Ба?ытты болуды ?йренi?iз! Сенiмдiлiк ??пиялары
Нарша Булгакбаев
Сырттан ешн?рсе к?тпе?iз, тек жа?сы байланыс са?та?ыз! А?и?атты т?сiнген с?ттен бастап, адам осы ?мiрдi? т?т?ынынан босатылады, ??лды?ынан ??т?арылады ж?не ?з ?мiрiн Алла еркiне ?айтарып, ба?ытты болу?а лайы?ты ?мiр с?ре бастайды. Ал ендi а?и?ат дегенiмiз не? Жаратушы ж?не оны? жарат?ан ?мiр За?дары, бас?аша айт?анда ?ылыми д?лелденген ?мiр За?дары. Ра?атты? тазасы – Алланы? за?дарында, ал к?шi оларды? – махаббатпен бекiтiлген. ?мiр ?а?идаларын ж?не за?дылы?тарын ?йренiп, игерiп, ме?гергеннен кейiн сiздi? ?мiрi?iз ба?ыт?а, махаббат?а, еркiндiкке, сенiмдiлiкке ж?не а?ша?а толы болады. Негiзiнде адамны? осы ?мiрде бол?аныны? ?зi ба?ыт. Бiра? бiз бол?анны? (болмыс) шын ба?асы мен ??нын бiлмеймiз.
Нарша Булгакбаев
Ба?ытты болуды ?йренi?iз! Сенiмдiлiк ??пиялары
ШЫН БА?ЫТ
«?зi?нен ба?ыттыра? адамды к?рмейiнше сен ба?ыттысы?.» (Автор с?зi)
Ба?ыт – ?р?айсымыз т?сiнуге ж?не ?ол жеткiзуге ?мтылатын ??ым. ?мiр с?ру шарттарына, ?мiрдi? толы?ты?ы мен ма?ыналылы?ына, ?з арман ма?сатыны? орындалуына, ?зiн-?зi iске асыруына барынша iшкi ?ана?аттанушылы??а сай келетiн мемлекет. Алайда ол ?р т?рлi адамдар ?шiн ?р т?рлi ма?ына?а ие болуы м?мкiн. Бiз оны ба?ытты с?ттi адам деп айтамыз. ?арама-?арсы жа?дайда с?тсiздiкке ?шырады, ба?ытсыз болып ?алды деп санаймыз. Ба?ыт негiзiнен – iшкi келiсiм мен тепе-те?дiк к?йi. Ба?ыт – мазм?ндылы?, ?уаныш, игiлiк к?йi. Ол ма?саттар?а жетумен, ?арым-?атынасты ?ана?аттандырумен, ?мiрдi? ?арапайым к??iл-к?йлерiмен байланысты болуы м?мкiн. ?рбiр адам ба?ытты ?з бетiнше аны?тай алады, ал бiр адамды ба?ытты ететiн н?рсе екiншi адам?а ма?ызды болмауы м?мкiн. Ба?ыт бiздi? iшiмiзден басталады. Ба?ыт?а ?ол жеткiзуде бiздi? к?з?арастарымыз, жа?ымды ойлауымыз ж?не ?зiн-?зi ?абылдауымыз ма?ызды р?л ат?арады. Бас?алармен ?арым-?атынас – Отбасында?ы, достарында?ы немесе серiктестерiндегi жа?ын ж?не ?олдаушы ?арым-?атынас ба?ыт де?гейiн айтарлы?тай арттыра алады. Мансап, бiлiм немесе хобби болсын, ?мiрдi? т?рлi салаларында?ы табыстар мен жетiстiктер ?уаныш пен ?ана?аттанушылы? ?келуi м?мкiн. Физикалы? ж?не эмоциялы? ?л-ау?ат?а ?атысты ала?даушылы?: Денсаулы? пен стресс де?гейi бiздi? ба?ытымыз?а да ?сер етуi м?мкiн. Дене?iз бен а?ыл-ойы?ыз?а ?ам?орлы? жасау ба?ытты? не??рлым жо?ары де?гейiне ?ол жеткiзуге к?мектеседi. Ал?ыс т?жiрибесi: Сiзге ризашылы?ы?ызды саналы т?рде к?рсету ?шiн к?н сайын уа?ыт б?лi?iз. Б?л ?мiрдi? жа?ымды жа?тарын к?рiп, жа?ымды к??iл-к?йге т?суге к?мектеседi. ?зi?iздi ж?не айнала?ызда?ыларды ?абыл алы?ыз: ?зi?iздi? кемшiлiктерi?iз бен ?ателiктерi?iздi мойында?ыз ж?не бас?аларды кiм екенi ?шiн ?абылда?ыз (?андай екенi ?шiн емес). Б?л ?йлесiмдi ?арым-?атынас жасау?а ж?не ?а?ты?ыстарды азайту?а к?мектеседi.
Ма?саттар ?ойып, олар?а ?арай ж?мыс iсте?iз: Сiз ?шiн ма?ызды н?рсенi аны?тап, ?лкен ма?саттарды кiшiрек ?адамдар?а б?лi?iз. Бiрте-бiрте ал?а ?ой?ан ма?саттары?ыз?а ?арай жылжу сiздерге ?уаныш пен ?ана?аттанушылы? ?келедi. ?зi?iздi? ?л-ау?аты?ыз?а ?ам?ор болы?ыз: Дене жатты?уларын орындау, д?рыс тама?тану ж?не демалу?а уа?ыт алы?ыз.
