?n? o bais oldu. N?d?n o bolsevikl?ri birbasa bizim k?ndimiz? g?tirdi… Q?dsini ?ld?r?b qisasini almayinca m?nim m?sk?nim bu mes?l?r olacaq…"
F?rrux K?r?n qarsi sahilind?n, “quru” b?yl?rin n?slind?n idi… F?rruxu bu k?nd? m?kt?b qurmaga g?nd?rmisdil?r. Realni m?kt?bd? oxudugu vaxtlardan bolsevikl?r? qosulan F?rrux ?slind? Bakidan bu k?nd? g?nd?rilm?sind?n narazi idi. Amanb?yli adindaki “b?y” k?lm?sini d? ?z?n? qarsi y?n?lmis s?y?s kimi hiss edirdi.
B?y sinfin? nifr?t edirdi F?rrux. O, usaqliqdan b?ri t?miz v? yarasiqli b?y ?uxasina, b?y balalarinin qizil k?m?rl?rind?ki x?nc?rl?ri h?yatinin kabusu sanmis, g?z?l, inc? belli b?y qizlarina ?l ?atmaz x?lya kimi baxmisdi. G?d?d?n b?y olmaz m?s?li indi bolsevikl?rin qorxusundan gizli s?yl?nilirdi. Amma lap ?vv?ld?n bu z?rbi m?s?li esid?nd? ona el? g?lirdi ki, “g?d?” s?z? birbasa onun ?nvanina s?yl?nilir…
Bu nifr?t onda h?l? k?rp? vaxtlarindan yaranmisdi…
Atasinin h?r s?h?r t?miz b?y paltarinda K?r?n sahilin? g?ldiyini, burda ?ynind?ki paltarlari ?ixarib qamisin basina baglayaraq K?r? ke?diyini g?rm?sd?… O biri sahild? k?hn? paltar geyin?n atasi Amanb?ylinin pambiq sah?l?rind? muzdurluq edirdi. G?n?muzd qazandigi pula fayton tutub b?y paltarlarini geyin?r?k ?z k?ndl?rin? qayidirdi ki, desinl?r bu kisi b?ydi…
Onu v? dig?r ?vladlarini ac-yalavac b?y?d?n atasi ?z k?ndl?rind? muzdurluq ets?ydi, bundan yaxsi dolanardilar…
Varli-halli, torpaq sahibi olan b?yl?rin birind?n o birin? s?z aparib-g?tirm?kl? bas girl?y?n atasinin burnundan firt el?yib d?sm?yi q?d?r ona b?nz?y?n F?rrux buna g?r? d? daxil?n ?z?n? nifr?t edirdi…
Atasi ugursuzlugu il? barisa bilm?diyind?n anasini gec?-g?nd?z d?y?b incidir, hirsini onlardan ?ixan analari da F?rruxu v? dig?r qardaslarini h?r addimbasi sill?l?yib ?irpir, bu evin usaqlari n?vazis n?dir bilmirdil?r…
Artiq Amanb?yliy? qayitmis Talib v? S?hrizad g?z?ranlari ???n gec?-g?nd?z ?alisirdilar. Sovet h?kum?ti onlarin b?t?n var-d?vl?tini ?ll?rind?n alsa da m?nbit Qarabag torpagi, bir d? h?r ikisinin isg?zarligi onlarin g?z?ranini g?n?-g?nd?n artirir, bir-birini h?l? d? d?lic?sin? sevirdil?r. Bir yasinda olan ogullari Turqaydan sonra, dig?r ogullari Ilyas d?nyaya g?lmisdi.
Meht?r oglu Ismayil, n?k?rl?ri Umud, onun arvadi Xeyransa, ?obanlari H?mb?t d? yanlarinda idi. Onlara h?r isd? yardim?i olurdular…
Ismayilin evl?nm?k yasi ?oxdan ?ts? d?, bu bar?d? he? d?s?nm?rd?. S?hrizad kimisi bir daha olmayacaqdi… ?r?yind? b?y qizina qarsi n? q?d?r m?h?bb?ti olsa da, S?hrizadin ?z?n? baxmazdi. S?hrizad onun ???n nam?hr?m idi…
Xaniminin varligi, onun xosb?xtliyi meht?r Ismayil ???n yet?rli idi.
Qanli xatir?l?r yaddan ?ixmasa da, yeni ?sul-idar?y? uygunlasan k?nd S?hrizad v? Talibi, onlar da k?ndi qoruyurdular.
F?rrux S?hrizadi ilk d?f? g?r?nd? d?nya basina firlandi. Q?rib, qonaq olduguna g?r? Talib F?rruxu h?y?tl?rin? g?tirib yem?k vermisdi. Onun qarsisina yem?k d?z?n S?hrizadi F?rrux m?l?k hesab etmisdi. ?mr? boyu dogru-d?zg?n qadin n?vazisi g?rm?y?n F?rrux sanki g?z?l v? m?lah?tli qadinin n? dem?k oldugunu indi anlamisdi.
?hm?d?li k?? zamani M?mm?dr?sulun K?r?n sahilin? apardigi n?k?r-qaravaslardan idi. K?nd m?kt?bind? g?z?t?i isl?yirdi. O, F?rruxu g?r?nd? ikiqat ?yilir, h?tta su qoyub ayagina kimi yuyurdu. K?ndlil?r onu sevm?s?l?r d? ?hm?d?li F?rruxu ?z?n? ??tir el?misdi. Onun dedikl?rini qeyd-s?rtsiz yerin? yetirir, bu bolsevik agasinin h?r z?lm?n? d?z?rd?.
F?rrux yol boyu, yasadigi ev? addimladiqca fikirl?sirdi ki, b?y oglu Talib nec? d? xosb?xtdir. Onun S?hrizad kimi bir xanimi var. N?d?n bu q?d?r inqilab etmisik. ?zablarla, ?ziyy?tl?rl? qurulusu devirmisik ki, bu b?y oglu kef el?sin…
?hm?d?li F?rruxun dilxor oldugunu hiss edib, arvadi G?lg?z? s?sl?ndi:
– Tez el?, ?ay g?tir. F?rrux yoldas yorgun q?lib.
– G?ldim ay kisi, indi g?tirir?m.
F?rruxun g?z? yer? s?rilmis g?z?l xal?aya, onun ?st?nd?ki d?s?k v? m?t?kk?l?r? satasdi. D?s?yin ?st?n? yayxanib dirs?kl?ndi:
– N? g?z?l xal?adir?
– Bu xal?ani b?y evind?n ?irpisdirmisiq. Ara qarisanda gec? g?tirdim. G?r?n olmadi. Bildiyim? g?r? bu xal?ani b?y qizi S?hrizad ?z ?ll?ri il? toxuyub. Mahalda bu g?z?llikd? xal?a yoxdur.
– S?nin ogurluq etm?yin d? var? Aman Allahim, s?n ogrusan…
G?lg?z sin?sini qabaga verib, – Ay yoldas S?hb?tov, bu basi batmisa fikir verm?. ?z?n? b?htan dey?n bambilidir… Bu xal?a da yaylaga ged?nd? ara qarisdi, bizd? qaldi…
F?rrux ?lini xal?anin ?z?rin? s?rtd?. Bu xal?anin h?r ipin?, ilm?sin? S?hrizadin ?ll?ri toxunmusdu. G?zl?rini qapadib S?hrizadi x?yalinda canlandirirdi:
– S?hrizad bel? xal?a da toxuya bilir?
– Ehh, F?rrux yoldas, o m?sib?t baslarina g?lm?s?ydi indi n? q?d?r
g?z?l xal?alar toxumus, tikm?l?r tikmisdi.
– Hansi m?sib?td?n danisirsan, ?hm?d?li? Olmaya inqilabi deyirs?n? Yoxsa aglini itirmis?n?
– Yox ?ssi, Sovet h?kum?tin? m?nim canim da qurbandir. Siz n? danisirsiniz… M?n atasinin v? qardaslarinin g?ll?l?ndiyi m?sib?ti deyir?m. Talib b?yimizin qirmizi komandiri ?ld?rd?y?… – ?hm?d?li duruxdu. Dili topuq vurdu. “Aman Allahim, m?n n? danisiram…” K?nd axundu ?hm?diyy? aga b?t?n k?ndi qurana ?l basdirmisdi ki, bu s?hb?ti dil? g?tirm?sinl?r.
– Ay qiz, G?lg?z, ?ay n? oldu, – deyib, aradan sivism?k ist?y?n ?hm?d?lini F?rrux durdurdu.
– N? oldu? Hara gedirs?n? Talib hansi komandiri ?ld?r?b? Danis…
Artiq gec idi. Qul kimi qarsisinda ?sdiyi F?rrux ondan ?l ??km?y?c?kdi. Oxu atib, yayi gizl?d? bilm?di, – yoldas F?rrux, S?hrizadin atasini da, qardaslarini da, Talib qirmizi komandiri vurduguna g?r?, ?ld?rd?l?r…
H?min gec? F?rrux s?h?r? kimi yatmadi. Bakiya, F?vq?lad? Komissiyaya donos hazirlayirdi: “Qirmizi komandiri q?tl? yetir?n qati inqilab d?sm?ni Talib ?miraslan oglu Haqverdiyev Amanb?ylid? ?ksinqilabi f?aliyy?tini davam etdirir”.
Yuxusuz v? yorgun olsa da, ?i??yi ?irtlayan F?rrux sevinirdi. Bu donosundan sonra F?vq?lad? Komissiya Talibi g?ll?l?y?c?kdi. Daha onun qarsisinda he? bir mane? qalmayacaqdi. S?hrizadi ?l? ke?ird?c?kdi.
Yazdigi donosu tezd?n Bakiya yola saldi. Tezlikl? Talibin q?tlin? f?rman veril?c?yi g?n? g?zl?yirdi…
3
?oban H?mb?t qoyunlari Soltanbuda dogru s?rd?. Payizin ilk aylarinda ot dizd?n idi. Qoyunlarin yamyasil otu acg?zl?kl? i??ri ?t?rm?l?ri ona l?zz?t edirdi. Iri bir ?inarin altinda uzanib g?n?sd?n s?rinl?nir, arabir d? qoyunlara baxirdi. Amma yuxu onu tez bir zamanda agusuna aldi. Ayilanda ala-toran vaxtiydi. S?r? g?z?n? d?ymirdi. Ne?? ill?r idi ki, ?vv?lc? ?miraslan b?yin, indi is? Talib b?yin ?obani idi. Bu vaxta q?d?r s?r?d?n bir quzu da it-bata d?sm?misdi.
S?r?n?n yoxa ?ixmasi onun ?r?yini agzina g?tirmisdi. H?mb?t s?r?n? axtara-axtara xeyli yol q?t etdi. ?n qorxdugu sey is? o idi ki, Ilyasbudun d?rinlikl?rind? ac canavarlar s?r?n? d?, onun ?z?n? d? par?a-par?a ed?rdi. Amma h?l?lik n? qoyunlar, n? d? canavarlar g?z? d?yirdi. Hava artiq qaralmis, s?d kimi ay b?xtind?n aydinliq g?tirmisdi. Yoxsa z?lm?t qaranliqda bagri yarilardi.
Mes?nin d?rinliyin? dogru getdikc? ay isigi iri g?vd?li agaclarin ??tirind?n g?r?nm?z olurdu. Bird?n z?lm?t qaranliq ?trafi b?r?d?. ?n?nd? iki g?z parlayirdi. Amma get-ged? bu g?zl?rin sayi artirdi. Canavar s?r?s? onu d?vr?y? almisdi . ?nd?ki iri g?zl?r ona yaxinlasirdi. H?mb?tin bogazi qurumus, n?f?s almasi ??tinl?smisdi. O, qorxudan qisqirmaq ist?s? d? s?si bogazinda ilisib qaldi. Bird?n H?mb?t anladi ki, o, canavar kimi ulayir:
– A-u-u-u-u…
At?s s?sl?ri onun ulartisini k?sdi. Bayaqdan b?ri qaranliqda sayrisan g?zl?r yoxa ?ixmisdi. Qeyri-ixtiyari yer? uzandi. Bir q?d?r geri ?evrilm?k ist?dikd? ?ll?ri insan ??km?l?rin? ilisdi. Basini qaldirib ona t?r?f tuslanmis t?f?ngi indi g?rd?…
Insanlardan uzaqda mes?nin d?rinliyind? t?k-t?nha canavarlarin ?hat?sind? qaldigi bir zamanda kimliyind?n asili olmayaraq b?ni-ad?m ?vladi il? qarsilasmaq onu sevindirdi…
– Kims?n ?? Qalx ayaga.
H?mb?t? bu s?s tanis g?ls? d?, h?l? k?sdir? bilmirdi ki, ona t?f?ng tuslamis bu s?xs kimdir.
Ayaga qalxdi. ?nd?ki t?f?ngin arxasindan ona t?r?f daha d?rd t?f?ng tuslanmisdi. ?nd?ki ?li t?f?ngli bir q?d?r d? yaxina g?ldi.
Aman Allah, bi ki ?miraslan b?yin oglu M?mm?dr?sul idi.
– Aga, m?n?m, H?mb?t. M?ni tanimadinmi?
M?mm?dr?sul he? n? dem?d?n arxasi t?r?f? ??kilib, – g?l dalimca, – dedi. ?nd? isiqliqda o agasinin sif?tini tam y?qinlikl? g?rd?. Bir vaxtlar mahalin ?n la?in oglu olan M?mm?dr?sul s?rtl?sib kisil?smisdi.
– Aga, Allah razi olsun. S?n olmasaydin canavarlar m?ni par?alayacaqdi.
– Ay g?d?, burda neynirs?n. D?z?n? de. Yoxsa m?nim dalimca
g?nd?ribl?r s?ni?
– Qurbanin olum, aga, yuxuya qaldigimdan qoyun-quzunu itirmis?m, sanki qeyb? ??kilibl?r. S?r?n? axtara-axtara g?lib bura ?ixmisam.
– Yalan deyirs?n, m?lun. S?ni bura ?yr?dib g?nd?ribl?r, – artiq xeyli
m?dd?tdi ki, M?mm?dr?sul b?yl? mes?l?r? ??kil?n, Agcab?dinin K?birli b?yl?rind?n olan Soltan b?y dill?ndi.
Ne?? vaxtdi ki, mes?d? h?yat s?r?n Soltan b?y sanki v?hsil?smisdi. O
h?r k?sd?n s?bh?l?nirdi.
H?mb?t: – Aga, niy? hirsl?nirs?n, bizim n?sild?n satqin ?ixmayib,
bunu M?mm?dr?sul b?yd?n d? x?b?r ala bil?rs?n.
M?mm?dr?sul h?l? d? s?rt v? s?birsiz olaraq qalirdi:
– Eh H?mb?t, b?ylik qoydular ki, qalsin bizd?. S?n m?n? de g?r?m
S?hrizad nec?dir, Talibdan n? x?b?r?
– Aga, hami yaxsidir. T?kc? s?nd?n nigarandirlar. Meht?r oglu
Ismayil deyirdi ki, S?hrizad xanim qardasi M?mm?dr?sulu g?rm?k ???n b?t?n d?nyani qurban ver?r…
– Kim? qurban ver?c?k bu d?nyani, bolsevikl?r?? D?nya onlara qalmayacaq… Qisasimi almayinca, bacima de, d?nyadan ?l ??k?n deyil?m.
– Aga, b?s m?nim qoyunlarim?
M?mm?dr?sul ucadan saqqanaq ??kib g?ld?:
– ? qirismal, s?nin qoyunlarin var? Bizim qoyunlar n? tez s?nin
oldu? Arxa t?r?fd? d?r?d?dir, g?t?r apar. Bacima da de ki, g?l?c?m…
***
H?mb?tin g?lib ?ixmamasi k?ndd? hamini t?laslandirmisdi. K?nd
sovetinin s?dri Sibir Q?z?nf?r camaati s?f?rb?r etmisdi. Hami ?ll?rind? m?s?l Soltanbuda t?r?f gedib H?mb?ti axtarirdi. S?h?r? yaxin k?ndlil?r uzaqdan qaralti g?rd?l?r. Sibir Q?z?nf?r atini ora ?apdi. H?mb?t? yaxinlasib sallagini ??kdi onu vursun:
– Hardaydin, ?. Camaati qanbagir el?mis?n. Arvadin sa?in yolur.
– Q?z?nf?r qaga, azmisdim.
– G?l tez ol, d?s qabagima…
K?ndin agsaqqali olan Sibir Q?z?nf?r ?z?nd?n cavan olan k?nd ?hlin? ?vladi kimi baxirdi. K?ndd? d? h?r k?s onun bir s?z?n? iki el?mirdi.
K?ndlil?rin h?l? uzaqda oldugunu g?r?n Sibir Q?z?nf?r atin
?st?nd?n H?mb?t? s?sl?ndi:
– Yaxin g?l v? m?n? diqq?tl? qulaq as. – H?mb?t yaxinlasdi. – Bir d? gedib basini qurd yuvasinin agzina soxma. ?z agzini da m?hk?m saxla…
Handan-hana Sibir Q?z?nf?rin n? dem?k ist?diyini anlayan H?mb?t:
– Qaga m?n he? n? g?rm?dim mes?d?. Sad?c? azib gedib oralara
?ixmisam. Mes?dir d?…
– K?s…, – dey? Sibir Q?z?nf?r H?mb?t? s?sl?ndi, – m?n s?n? s?z?m?
dedim.
M?mm?dr?sulu v?hsi qiyaf?sind? g?r?b ?ox m?yus olan H?mb?t indi bir az ?r?kl?nmisdi. Dem?li, Sibir Q?z?nf?r d? M?mm?dr?sulun buralarda, mes?d? oldugunu bilirmis… K?ndd? d? iclasda deyirdi ki, inqilabin d?sm?nl?ri il? m?bariz? aparaq… H?mb?t ?iyinl?rini ??kdi. ?ar d?vr?nd? uryadnikin adamini ?ld?r?b Sibird? dustaq yatmis Q?z?nf?r bu g?n d? k?nd sovetinin s?dridir. Bolsevikl?r ona ?ar ?sul-idar?si il? m?bariz? aparmis q?hr?man kimi baxirdilar. Havayi yer? bu kisiy? Sibir Q?z?nf?r demirl?r ki… H?mb?t k?ndlil?rin yaxinlasdigini g?r?b fikird?n ayildi…
– S?k?r ki, H?mb?t tapildi. Day dagilisin eviniz?, – dey?n Sibir
Q?z?nf?r H?mb?t? s?sl?ndi, – Taliba de yanima g?lsin.
Talib h?r d?f? k?nd sovetinin binasini g?r?nd? d?nya onun basina
firlanirdi. ??nki onlarin evini k?nd sovetin?, ?miraslan b?yin evini is? m?kt?b? vermisdil?r.
Indi H?mb?t ona dey?nd? ki, Sibir Q?z?nf?r s?ni ?agirir, ayaqlari
gets? d?, ?r?yi getm?k ist?mirdi.
Sibir Q?z?nf?r Talibi ?vladi kimi qarsilayib gecikdirm?d?n dill?ndi:
– Bilirs?n ki, m?n d?nyanin h?r ?z?n? g?rm?s?m. Sizi ist?yib
deyir?m… – Talib Sibir Q?z?nf?rin n? dem?k ist?diyini tam anlamayib sual
dolu n?z?rl?rl? sovet s?drin? baxdi. Sibir Q?z?nf?r xisin s?sl?, – M?mm?dr?sulu deyir?m, – dedi.
– Q?z?nf?r kisi, g?r bir ne?? vaxtdir m?n onun ?z?n? g?rm?r?m…
– Bilmir?m. G?r?rs?n, ya yox… Amma onu bilir?m ki, onun
g?rd?y? isin axiri yoxdur. Tutub g?ll?l?y?c?kl?r. Kisil?r o boyda d?vl?t qurmusdular Bakida. Axiri n? oldu? ?l?n ?ld?, sag qalan da p?r?n-p?r?n d?sd? v?t?nd?n… ?min oglu sizi d? zibil? salacaq…
– M?nim ?limd?n n? g?lir ki…
– Bax z?man?nin ?n dogru cavabi budur. Bizim ?limizd?n n? g?lir
ki? Basqa yolumuz yoxdur. Vallah bel? gets?, ona g?r? k?ndin d? altini ?st?n? ?evir?rl?r.
Talib ?iyinl?rini ??kdi:
– Axi m?n onun harada oldugunu h?l? d? bilmir?m.
– Yaxindadir. Uzaqda deyil. O ya t?slim olmalidir, Ya da Arazi
ke?ib qeyb? ??kilm?lidir. N? vaxtad?k mes?l?rd? canavar kimi yasayacaq. Indi ?trafda biri ?ld?r?l?n kimi ondan s?bh?l?nirl?r. F?vq?lad? komissiya onu axtarir. Geci-tezi var. Tapib g?ll?l?y?c?kl?r.
– ?limd?n n? g?lir ki?
– Gec-tez o S?hrizadi g?rm?k ist?y?c?k. O bacisini ?ox ist?yir. Sizinl? ?laq? qurmaq ist?y?c?k. S?hrizada da de, qoy onu yola g?tirsin. Onun m?qavim?ti m?nasizdir…
Sibir Q?z?nf?rin yanindan ?ixib ev? qayidan Talib t?r?dd?d i??risind?ydi. Bilirdi ki, o S?hrizada M?mm?dr?sulun sag oldugunu, h?m d? ?ox yaxinda oldugunu des?, qardasi ???n burnunun ucu g?yn?y?n S?hrizad M?mm?dr?sulu g?rm?k ist?y?c?k. M?rdliyi, qorxmazligi il? se?il?n S?hrizadin imkani olsaydi h?tta at belind? qardasini k?nd-k?nd, mes?-mes? axtarardi.
H?l?lik S?hrizada bir s?z dem?m?k q?rarina g?ldi. M?mm?dr?sulun xasiyy?tin? b?l?d idi. Gec, ya tez bacisini g?rm?k ist?y?c?kdi…
Yaxsi deyibl?r ki, cidani ?uvalda gizl?tm?k olmaz. M?mm?dr?sul
s?hb?ti getdikc? b?y?y?rd?. Xir?inlida sovet s?drinin ?ld?r?lm?sind?n sonra bu s?hb?t daha da b?y?d?. S?hb?t g?zirdi ki, Xir?inlida sovet s?drini M?mm?dr?sulun d?st?si q?tl? yetirib.
Orda yerlil?rd?n he? kim sovet s?dri olmaq ist?m?diyind?n, Q?m?rlid?n t?yin olunmus yeni sovet s?dri camaata qan uddurur, qiz-g?lini bel? qam?ilayirdi. M?mm?dr?sul da ona h?ddini bildirmis, amma sovet s?dri bir az da ?st?n? qoymusdu. Odur ki, M?mm?dr?sul ?z adamlari il? gec? k?nd? soxulub onu g?ll?l?misdil?r.
Indi M?mm?dr?sul s?hb?ti g?lib F?rruxa da ?atmisdi. Son vaxtlar F?rrux k?ndin axundu ?hm?diyy? aga il? d? yola getmirdi.
K?ndin q?dim q?biristaninda K?y?li baba adlanan ocaq vardi. B?t?n
k?nd bilirdi ki, bu m?q?dd?s ocaqda uyuyan K?y?li baba ?hm?diyy?nin ulu babasidir. ?srl?rd?n b?ri insanlarin inanc yeri olan K?y?li babanin q?bri ?st?nd? ?miraslan b?yl? Ziya b?y g?z?l, ?z?m?tli k?mb?z tikdirmisdi.
K?ndin b?t?n axundlari, mollalari bu n?sild?n g?lirdi. Bolsevik h?kum?tinin t?gyan etdiyi bir d?vr olmasina baxmayaraq insanlarin K?y?li baba ziyar?tgahina olan inami z?rr?c?n d? olsun azalmamisdi.
?hm?diyy?nin evi d? ziyar?tgahi xatirladirdi. Bu k?ndd? kims? bir is
g?rm?misd?n ?nc? ?hm?diyy? babaya dua yazdirir, xeyir-dua alirdilar. X?st?l?r onun dualari say?sind? s?fa tapirdilar.
F?rrux m?kt?bd? h?r g?n t?bligat aparirdi ki, camaat din? inanmasin.
?hm?diyy? babaya inanmagin xurafat oldugunu dey?n F?rrux, h?tta Sibir Q?z?nf?rin da q?z?bin? tus g?lmisdi.
– F?rrux, m?n tutulan g?n r?hm?tlik n?n?m ?hm?diyy? babaya bir
dua yazdirib, m?n? vermisdi. Sibir? s?rg?n olundum. M?niml? Qafqazdan ged?nl?rin biri d? sag qalmadi. Amma m?n geri qayitdim. H?yatimi o duaya borcluyam. K?y?li baba ocaginin g?c?n? s?n h?l? g?rm?mis?n. Camaatin inanciyla oynama…
– Camaat Lenin?, Stalin? inanmalidir. Olmaya onlara s?n d?
inanmirsan?
Sibir Q?z?nf?r arif adam idi. Bir d?n? s?hv k?lm?si onu F?rrux
kimil?rin ?li il? F?vq?lad? komissiyanin zindanina yuvarladacaqdi. Odur ki, t?mkinini pozmadan dedi:
– Eyy… S?n m?n? agil ?yr?tm?. M?n bu d?vl?t ugrunda
vurusmusam, t?rm?l?rd? yatmisam. Amma s?n neyl?mis?n?
F?rrux anlayirdi ki, Sibir Q?z?nf?r? giris? bilm?z. H?tta b?zil?ri deyirdil?r ki, Q?z?nf?r Stalinin ?z?yl? birg? t?rm?d? yatib…
Sibir Q?z?nf?rd?n ayrilib m?kt?b? yollanan F?rrux t?las i?ind? idi. Talibdan yazdigi donosla maraqlanan yox idi. Talibi h?r g?n g?r?nd? el? bil onun atasina s?y?rd?l?r. Q?rara aldi ki, sabah s?bh tezd?n ?z? F?vq?lad? komissiyaya getsin…
Muradxan Qalab?yov b?lg?nin F?vq?lad? komissiyasinin s?dri idi. B?y n?slind?n olsa da, vaxtil? Peterburqda t?hsil alark?n sosial-demokrat ideyalari onu ?z?n? c?lb etmis, sonradan is? bolsevikl?r? qosulmusdu. Haqverdiyevl?ri yaxindan taniyirdi. ?miraslan b?y d?, Ziya b?y d? atasinin dostlari idil?r.
Indi qarsisinda ?yl?sib agzindan od t?k?l?n F?rruxa sakit v? t?mkinl? qulaq asan Qalab?yov k?? zamani qirmizi komandirin g?ll?l?nm?si olayindan da h?rt?r?fli x?b?rdar idi.
– Yoldas Qalab?yov, bolsevik qatilinin ?l-qolunu sallayib aramizda
g?zm?sin? m?n bir bolsevik olaraq d?z? bilm?r?m. O t?cili h?bs edilm?li v? layiqli c?zasini almalidir.
F?rrux p?sk?r?b qurtardiqdan sonra eyn?yini ?ixarib h?ms?hb?tinin g?zl?rinin i?in? baxan Qalab?yov dill?ndi:
– F?rrux S?hb?tov yoldas! Sizin bir v?t?ndas, h?m d? bolsevik
olaraq sayiqliginizi alqislayiram.
– M?n siz? m?t?madi b?t?n m?lumatlari ver?c?m.
– ?ox sag olun. Minn?tdar olariq. Amma bir m?s?l?ni siz bilm?lisiniz.
– O n? m?s?l?di el??
– Sizin m?lumat verdiyiniz m?s?l? il? bagli bildirm?k ist?yir?m ki,
bu m?s?l? yoldas Bagirovun ?z r?hb?rliyi il? baxilib, arasdirilib, istintaq olunub. Hazirda ?lk?nin Bas Prokurorunun m?avini olan Q?dsi Haciyev yoldas dediyiniz hadis?nin birbasa sahididir. B?y?m siz v? ya m?n yoldas Mirc?f?r Bagirovdan, Q?dsi Haciyevd?n ?ox bilirik? Onlar bu m?s?l?ni arasdirib n?qt?sini d? qoyublar. Talib ?miraslan oglu Haqverdiyev d? bu m?s?l?d? birbasa g?nahkar olsaydi n? Bagirov, n? d? ki, Haciyev yoldaslar onun azadliqda qalmasina imkan verm?zdil?r. Inqilabi tribunal onu ?oxdan g?ll?l?misdi. Istintaq materiallarindan g?r?n?r ki, qirmizi komandir Savelyevi g?ll?l?y?n is? M?mm?dr?sul Haqverdiyevdir. T?r?fimizd?n axtarilir. Bax bu q?ddar banditin tapilmasina k?m?klik ets?niz minn?tdar olaram.
B?y n?slind?n olan ziyali Qalab?yov dedikl?rin? F?rruxu bir daha inandirmaq ???n t?krar s?yl?di: – Yoldas Bagirov s?hv q?rar ver? bilm?z.
?li h?r yerd?n ?z?lm?s F?rrux yamanligini davam etdirirdi:
– B?lk? Bagirov yoldasa Q?dsi Haciyev d?zg?n m?lumat verm?yib?
Qalab?yov hirsl?ndi:
– ?z?n?z? yigisdirin, S?hb?tov. Siz respublikanin r?hb?rl?ri
haqqinda nec? bel? s?zl?r isl?d? bil?rsiniz? Ayib olsun. Sizi x?b?rdar edir?m, kisil?rin qulagina ?atar, he? d? sizin ???n yaxsi olmaz. Ged? bil?rsiniz…
?li ?t?yind?n uzun qayidan F?rruxun heyr?td?n g?zl?ri b?r?lmisdi. O ?mid edirdi ki, Talibin g?ll?l?nm?sin? nail olub S?hrizadi tezlikl? ?l? ke?ir?c?k. Amma bu o q?d?r d? asan deyildi…
Indi Talibin M?mm?dr?sulla ?laq?si oldugunu ortaya qoymaq ???n ?alismaliydi…
?z isinin pes?kari olan Muradxan Qalab?yov F?rrux getdikd?n sonra d?s?nd? ki, Amanb?ylid? h?l? ?ox olaylar olacaq… Indi yadina d?sd? ki, F?vq?lad? komissiyanin respublikanin b?t?n ?razisind? genis agentura s?b?k?si qurdugu bir halda n?d?ns? Amanb?ylid? bir n?f?r d? olsun agentl?ri yoxdur? D?zd?r bu bir q?d?r d? Sibir Q?z?nf?rd?n qaynaqlanirdi. T?rm? h?yatini g?z?l bil?n Q?z?nf?r kisi ?z k?ndl?rind? agentl?rin olmasinin qarsisini alirdi. H?r d?f? ?ekistl?rd?n kims? k?nd? g?l?nd? yeyib-i?m?kl? h?min ?m?kdasin basini qatib k?ndd?n kimis? yanlamasina imkan vermirdi.
Muradxan ?m?kdasi C?brayilovu yanina ?agirib g?st?ris verdi: “Amanb?ylid? biziml? gizli ?m?kdasliq etm?y? hazir olan s?xsl?r m??yy?n edilm?lidir”.
C?brayilov, – yoldas r?is, bir q?d?r ?vv?l sizin yaninizda olan F?rrux S?hb?tovu c?lb ets?k olmaz? – dedi.
– C?brayilov, S?hb?tov anadan agent dogulub. Onu c?lb etm?y?
ehtiyac yoxdur. ?z?, biz ist?m?s?k d?, g?lib h?r seyi dey?c?k. S?n gizli ?m?kdaslari m??yy?n el?.
– Oldu, yoldas r?is, – deyib C?brayilov getdi.
Xir?inlidaki hadis?l?rd?n sonra onun v? yoldaslarinin h?r yerd?
axtarildigini M?mm?dr?sul yaxsi bilirdi. Qa?aq h?yati onu da, yoldaslarini da bezdirmisdi. Ilyas b?y son zamanlar israr edirdi ki, Arazi ke?ib Irana qa?sinlar. Basqa yerl?r? d? ?z tuta bil?rdil?r…
S?h?rin ayazi M?mm?dr?sulu ?s?ts? d? ona ana s?d? q?d?r dogma
olan bu t?miz havani ciy?rl?rin? ??kdi. “Q?rb?t… Q?rb?t… Q?rb?tin havasi onu bogacaqdi… Bu havadan, bu mes?d?n, bu g?z?llikd?n q?rb?td? vardimi? ?lb?tt? var… Orda da torpaq, bu s?fali mes?d?n var… Amma M?mm?dr?sulun damarlarindan axan qan oldugu q?riblikd? kimins? t?n?sin? d?z?c?kmi? Orda da M?mm?dr?sul b?y olacaqmi? Amma qa?aq olsan bel?, ?trafinda s?daq?tli dostlar, dogmalar var. Q?rb?t g?z?l ola bil?r. Amma q?rb?t n? vaxtsa yenid?n V?t?n? daha xosb?xt qayitmaq ???nd?r…”
G?zl?ri doldu. Anasi, atasi g?zl?ri ?n?nd? dayandilar. Sanki onlar
x?yal deyil, canli idil?r. Anasi, – igid balam, ?oxdandir s?n? ?z ?liml? hazirladigim yorgan-d?s?kd? yatmirsan. N? yaman qocalmisan, can bala. M?n s?ni bel? qoyub getm?misdim axi…
N?vb? atasina ?atdi: – M?mm?dr?sul, namusuna, qeyr?tin? heyranam, ogul. Bilir?m qisasimizi almaga ?alisirsan. Q?rb?t? getm?y?c?yini bilir?m. Amma yerini d?yis, ogul. D?sm?n s?nin bir addimligindadir.
Anasinin ?trini duydu. Atasinin dediyi s?z bir x?b?rdarliq idi.
Yerimizi d?yism?liyik… Amma ?nc? m?n S?hrizadi g?rm?liy?m.
Anamin ?trini yalniz ondan, ?ziz bacimdan ala bil?r?m…
Gec?nin qaranliginda S?hrizad v? Talib yataginda, Turqay il?
Ilyas is? aralarinda yatmisdilar. Qapi asta-asta d?y?l?rd?. “Tuk… Tuk… Tuk…”
S?hrizad g?zl?rini a?di. Talib da oyandi.
– Aman Allah, xeyirdirmi, g?r?s?n?
– Gec?nin bu vaxti kim ola?
Talib c?ld yerind?n qalxib, qapiya t?r?f getdi. G?l?n M?mm?dr?sul
idi. Zil qara saqqalin, uzanmis sa?larin arxasindan bir zamanlar b?t?n mahalda ad ?ixarmis M?mm?dr?sul b?yin g?zl?ri baxirdi…
S?hrizad qardasina sarildi, g?z yaslarini saxlaya bilm?yib,
– B?yim, atam, bu d?nyada t?k ?midim…, – dedi.
M?mm?dr?sul bacisini sakitl?sdirdi,
– Bax, g?ldim… S?ni g?rd?m, daha he? bir d?rdim yoxdur…
Sonra M?mm?dr?sulla Talib il? bir-birin? sarildilar.
Bas vermis qanli hadis?d?n sonra h?l? d? ?z?n? g?nahkar sayan Talib b?y basini asagi saldi. O h?r zaman d?s?n?rd? ki, kas ?miraslan b?y ona "S?hrizadi da g?t?r qa?in Susaya", dey?nd? ona qulaq asmayaydi. Kas o, son damla qanina kimi vurusaydi, amma qayinlari, h?m d? ?misi oglanlari olan Abbasqulu, Allahyar, Imamyar, Ramazan, H?seyn ?lm?y?ydil?r. Onlar kimi igidl?rin ?v?zi yox idi. Indi M?mm?dr?sul da ??ll?r? d?sm?zdi…
M?mm?dr?sul yuyunub ??r?k yedikd?n sonra dedi:
– Son vaxtlar yaman ?l-ayaga d?s?bl?r. ?aqqallarin da sayi artib…
Dedim bir d? sizi n? vaxt g?r?c?m… H?r an, h?r sey ola bil?r…
S?hrizad:
– Allah qorusun, b?y. S?n Allah, ?z?n? qoru, – dedi.
Talib:
– Eh, S?hrizad, indi onu h?r yerd? axtarirlar, Xir?inlidaki
hadis?d?n d? sonra lap azginlasiblar, – dedi.
– M?n qisasimi almamis, he? yer? ged?n deyil?m. O Q?dsini qanina
q?ltan ed?c?m…
– M?mm?dr?sul, axi biz h?l? d?qiq bilmirik Q?dsi bizim arxamizca
n? ???n g?lmisdi. B?lk? d? bizi qorumaq ???n… Amma bel? alindi…
– S?n n? danisirsan, Talib b?y, xeyir ola, mahala gir?n kimi
qirmizilari birinci bizim k?nd? g?tirir, orda bizi g?rm?yib arxamizca t?qib edir… O cavab ver?c?k…
S?hrizad da, Talib da bilirdil?r ki, ?miraslan b?yin ki?ik oglunu
dediyind?n d?nd?rm?k m?mk?n deyil…
M?mm?dr?sul ayaga qalxib getm?k ist?y?nd? S?hrizad onun qarsisini k?sdi:
– B?yim, hara gedirs?n? D?d?min, qardaslarimin iyini s?nd?n
almamis bizi qoyub getm?.
– K?r dasib, S?hrizad. Mes? su i?ind?dir. Yerimizi d?yism?liyik.
Yoldaslarim m?ni g?zl?yir. Allah bilir bir d? s?ni g?r? bil?c?mmi?
S?hrizad h?nk?rd?. Qardasinin boynunu qucaqlayib, sanki onu son d?f? g?r?rm?s kimi buraxmaq ist?m?di.
M?mm?dr?sul qapidan ?ixib gets? d?, onun x?yali uzun m?dd?t g?zl?ri ?n?nd?n getm?di…
***
Camaati kolxoz binasinda toplamisdilar. 1931-ci il, mayin 18-i idi…
F?vq?lad? komissiyasinin ?m?kdasi Qeyb?li C?brayilov iclasda g?lisinin m?qs?dini a?iqladi:
– Yoldaslar, d?n?n Soranlida bas ver?n dasqinla ?laq?dar, respublika Bas Prokurorunun m?avini Q?dsi Haciyev yoldas oraya getmisdi. Inqilabin d?sm?nl?ri onu q?tl? yetiribl?r. Sovet hakimiyy?ti ne?? ill?rdi ki, b?rq?rar olsa da, proletar inqilabinin d?sm?nl?ri, b?yl?rin, qol?omaqlarin t?r-t?k?nt?l?ri mes?l?rd?, daglarda gizl?n?r?k xainc?sin? inqilabin r?hb?rl?rin?, xalqin layiqli n?may?nd?l?rin? qarsi quldurluq edir, proletar hakimiyy?tini devirm?k ist?yirl?r. D?n?nki q?tl hadis?si d? h?min xainl?rin ?m?ll?ridir.
F?rrux Q?dsi Haciyevin q?tl? yetirildiyini esid?n kimi qeyri-ixtiyari ?n t?r?fd? oturan Taliba t?r?f baxdi. Muradxan Qalab?yovla s?hb?td?n sonra o Talibi Sovet h?kum?tinin ?t??k?n masininin agzina atmaq ???n qarsisini k?s?n mane?nin Bas prokurorun m?avini Q?dsi Haciyev oldugunu d?s?n?rd?. Artiq ?n? a?ilmisdi. S?hrizadi ?l? ke?irm?sin? bir addim qalmisdi. Q?dsi ortada yoxdursa, y?qin ki, onu F?vq?lad? komissiyasinin s?dri Mirc?f?r d? m?dafi? etm?zdi.
– ??, dur de d? kim ?ld?r?b Q?dsini, – dey? q?z?bl? F?rrux yaninda
oturmus ?hm?d?linin qulagina dedi.
Yerind? donub qalan ?hm?d?li agappaq oldu:
– Kim ?ld?r?b ki?
– ? guya bilmirs?n?
– Vallah bilmir?m, yoldas S?hb?tov.
– T?lk?s?n, t?lk?… Indi yox. Iclas qurtaranda C?brayilova
yaxinlasib de ki, Q?dsini Talibin g?st?risi il? M?mm?dr?sul ?ld?r?b. Esidirs?n m?ni?
Yerind? donub qalmis ?hm?d?li handan-hana:
– Oldu, bas ?st?, yoldas S?hb?tov, – dedi.
– Yoldaslar, indi siz ikiqat ayiq olmalisiniz, inqilab d?sm?nl?rini
vaxtinda ifsa edib x?b?r verm?lisiniz.
Iclas basa ?atdi. Camaat dagilisirdi. F?rrux ?hm?d?liy? baxib basi il? C?brayilova t?r?f g?st?rdi.
?hm?d?li basini silk?l?yib C?brayilovun arxasinca getdi. ?ekistin yaninda sovet s?dri Sibir Q?z?nf?r v? kolxoz s?dri S?leyman oldugundan ?hm?d?li C?brayilova yaxinlasa bilmirdi. Bayaqdan b?ri ?hm?d?linin onlarin arxasinca g?ldiyini g?r?n C?brayilov yanindakilara, – siz kolxoz idar?sin? gedin. M?nim klub m?diri il? s?hb?tim olacaq, – deyib onlari yola salmaga ?alisdi.
Kolxoz s?dri S?leyman klub m?diri M?h?rr?mi s?sl?di.
Yaxinlasan M?h?rr?mi C?brayilova t?qdim ed?n S?leyman dill?ndi:
– Bu da bizim klub m?diri.
– Gedin, yoldaslar, isimi bitirim, g?l?r?m.
Ir?lid? M?h?rr?m, arxasinca is? Qeyb?li C?brayilov kluba dogru gedirdil?r ki, ?hm?d?li ?ekisti yanladi:
– Yoldas C?brayilov, m?n bilir?m Q?dsi Haciyevi kim ?ld?r?b, –
xisin s?sl? dedi.
C?brayilov ayaq saxlayib, – kim ?ld?r?b? – dey? ?hm?d?linin ver?c?yi m?lumati g?zl?di.
– Talibin g?st?risi il? M?mm?dr?sul…
– Bunu hardan bilirsiniz?
?hm?d?li duruxdu. C?brayilovun bel? bir sual ver?c?yi bar?d? he? d?s?nm?misdi. Xeyli ke?m?sin? baxmayaraq, h?l? d? onun ?z?n? baxib cavab verm?y?n ?hm?d?lini ayiltmaq ???n sual verdi.
– Bu m?lumat sizd? hardandir?
?asbas qalan ?hm?d?li n? dey?c?yin? q?rar ver? bilm?s? d? dill?ndi:
– Yoldas F?rrux S?hb?tov dedi.
– Aydindir, yoldas… Sabah m?nim yanima F?vq?lad? komissiyaya
g?l?rsiniz…
C?brayilovun F?rruxun Talib il? bagli yazdigi donoslardan x?b?ri vardi. Onun Muradxan Qalab?yovla etdiyi s?hb?tl?ri d? bilirdi.
C?brayilov ?hm?d?lini yanina basqa m?qs?dl? ?agirirdi. Qalab?yov ona iradini bildirmisdi. ?lk?nin h?r b?lg?sind?, k?ndind? m?xfi ?m?kdasliga c?lb olunan s?xsl?rin sayi g?n?-g?nd?n artdigi bir s?raitd? Amanb?ylid? bir n?f?r d? olsun m?xfi ?m?kdasin olmamasi ?atismazliq idi. Indi C?brayilov bu n?qsani d?z?ltm?li idi.
Sovetlik ?yric? k?ndind? qurulmusdu. Bura bir ne?? k?nd daxil idi. H?m?inin Amanb?yli d?. Sibir Q?z?nf?rin isi basindan asirdi. Kolxoz s?dri olan ?misi oglu S?leymanin da s?rist?siz olmasi, S?leymanin h?r addimi onunla m?sl?h?tl?sm?si vaxtini ikiqat alirdi.
Sibir Q?z?nf?r narahat idi. Imperiyanin t?rkibind? olanda dig?r bolsevik yoldaslari il? ?b?di b?rab?rliy?, demokratiyaya z?min yaradacaq bir c?miyy?t quracaqlarina inansa da, ?mr?n?n xeyli hiss?sini m?bariz?d? v? t?rm?l?rd? ke?irmis Sibir Q?z?nf?r b?t?n ?lk?nin indi b?y?k bir t?rm?y? d?n?s?n? g?r?rd?. ?t??k?n masinin qulpunu firladanlar onu el? h?r?k?t? g?tirmisdil?r ki, artiq durdurmaq m?mk?n deyildi. Bel? gets? h?min ?t??k?nin i?in? qulpu firladanlarin ?zl?ri d? d?s?c?kdi…
C?brayilovun bu g?n k?nd klubundaki ?ixisindan sonra k?ndlil?ri bir-bir ?agirib s?hb?t etm?si onu narahat edirdi. Hiss edirdi ki, t?cr?b?li Qalab?yovdan xeyli cavan olan C?brayilov h?r bir k?sd?n potensial t?xribat?i, ?ksinqilab?i kimi s?bh?l?nir. Yalniz m?xfi ?m?kdaslar onun g?z?nd? daha inanilmislar idi.
Bir q?d?r ?vv?l S?leyman da onun yanina g?lib demisdi ki, C?brayilov ona m?xfi ?m?kdasliq t?klif edib. O, S?leymana demisdi ki, razilasmaq zorundadir. Yoxsa prokurorluga, partiya t?skilatina el? m?lumatlar uydurub ?t?r?rl?r ki, S?leyman d?nyaya g?ldiyin? pesman olar…
***
Meht?r Ismayilin atasinin ?l?m?nd?n sonra anasi N?sib? havalanmisdi: – Apardilar kisini, apardilar…
?oban H?mb?tin arvadi N?bar ?ll?rini qoynunda c?tl?yib ?s?bil?sdi:
– Yen? basladi… Agiz, hara apardilar kisini. Odeyy q?biristandadir.
– Yox. Qirmizipapaqlar apardilar… Apardilar revkoma.
– Biy, basima xeyir.
– Revkom u?ub, u?ub Revkom. Kisi d? qalib altinda.
Artiq xeyli m?dd?t ke?m?sin? baxmayaraq N?bar h?l? d? ?rinin Revkomun u?mus binasi altinda oldugunu d?s?n?rd?.
N?bar S?hrizadi qoyub ged? bilm?s? d?, ne?? vaxt idi ki, H?mb?ti m?cbur edirdi ki, kolxozdan h?y?tyani sah? alsinlar, ev tikib k??s?nl?r. Bir yandan da N?sib?nin eyni s?zl?ri t?krar etm?si onu ?ndaz?d?n ?ixarirdi.
S?hrizad eyvanda g?r?nd?. Bir q?d?r ?vv?l C?brayilovun iclasda k?nd camaatina Q?dsi Haciyevin ?l?m x?b?rini dedikd?n sonra b?t?n k?nd pi?ildasirdi ki, Q?dsini M?mm?dr?sul ?ld?r?b.
Indi ke?mis xanimini eyvanda g?r?n N?bar ad?ti ?zr? ?z?n? yigisdirdi. Amma daha S?hrizada xanim dey? m?raci?t etmirdi.
S?hrizad bunu hiss ets? d?, he? ?z? vurmadi.
– S?n el? m?nim bacimsan, – deyib, o ?z? N?bari bu ?ziyy?td?n
qurtardi.
– Salam, ay baci.
– Salam, N?bar.
– Indi g?lir?m. S?z?m var.
H?y?t? ?ixan S?hrizad N?barin s?zl? adama oxsadigini duymusdu.
– N? dey?c?kdin, buyur.
N?bar duruxdu. Bir q?d?r ?z?n? toparlayib k?ndd? dolasan dedi-qodunu S?hrizada ?atdirdi. Q?h?r S?hrizadin bagrini desirdi. Ist?di ki, N?bara desin ki, "m?nim qardasim ?ld?r? bilm?zdi Q?dsini. Q?dsi ?ld?r?l?n gec? qardasim m?nim yanimda, evd? idi". Amma N?bara bu s?zl?ri dey? bilm?di. Qardasinin onlara g?lisini he? kim bilm?m?li idi.
Q?dsinin ?l?m?nd? qardasinin ?li olmadigina tam ?min idi S?hrizad:
– Yalandir, m?nim qardasim Q?dsini ?ld?r? bilm?zdi…
H?y?t qapisindan i??ri gir?n Ismayil ortada ayaq ?st? dayanib s?hb?t
ed?n S?hrizad v? N?bari g?r?b h?r seyi anladi. O artiq bilirdi ki, s?hb?t n?d?n gedir… Insanlar artiq ?z s?zl?rini demisdil?r. Q?dsini ?ld?r?nin M?mm?dr?sul Haqverdiyev olduguna h?r k?s ?z?n? inandirmisdi…
H?yatini verm?y? hazir oldugu S?hrizadin qardasi haqqinda deyil?n bu s?zl?r onun xaniminin da, b?yi Talibin da ?z?rin? k?lg? salirdi.
?z?n? bu ail?nin bir par?asi hiss ed?n Ismayil son vaxtlar az qalirdi
ki, h?r seyi atib M?mm?dr?sula qosulsun.
Insanin taleyi, ?mr?n?n uzunlugu ?z ?lind? deyil. Amma insana
ayrilmis m?dd?t ?rzind? ne?? g?n? m?nali yasamasi onun ?z ?lind?dir…
??tin v? acili g?nl?rin sirin sonlugunu dadmaq yalniz m?nali ?m?r s?rm?k ???n yasayanlara qism?t olur. ??nki ?oxlari n? vaxtsa yasayacaqlari g?n? ?atmaq ???n g?nl?ri, aylari sayaraq "heyhat, ?m?r ke?di", dedikl?ri anda, bir basqasi n?vb?ti anini yasamagina davam edir. Bel?c? d? h?min m?nali anlar toplanaraq sonda "m?n yasadim", dedizdirir insana…
– Salam, ay Ismayil. H?l? bir b?ri dur, – bunu S?hrizadin h?l? d?
yaninda durub, guya ?r?k-dir?k ver?n, amma ?slind? yarasinin qaysagini qoparan N?bar dedi.
Onsuz da dilxor olan Ismayil onlarin bes-alti addimliginda dayanib, – N?bar xala, esidir?m, buyur, – dedi.
N?bar yen? d? S?hrizada xitab?n, – ay baci, – deyib, s?z?n? davam etdi: – Bu g?d? n? d?s?n?r m?n bilmir?m. ?d?, anan yaziqdir. Bir halal
s?d ?mmis al, g?tir ev?, o arvada dayaq olsun.
Ismayil bilirdi N?bar n?y? eyham vurur.
– Ay baci, s?n den?n ona, n? vaxtacan subay g?z?c?k?
S?hrizad Ismayili ?ox ist?yirdi. Ona qardas g?z?yl? baxirdi. Bayaqdan b?ri M?mm?dr?sul s?hb?tin? g?r? dilxor olan S?hrizad sanki ?z dogma qardasini evl?ndir?c?yi q?d?r sevindi:
– Ismayil, d?z deyir d?. Mahalin hansi qizini ist?s?n, s?n? u?a-u?a
g?l?r…
– Yox, bir az s?n d?…, – dey? N?bar etirazini bildirdi.
S?hrizad s?hb?tin n?d?n getdiyini bilm?s? d?, Ismayil h?r seyi g?z?l anlayirdi. Ismayil N?barin qizi Xosq?d?min onu sevdiyini bir-iki ay idi ki, anlamisdi.
N?d?ns? ?vv?ll?r o, evd? olmayanda x?st? anasina bir st?kan su bel? verm?y?n N?bar da, Xosq?d?m d? xeyli d?yismisdil?r.
Indi h?r d?f? ev? qayidanda Xosq?d?mi anasi N?sib?nin yaninda g?r?rd?. Xosq?d?m N?sib?y? qulluq edir, vaxtli-vaxtinda yem?yini, ?ayini verirdi. Xosq?d?m sanki deyirdi ki, Ismayil, m?ni al, ?z?n? arvad el?. M?n s?nin anana el? baxacam ki, vicdanin yol verm?y?c?k m?ni bosayasan…
Bu fikirl?rl? beynini aritlayan Ismayilin yadina S?hrizadin bir q?d?r ?vv?l dediyi s?zl?r d?sd?:
– Mahalda hansi qizi ist?s?n, s?n? u?a-u?a g?l?r…
Ismayil aciqla ?r?yind? dedi: "N?barin qizi Xosq?d?m d?, ?hm?d?linin m?ni d?lic?sin? sev?n qizi Ayna da g?z?llikd? s?nd?n he? d? geri qalmirlar. Amma m?n b?db?xt n? edim ki, m?n yalniz s?ni sevir?m, S?hrizad, ?ox heyf ki, m?n bunu s?n? he? bir vaxt dey? bilm?y?c?m…"
Ismayil n?mayiskaran? s?kild? geri ?evrilib yaxindaki daxmalarina
girdi. Xosq?d?m anasi N?sib?nin yastigini rahlayirdi. I??ri gir?n Ismayila
t?r?f ?evrilib barmagini dodaqlarina t?r?f apardi:
– Sss… – Sonra Ismayila t?r?f bir-iki addim atib yavas s?sl?, – yatir, – dedi.
Ismayil:
– Sag ol, Xosq?d?m, s?n ged? bil?rs?n, – dedi.
– Ac olarsan, yaxsi buglama bisirmis?m, ??kim, ye.
– Yox, sag ol, ?ziyy?t ??km?, ac deyil?m.
– Onda ?ay i?.
– Yox, k?hn? ?inarin altindaki bulaqdan su i?dim…
Xosq?d?m Ismayilin qarsisinda dayanib basini asagi saldi. Yanaqlari
qipqirmizi idi. Sanki deyirdi ki, m?ni sev, Ismayil. N?d?n m?n? diqq?t vermir, m?n t?r?f? baxmirsan. Qizin durusu Ismayildan cavab g?zl?yirdi.
Ismayilsa sandigin ?st?nd? ?yl?sib yatmis anasina t?r?f baxirdi.
– Yaxsi, m?n gedim. Evd?y?m. Acsan x?b?r ver, g?lim ?ayini, suyunu verim.
– Yaxsi… – Ismayil k?n?ls?z cavab verdi…
Bu yerl?rin qiz-g?linl?ri ?z sevgil?rini oglanlara, kisil?r? he? vaxt
s?zl? dem?zdil?r. Onlarin h?r?k?ti, baxislari h?r seyi deyirdi.
Bu g?n sah?d? isl?y?nd? d? eyni briqadada olan Aynanin
ona tez-tez su g?tirm?si, b?t?n is boyu tarlada Ismayildan g?zl?rini ??km?m?yi, ?hm?d?li qizinin Ismayila ?m?lli-basli sevgi etirafi idi. Ismayilin yasi ?t?rd?. Bu yasa q?d?r kimins? evl?nm?m?yi bu k?ndd? s?z-s?hb?t, sual dogururdu. Saglam, igid oglan olan Ismayilin evl?nm?m?yin? yalniz bir ad verirdil?r ki, y?qin ?z?nd?n ?ox razidir. O, g?z?ll?r-g?z?li axtarir.
Xosq?d?m d?, Ayna da ?rg?n qizlar idi. G?z?llikd?n, boy-buxundan da ?min idil?r. Xosq?d?min son vaxtlar anasina da diqq?t etm?si onu daha sansli g?st?rirdi. Amma Ismayilin Aynani da sevm?m?yin? he? bir ?sas yox idi.
Ismayil bu g?n az qaldi Xosq?d?m? desin ki, "s?n ?ox g?z?l v?
mehriban qizsan. Lakin m?n s?ninl? evl?nm?y?c?m". Y?ni qizin ?midl?rini bird?f?lik qirib basa salsin ki, ?z?n? g?n agla, basqa ist?y?nin olsa, ona ?r? get. Amma Ismayil Xosq?d?m? he? n? dey? bilm?di.
Aynaya da dey? bilm?y?c?kdi.
Xosq?d?min ev? ?ox m?yus g?lm?si N?barin g?z?nd?n qa?madi.
– Bir t?h?r d?yirs?n g?z?m?. Olmaya o imansiz x?trin? d?yib?
– Yox, ay ana… O imansiz dediyin m?niml? he? k?lm? k?sm?k
ist?mir. Zalimin oglu ?z?n? el? aparir ki, el? bil danismaq da pulnandir.
– Agiz, y?qin utanir d?… Anasinin da agli basindadir ki, desin, ay
bala, yasin ke?ir, evl?n.
– N? bilim, ay ana, daha d?z? bilmir?m…
– Biy, basima xeyir. A-a-a, s?n lap ?l?rs?nmis ki onun ???n.
Xosq?d?m daha he? n? dem?di. D?rind?n ah ??kib, m?t?kk?y?
dirs?kl?ndi…
?hm?d?li Qeyb?li C?brayilovun yanindan ?ixib k?nd? qayidirdi. O, artiq m?xfi ?m?kdas kimi f?aliyy?t g?st?r?c?kdi. C?brayilov ona demisdi ki, g?z?n? d?rd a?… M?lumatlari vaxtinda ?atdir. F?rrux S?hb?tovdan da qorxma. S?n artiq bizim ?m?kdassan.
H?y?t? gir?r-girm?z arvadini ?n?nd? g?rd?:
– N? olub, ay arvad?
– N? olacaq… S?hb?tov yoldas yuxudan durandan d?nyani dagidir.
Deyir m?nd?n icaz?siz hara gedib?
– S?n n? dedin?
– Dedim, erk?k qoyun can verirdi. Apardi Les ?liy? vaxtinda
?atdirsin. Amma S?hb?tovun hirsi soyumaq bilm?di, ay kisi. Basilovlu getdi m?kt?b?.
– Q?l?t el?yir S?hb?tov. Gedib o axmaga dey?c?m ki, daha bizd?
qalma… G?tirib ?ixarmisam ocagimin basina. Birc? g?n is? getm?y?nd? d?nyani dagidir?
– A kisi, g?r?k icaz? alaydin…
– N? icaz?? M?n ona hara getdiyimi dey? bilm?zdim. Yoldas
C?brayilov s?xs?n g?st?ris verib.
– Bilmir?m, ay kisi. Indi s?ni isd?n ?ixarsa, C?brayilov arxanda
duracaqmi?
– Arvad, s?n bel? seyl?ri bilm?zs?n. Get, isinl? m?sgul ol.
S?hb?tov m?n? he? n? ed? bilm?z.
Arvadinin h?y?cani bir q?d?r s?ngidi v? sakit s?sl? dedi:
– T?ki el? olsun, ay kisi. M?n n? deyir?m.
?hm?d?li daha ev? girm?di. M?kt?b? dogru yollanaraq yolboyu t?krarlayirdi: "M?nim arxamda ?K durub. S?hb?tov kimdir?"
Hirsind?n k?ndir ?eyn?y?n S?hb?tov ?hm?d?lini g?rc?k bagirdi:
– Hardaydin ?-?-??
– M?dir, erk?k ?ld?n getdi: Dedim o basdannan murdar olmamis Les
?liy? ?atdirim.
– M?n? niy? dem?din?
– M?dir, s?bh tezd?n dedim s?ni qan-bagir edib yuxudan
durguzmayim.
F?rruxun s?si yavasidi. N? dey?c?yini bilm?di. Udqunub, – icaz?siz
bir d? gets?n, s?ni it kimi qovaram, – dedi.
?hm?d?li ?r?yind? “It s?nin d?d?ndir” – deyib, m?kt?b direktorunun
otagini t?rk etdi…
4
Pambiq yigiminin qizgin vaxtiydi. Axsamin ala-toranina dogru qadinlar yigdiqlari pambigi ?uvallarda qapanin yanina dasiyirdilar. Hesabdar Isf?ndiyar bir-bir yaxinlasan qadinlarin ?uvallarini ??kib ?z?nd? qeydiyyat aparirdi. S?hrizadin pambigini ??kib qeydiyyat apardiqdan sonra qiza dedi:
– Halaldir, ay S?hrizad. H?r g?n?n hesabatindan g?r?n?r ki, ?n ?ox
pambigi s?n yigirsan. G?nd?lik normani ?d?yirs?n. Halaldir, vallah. Bel? gets?, insallah ?m?k qabaqcili alacaqsan.
S?hrizad he? n? dem?d?n k?lagayisini d?z?ldib k?nd? t?r?f addimlayan qadinlara yaxinlasdi.
– Olacaq da ?m?k qabaqcili. Bizim kimi burda t?r t?k?b sonra da
s?h?r? kimi evd? bis-d?sl? m?sgul olmur, – bunu ?hm?d?linin arvadi G?lg?z dedi.
S?hrizad dinm?di. Amma N?bar sin?sini qabaga verib:
– N? deyirs?n ay t?lk?n?n quyrugu, – dedi.
K?ndd? hami ?hm?d?liy? t?lk? ?hm?d?li dediyind?n, N?barin s?zl?ri G?lg?zi cin atina mindirdi. Odur ki, N?barin ?st?n? sigidi. Hesabdar Isf?ndiyar, briqadir Ali ?zl?rini ?atdirmasaydilar bir-biri il? sa?yolduya ?ixan G?lg?zl? N?bari ayirmaq m?mk?n olmayacaqdi.
Aralanib ?n t?r?fd? ged?n G?lg?z qisqirirdi: – M?n? t?lk?n?n quyrugu deyir… ?z?n n?s?n s?n… B?y qizinin tulasi…
Bas ver?n dava-dalas hamidan ?ox S?hrizada t?sir etmisdi. Axi n?y? g?r? insanlar ondan ?l ??kmirdil?r. Bir ne?? g?n idi ki, Q?dsinin ?l?m?nd? he? bir ?li olmayan qardasi M?mm?dr?sul bar?d? s?r-b?htan deyir, bu g?n d? onun min-bir ?ziyy?t bahasina hamidan ?ox pambiq yigmasina qibt? edirdil?r. B?y?m o, g?nahkardir ki, b?y qizidir?
S?hrizad d?rind?n ah ??kdi. S?h?rd?n b?ri ayaq ?st?nd? isl?diyind?n sismis ayaqlari s?z?n? baxmirdi. Bir yandan da G?lg?zin N?bara “B?y qizinin tulasi”, – dem?sin? lap ?ox ?z?l?rd?…
K?ndd? Talib q?d?r ikinci savadli yox idi. Onu m?kt?b? m??llim g?t?rm?s?l?r d?, ?lacsiz qalib kolxoza m?hasib g?t?rm?sd?l?r. Kolxoz s?dri S?leyman savadsiz oldugundan onun da, kolxozun da b?t?n yazi-pozu isl?rini Talib aparirdi.
Hesabdar Isf?ndiyar bu g?n?n yigim qeydl?rini yazdigi d?ft?ri g?tirib Talibin stolunun ?st?n? qoydu. Talib d?ft?ri a?ib ?m?k g?n? kitabina g?st?ricil?ri k???r?rk?n g?z? S?hrizadin bu g?n d? hamidan ?ox pambiq yigdigini g?st?r?n r?q?ml?r? satasdi. D?nyada ?n ?ox sevdiyi insanin, S?hrizadin ugurlarina sevin?n Talibin dodagi qa?sa da, ?r?yind?n qara qanlar axdi. O c?r naz-nem?t i?ind? yasamis xaniminin h?r g?n qizmar g?n?s s?f?ql?ri altinda qul kimi isl?m?si Talibi ?ox ?z?rd?. H?r g?n bir yastiga bas qoyanda arvadinin vaxtil? bir c?t g?y?r?ini xatirladan ?ll?rinin nec? kobudlasdigini, qabardan x?tt-x?tt oldugunu g?r?rd?.
Talib ne?? d?f? ist?misdi S?hrizada desin ki, pambiga getm?. Amma anlayirdi ki, bu, m?mk?n deyil. Onsuz da agzig?y??kl?r onlara h?l? d? sinfi d?sm?n kimi baxirdilar…
***
F?rrux d?liy? d?nm?sd?. ?hm?d?linin son d?vrl?r d?yis?n ?z?, arvadi G?lg?zin ona ?vv?lki kimi qulluq etm?m?yi onu cin atina mindirirdi…
?z?n? ail?, ev-esik qurmagin vaxti ?atmisdi. Amma n? q?d?r ki Talib azadliqdadir, o S?hrizadla bagli arzusuna ?ata bilm?y?c?kdi: Q?dsi Haciyevin q?tl? yetirilm?si onun ?n?n? a?sa da, Muradxan Qalab?yov h?l? d? ?z v?zif?sinin basinda idi.
Rus dilini pis bilmirdi. Bu dild? yazib-oxumagi bacarirdi. “Moskvaya, M?rk?zi Komit?y?, F?vq?lad? komissiyaya yazacagam. N? olar, – olar. Qocaliram… Bu b?y oglu ?lini-qolunu sallayib k?ndd? at oynada bilm?z. H?l? bir m?hasib d? qoyublar onu. Yazmaliyam. S?hrizad g?n?n altinda solan qizilg?l kimi g?n?-g?nd?n ?riyir. M?nim olsa, onu isl?m?y? qoymaram…”
Bayaqdan b?ri, ev? g?ldiyind?n ?hm?d?lini v? G?lg?zi evd? g?rm?di. ?r?yi ?ay ist?diyind?n d?zm?yib qisqirdi: – ?hm?d?li, ?hm?d?li, G?lg?z…
Alt otaqda F?rruxun s?sini esid?n Ayna yuxari qalxdi. Qapini d?y?b, – d?d?mgil evd? yoxdur. N?n?min v?ziyy?ti yaxsi deyil, oraya gedibl?r, – dedi.
F?rrux sanki Aynani he? g?rm?yibmis kimi onu t?p?d?n dirnagad?k s?zd?. Iri sin?sinin yaniyla ?z?asagi uzanan, zil qara h?r?kl?rin?, inc? belin? baxdi … "M?n bu qiza ?vv?l niy? fikir verm?mis?m. He? d? pis qiz deyil…"
Ayna F?rruxun n?z?rl?rini ?z?rind? hiss edib agzinda durdugu, qapini bir q?d?r ?z?n? t?r?f ??kdi. Aynaya baxa-baxa bihus olub s?hv?tin? qul olan F?rrux qapinin ciriltisindan bir q?d?r ayildi:
– S?n ?ay d?ml?y? bil?rs?n?
– Haziri var. T?z? d?ml?mis?m. Indi g?tir?r?m.
– H?, bir ?ay vers?n yaxsi olar. Ciy?rim yanir.
Bir azdan qapi ?n?nd? Aynanin ayaq s?sl?ri esidildi. Qapi x?fif a?ildi. N?lb?kid?ki ?ay dolu st?kani ir?li uzadan Ayna, he? n? dem?d?n g?zl?di ki, F?rrux ?ayi g?t?rs?n. N?lb?kini qizin ?lind?n almaga t?l?sm?y?n F?rrux bayaqdan b?ri uzandigi d?s?yin ?st?nd?n qalxmadi. H?l? d? Ayna il? bagli s?hv?t dolu x?yalda idi.
Yavas s?sl?, – g?tir, – dedi.
Ayna i??ri ke?m?k ist?mirdi.
– G?tir d?. Orda niy? durursan.
Basqa yolu qalmayan Ayna ?rk?k addimlarla F?rruxun uzandigi d?s?y? dogru addimladi.
Qiz ?ayi onun qarsisinda xal?anin ?st?n? qoyub dik?lm?k ist?dikd? bir anin i?ind? yerind?n qalxan F?rrux onu qollari arasina aldi. Qizi ?z?n? t?r?f sixib ?pm?k ist?yirdi ki, ?z?n? d?y?n sill?d?n g?zl?rind? qigilcim ?arpdi.
K?nd qizi g?cl? ?ll?ri il? F?rruxu yumruqlayib ondan canini qurtarmaga ?alisdi. Aynanin m?qavim?tini qira bilm?y?n F?rruxun qollari s?stl?sib yanina d?sd?.
?s?bd?n v? h?y?candan qipqirmizi olmus Ayna geri ?evrilib qapiya dogru qa?di. F?rrux onu durdurmaga ?alissa da, n? s?z tapa bildi, n? d? ayaqlari yerind?n t?rp?ndi.
Etdiyinin indi f?rqind?ymis kimi, – aman Allahim, m?n n? etdim. T?lk? atasina des?, n? oyun ?ixaracaq, h?l? m?lum deyil. ?z? d? bu g?n s?h?r onu s?ym?s?m, – dedi.
F?rrux ?n pis halda n? ed?c?yini g?t?r-qoy edirdi. Fikirl?sirdi ki, qabaqdang?lmislik etsin…
Hava qaralanad?k evd?n bayira ?ixmadi F?rrux. Az sonra h?y?td?n ?hm?d?li v? G?lg?zin s?sl?ri g?ldi. Onlarin alt ev? ke?m?l?rin? imkan verm?di, qapini a?ib h?r ikisini yuxari s?sl?di. G?lg?zin yuxari qalxmaq fikrinin olmadigini g?r?b, – Baci, s?n d? g?l, – dedi.
G?lg?z t??cc?bl? ?iyinl?rini ??kib ?hm?d?linin arxasinca yuxari qalxdi:
– Axsaminiz xeyir. Hara getmisdiniz, ?ox narahat oldum.
?hm?d?li:
– Anam agir x?st?dir, dedil?r arvad m?ni g?rm?k ist?yir,
getmisdik ona bas ??k?k, – dey? cavab verdi.
– M?n? niy? dem?diniz. M?n d? g?l?rdim sizinl?.
?hm?d?li m?kt?b direktorunun bird?n-bir? m?layiml?sm?sini, s?h?r
tezd?n ona etdiyi t?hqirl?rin ?v?zi kimi q?bul ets? d? fikirl?sdi ki, “Ay?, dey?s?n, bu m?nim C?brayilovun adami oldugumu bilib”.
G?lg?z d? he? ?z?n? oxsamayan S?hb?tovun bu d?yisk?nliyini s?h?r tezd?n ona qarsi etdiyi kobud r?ftarin, ?rin? etdiyi t?hqirin ?zrxahligi kimi q?bul etdi.
– Sag ol, ay m?dir. G?lmis kimi varsan. Narahat olma. Indi
G?lg?z asagi d?s?b s?n? ?ay, ??r?k d? d?z?ld?r.
– Yox, ?ziyy?t ??km?sin. M?n siz? burda ?ox ?ziyy?t verir?m. G?r?k ?z?m? basqa yer tapim. Daha ist?mir?m ki, siz bu q?d?r ?ziyy?t ??k?siniz.
– Yox, yoldas S?hb?tov. S?nin burda qalmagin biz? ?ox xosdur. Bir d? ki, gedib t?k nec? qalacaqsan? S?nin yem?yini, ?ayini kim ver?c?k?
F?rrux bird?n durub oturdu. ?li il? isar? el?di ki, siz d? ?yl?sin. ?hm?d?li il? G?lg?z bir-birin? baxdilar. S?hb?tovu he? zaman bel? g?l?r?z v? k?m?ksiz g?rm?misdil?r.
– Amma n? vaxtacan bel? olacaq? H?mis? siz m?nim qullugumda
durmayacaqsiniz ki! M?n d? ev-esik olmaliyam, ya yox?
– D?zd?r, yoldas S?hb?tov…
Araya s?kut ??kd?. G?lg?z dinmirdi. ?hm?d?li g?l?ms?yib:
– Allah bir halal s?d ?mmis yetirsin, subayligin dasini atasan.
– Yetirsin d?, yetirsin… Hazir var da. Axtarmaga n? g?r?k.
– Anlamadim, ay direktor. ?g?r varsa, day n? g?zl?yirs?n?
– M?nd?n asili he? n? yoxdur. Bu sizd?n asilidir.
?hm?d?li G?lg?z? baxdi, G?lg?z d? S?hb?tova.
– Ay direktor, kimdis? de, biz d? qabaga d?s?k, g?r?k kimdir.
F?rrux p?nc?r?y? t?r?f baxib:
– Yox ?ssi, uzaga getm?k lazim deyil.
– Vallah, m?n andira bilm?dim.
F?rrux daha s?z? uzatmagin yersiz oldugunu g?r?b dedi:
– Qiziniz Aynani ist?yir?m…
G?lg?zin el? bil indi dili a?ildi. Bayaqdan b?ri o susqunlugunu
qoruyub saxlasa da, indi daha F?rruxdan utanmadi da:
– Biy, ay yoldas S?hb?tov, b?y?k qiz dura-dura Aynani s?n?
ver? bilm?rik. Bir d? ki, Ayna s?nd?n ?ox usaqdir. Alinmaz bu is…
?hm?d?li ?evrilib arvadina baxdi. Arvadi basi il? ?hm?d?liy? yox dedi. Y?ni fikrim q?tidir.
– H?, alinmaz, ay direktor. B?y?k qizi verm?mis, onu kim?
ver? bil?rik ki…
F?rrux ?hm?d?linin b?y?k qizini g?rm?sd?. Bayaq Aynanin onu sill?l?yib ?lind?n ?ixmasi qiza olan ehtirasini artirmisdi. Artiq o n?yin bahasina olursa-olsun, m?hz Aynani ?l? ke?irm?k ist?yirdi. H?l?lik is? ortani s?ngitm?k ???n dedi:
– M?n g?zl?y?r?m. Siz d? b?y?k qizi bir az tez bas-g?z edin ki…
G?lg?z:
– Allah qism?tini versin. Xeyirlisi. Amma ona h?l? ?ox var… – dedi v? qapiya t?r?f getdi.
?hm?d?li d? sagollasib qapidan ?ixdi.
H?min g?n alt evd?kil?rd?n daha bir s?s ?ixmadi. F?rrux ac-susuz
yatsa da, s?k?r el?di ki, Ayna bas ver?nl?ri valideynl?rin? danismayib. G?zl?rini yumub yatmaga ?alisdi. X?yalinin bir ucunda g?nc, d?li ceyrani xatirladan Ayna, o biri ucunda da yasidi, d?nyalar g?z?li S?hrizad. X?yal?n gah Aynanin, gah da S?hrizadin yaninda olurdu. Bird?n at belind? S?hrizada t?r?f g?l?n Talibi g?rd?. Tez g?zl?rini a?di. Yuxusu ?rs? ??kilmisdi… Masa ?st?n? kagiz-q?l?m qoyub oturdu. Moskvaya, M?rk?zi Komit?y? v? F?vq?lad? komissiyaya Talibin bu g?n? kimi azadliqda qalmasi bar?d? donos yazacaqdi…
***
Bu yaz erk?n quzularin sayi ?ox idi. Talib Ismayili da g?t?r?b mal bazarina satmaga quzu aparirdi. Erk?n quzulari satib sis?k alacaqdilar. H?mb?t d? bu g?n qoyunlari t?vl?d?n ?ixarmayib onlarla g?lmisdi. Quzulari qabaqlarina qatib ?z? bazara dogru getdil?r…
Sibir Q?z?nf?r T?rt?rin sahili il? qardasi, s?dr S?leymanla
pambiq sah?l?rin? baxa-baxa g?lirdil?r. Bird?n ?n t?r?fd?n b?rk sappilti g?ldi. Atlarini yeyinl?dib ?z? K?r? t?r?f ?apdilar. Axan ?ayin ortasinda bir qadinin suya batib-?ixdigini g?rd?l?r.
S?leyman Sibir Q?z?nf?rd?n cavan oldugundan atini durdurub gimnastyorkasini ?ixartdi. C?ld atdan enib T?rt?r? bas vurdu. Sibir Q?z?nf?r d? sah?d?ki k?ndlil?r? s?sl?nib k?m?y? ?agirdi. S?leyman ?z?-?z? ?z?n? batan qadina ?atdirib bir ?li il? qadinin qollari altindan yapisdi, o biri ?li il? is? ?zm?y? ?alisdi.
K?nd cavanlarindan bir ne??si ?z?n? ?aya atib, S?leymanin
k?m?yin? yetisdi. Sibir Q?z?nf?r artiq sahil? yaxinlasan S?leymandan v? suda olan k?nd cavanlarindan suda batanin kim oldugunu x?b?r aldi.
– Ismayilin anasi N?sib? arvaddi, – S?leyman boguq s?sl? qisqirdi.
Sibir Q?z?nf?r:
– Yaziq arvad, ?ri ?l?nd?n nec? havalanibsa…
Sibir Q?z?nf?r N?sib?ni ev? aparmalarina g?st?ris verdi.
Talibgil h?l? qayitmamisdilar… N?sib?ni daxmasinda yataga uzatmisdilar. S?hrizad, N?bar, Xosq?d?m onun yaninda idil?r. S?hrizad bu zavalli qadinin halina aciyir, bug?nk? hadis?nin h?l? bazarda olan Ismayila ev? qayitdiqda nec? t?sir ed?c?yini d?s?n?rd?.
Tamamil? ?ld?n d?s?n N?sib? is? ayaga qalxa bilm?s? d?, buna c?ld edirdi. S?hrizad v? N?bar onu g?cl? qaldirdilar. Handan-hana N?sib? sakitl?sib g?zl?rini yumdu.
Xosq?d?m N?sib? arvadin yaninda qaldi. S?hrizad da arabir N?sib? arvada bas ??kirdi. Axsama yaxin Talib, Ismayil v? H?mb?t bazardan geri d?nd?l?r. Aldiqlari sis?kl?r saglam g?r?n?rd?. Yaxsi da qiym?t? almisdilar. Yol boyu xeyli deyib-g?lm?sd?l?r…
Ismayili g?lm?y? m?cbur ed?n o idi ki, qoyun satanlara yaxinlasdiqda Talib uzaqdan hansi qoyunun sis?k, hansinin erk?k oldugunu deyirdi. H?mb?t is? agizlarini a?ib disl?rin?, dig?r yerl?rin? baxmamis bunu dey? bilmirdi. Ismayil da H?mb?t? ?z?n? tutub, – ay?, ay H?mb?t, s?n g?z?n? a?andan qoyunlarin i?ind? b?y?m?s?n, ?obanliq etmis?n, amma h?l? d? hansi quzunun erk?k, hansinin da sis?k oldugunu bilmirs?n. Amma b?y oglu Talib b?y bunu uzaqdan baxmaqla edir. Indi s?n m?n? de g?r?m, s?n ?obansan, yoxsa ?obanligin da ?ld?qayirmadir?…
H?r ??? Ismayilin bu s?zl?rin? xeyli g?lm?sd?, H?mb?t d? ?z?n? sindirmayib, – Talib qagam h?r seyi, adamlari da uzaqdan taniyir, – demisdi.
Bel? g?r?n?rd? ki, h?r ???n?n kefi k?kd?r. Amma h?y?t? daxil olduqda S?hrizad v? N?barin Ismayilgilin qapisi agzinda, ?li qoynunda dayandiqlarini g?rd?l?r.
Daxmalarini h?r d?f? t?rk ed?nd? x?st? anasina n? is? ola bil?c?yind?n daim narahat olan Ismayilin ?r?yi s?r?tl? d?y?n?rd?. Ir?li qa?ib, – anama bir sey olub? – dey? S?hrizad v? N?bardan x?b?r aldi.
S?hrizad Ismayilin ?ox h?y?canlandigini g?r?b, – Ismayil, narahat olma, anan sag-salamatdir, ke? i??ri ?z?n g?r?c?ks?n, – dedi.
Ismayil i??ri ke?di. Anasi g?zl?rini yumub yataqda dinm?z-s?yl?m?z uzanmisdi. Xosq?d?m onun yaninda dizl?rini qucaqlayib x?yala dalmisdi.
Ismayil dizl?rini yer? atib, – Ana, ay ana, – dey? s?sl?ndi.
Xosq?d?m:
– Isin yoxdur, qoy yatsin, – dedi.
– Bu n? vaxtin yatmagidir? O he? yatirdi ki, n? oldu bird?n-bir?…
– Ismayil, sakit ol, qoy s?n? bir ?ay g?tirim, i? rahatlan. Anan yorulub
yatir.
?ay g?tirdikd?n sonra Ismayila dedi:
– Daha onu t?k qoymaq olmaz. Sibir Q?z?nf?r g?rm?s?ydi indi onu
itirmisdik. S?h?r yem?yini verib ke?dim ki, bir az g?z?m?n acisini alim. Yenic? g?z?m? yuxu getmisdi ki, g?rd?m yaman s?s-k?y g?lir h?y?td?n. Qa?dim h?y?t?. G?rd?m ?yin-bas, sa?lari – hamisi su i?ind? onu g?tiribl?r. S?n dem?, m?n ?z daxmamiza ke??n kimi qa?ib T?rt?r? t?r?f, ?z?n? atib ?aya. Allah el?m?mis, Sibir Q?z?nf?rl? S?leyman ora gec g?ls?ydil?r, n? olacaqdi… Allah bilir…
Xosq?d?min dedikl?ri Ismayili sarsitdi:
– Daha onu t?k qoymaram. Xosq?d?m, s?n d? ?ox ?ziyy?t ??kirs?n.
Get dinc?l. Daha anamin yanindan he? yana getm?y?c?m.
Xosq?d?m getm?y? t?l?smirdi:
– N? ?ziyy?ti var. M?nim ???n xosdur. ?l?n?c?n ona xidm?t
ed?c?m.
– Bu, m?mk?n deyil. ?z?n? bu q?d?r z?lm el?m?. Get. M?n
burdayam…
Xosq?d?m israr etm?sinin yersiz oldugunu g?r?b ayaga qalxdi. Bu vaxt N?sib? arvadin ?li onun qolundan yapisdi. Xosq?d?m diksinib, – burax, ay N?sib? xala, s?k?r, ayildin, – des? d? N?sib? onun qolunu buraxmadi.
Xosq?d?m var g?c? il? dartinib ?irpindi… Ancaq N?sib? onun qolunu buraxmirdi ki, buraxmirdi. Ismayil m?cbur qalib, – Xosq?d?m, qolun agriyacaq, otur, g?r?k n? olur. S?k?r, anam ayildi, – dedi.
Anasi g?zl?rini a?misdi. Xosq?d?min bil?yind?n d?mir kimi yapisan qadin bu bil?yi buraxmirdi. Ismayil anasini qucaqladi: – S?n? qurban olum ay ana, niy? bel? edirdin? ?z?n? ?aya atib m?ni t?k-t?nha qoyub hara gedirdin? M?n yanindayam. Daha s?ni t?k qoymaram. Burax Xosq?d?min qolunu, qoy gedib bir az dinc?lsin o da…
Bird?n N?sib? arvad dik?ldi. Divara zill?n?n g?zl?rind?n bir c?t yas onun yanaqlarina s?z?ld?:
– Daha he? yer? ged?n deyil Xosq?d?m. O m?nim g?linimdir. Esidirs?n, o gets?, ?z?m? ?ld?r?c?m, – dedi.
Anasinin agli basina g?lmisdi. Daha o, havali N?sib? deyildi. Bu Ismayili sevindirs? d?, bir q?d?r ?nc? anasinin Xosq?d?m haqqinda dediyi s?zl?r d?nyani onun basina u?ururdu… Anasina basqa s?z des?ydi, qadinin yenid?n ?s?bil?sib havalanmasindan ehtiyat ed?n Ismayil daha dinm?di.
Bu g?n?n yorgunlugu, anasi il? bagli g?rginlik onu ?ld?n salmisdi. ?st?nd? oturdugu nazik d?s?kc?y? uzanib d?rin yuxuya getdi.
…Ismayil b?y paltarinda idi… H?r t?r?f al-?lvan b?z?dilmis, ?traf yamyasil, g?l ?i??k idi. G?linlik paltarinda olan S?hrizad duvagini ?z?n? salmisdi. O, qizi atin t?rkin? alib K?r?n sahilind?ki g?y ??m?nliy? ?apdi. Sanki bu ??m?nlik onlarin g?rd?ni, evliliyin ilk gec?sinin m?sk?ni idi… Ismayil S?hrizadin g?zl?rind?n al?m? sa?digi isiqdan sanki g?zl?ri qamasacaqdi dey?, S?hrizadin duvagini qaldirmamis g?zl?rini yumub, duvagi qaldirdi. Onlarin dodaqlari bir-birin? toxundu. Biri o birini ?p?sl?r? q?rq edirdi. Bir-birind?n doymaq bilmirdil?r. Soyundular… S?hrizad onun idi. D?lic?sin? sevdiyi S?hrizad. Daha onun g?zl?rin? baxmaqdan qorxmurdu… Ismayil g?zl?rini a?di. D?nyanin ?n xosb?xti idi. Sin?si ?st?nd? uzanmis sevgilisin? baxdi… Aman Allahim, bu ki Xosq?d?mdir. N? bas verir, m?n neyl?dim… Yuxusu il? indi bas ver?nl?rd?n n?yin ger??k, n?yins? sad?c? yuxu oldugunu anlaya bilm?y?n Ismayil yerind?n dik atildi…
Anasi yerind? yox idi. C?ld ?ynini geyinib h?y?t? qa?di. H?y?t qapisinin agzinda anasi onu g?r?b, – S?n? qurban olum, ay bala, qizi qa?irt dayingil?. Bizim toy etm?y? halimiz yoxdur. M?n N?sib?ni basa salaram, – dedi.
?lacsiz qalan Ismayil Xosq?d?min dalinca daxmaya dogru getdi…
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/chitat-onlayn/?art=70468102) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.