Сондай-а?, ?зi?iздi? эмоциялы? жай-к?йi?iзге ?ам?орлы? жасауды ?мытпа?ыз – жа?ындары?ызбен ?арым-?атынас жасап, ?уаныш ?келетiн хоббимен айналысы?ыз. ?зi?iздi бас?алармен салыстырма?ыз: ?р адам бiрегей, ба?ыт ?ркiмге ?р т?рлi формада бола алады. ?з жетiстiктерi?iзге назар аударып, оларды тамашала?ыз, осы ?шiн ?зi?iз бен Жаратушыны ма?тап ?ойы?ыз. Ба?ыт – ?р?айсымыз ?зiмiз аны?тайтын жеке ??ым. Ол бiздi? iшкi ?лемiмiзге байланысты. Ба?ытты белгiлi бiр с?тте ?ана бастан кешiруге болады («Жа?ымды с?ттер»), ал оны жиi бастан кешiру, психологияда Субъективтi ?л-ау?ат деп аталады. Психологияда?ы Ба?ыт туралы жа?са? т?сiнiктер бар:
Жа?са? т?сiнiк 1: Ба?ыт т?ра?ты емес Ба?ыт дегендi бiлдiрмейдi:
– Барлы? ?ажеттiлiктердi ?ана?аттандыру
– ?мiрдi м??гi тамашалау
– ?немi к??iл к?теру сезiмi
– Жа?ымсыз эмоцияларды? толы? болмауы
– Барлы?ына сай келетiн ?мбебап рецептiнi? болуы.
Егер ба?ыт объект емес процесс болса, онда оны? ?ар?ындылы?ы ж?не оны? жиiлiгi (?аншалы?ты жиi соншалы?ты ба?ытты сезiнесi?) туралы айту?а болады. Бiз оны жиi бастан кешiруге ?ол жеткiзе аламыз. Я?ни е? биiк ма?сат ?немi т?ра?ты ба?ыт. Жа?ымды т?жiрибеге ие болу ?шiн жа?ымсыз т?жiрибелер ?ажет екенiне не iстеуге болады? Ба?ытты? негiзгi теориясы: бiздi? т?л?амыз аны?тайтын ба?ытты? ?андай да бiр т?ра?ты де?гейi бар екенiн к?рсетедi.
?мiрiмiз бойы ба?ытты? бiраз ауыт?уын бастан ?ткергенiмiзбен, осы теория бойынша а?ыр со?ында ?зiмiздi? базалы? де?гейiмiзге ?айта ораламыз. Б?л екi ?орытынды?а ?келедi: Е? алдымен, «ба?ытты арттыру» бойынша ж?мыс iстей отырып, бiз iс ж?зiнде музыканттарды? композицияны бас?а биiкке ?алай ауыстыратынына ??сас т?жiрибеден к?ре аламыз. Бiз сондай-а? «жо?арылауды» ж?не «??лдырауды» бастан кешiремiз. Екiншiден, жа?ымсыз т?жiрибелер ?алыпты ж?не таби?и болып табылады, ?йткенi олар бiздi? базалы? ??рамды т?мен ?арай жылжытпайды. ?ркiмге ауырсыну, ?ай?ы, фрустрация (белгiлi бiр ?ажеттiлiктердi ?ана?аттандыруды? на?ты немесе м?мкiн еместiгi жа?дайында, д?лiрек айт?анда, с?йкессiздiк жа?дайында туындайтын психикалы? к?й), тiптi ауру т?рiнде келетiн б?л симптом-сигналдар жазалау ж?не ауырсынуды басу ?шiн сырттан жiберiлген н?рсе емес, сiздердi? бiр б?лiгi?iз екенiн т?сiну ма?ызды. Олар бiзге ал?а жылжу?а к?мектеседi. Б?л т?жiрибелер, к?рiнгендей, тiрi ?алу ж?не ?су тетiктерi эволюциясыны? н?тижесi болып табылады.
Жа?са? т?сiнiк 2: А?ша ба?ыт к?зi емес
Зерттеулер к?рсеткендей, табыс де?гейi ба?ытты ?абылдау?а ?сер етедi, бiра? белгiлi бiр н?ктеге дейiн (А?Ш-та?ы ол жылына шамамен 70 000 А?Ш долларын ??райды), осыдан кейiн а?ша ?лде?айда аз р?л ат?арады.
Жа?са? т?сiнiк 3: О?и?а?а жеткенде ба?ыт/ба?ытсызды? де?гейiн болжау?а болады
Эмоциялы? болжау – «адамдарды? болаша??а не ?найтыны ж?не ненi ?натпайтыны туралы болжам жасайтын процесс». Дэн Гилберт ж?ргiзген зерттеу эмоциялы? болжау та?ырыбына баса назар аударды. Ол колледждi? 571 студентiне сауалнама ж?ргiздi, оларды? кейбiреулерi романтикалы? ?арым-?атынаста болды ж?не кейбiреулерi жал?ыз болды. Сондай-а?, ол оларды ?анша уа?ыт ?арым-?атынаста бол?анына, ?анша уа?ыт б?лек т?р?анына ?арай санаттады. Зерттеудi? ма?саты адамдарды? ?зiлдi-кесiлдi т?жiрибеге ?здерiнi? эмоциялы? жауабын болжай бiлуi болды. Содан кейiн ол ?арым-?атынаста?ылардан, егер олар ?зiлiп кетсе, ?зiлуден кейiн 2 айдан со? субъективтi ба?ыт де?гейiн болжауды с?рады. Сынба?ан адамдар 2 ай iшiнде ба?ытыны? айтарлы?тай нашарлауын болжа?ан. Бiраз уа?ыттан кейiн сауалнама?а ?атыс?ан адамдарды? бiр б?лiгi а?ыр со?ында сынды. Дэн олардан ?зiлгеннен кейiн 2 айдан со? оларды? ?аншалы?ты ба?ытты бол?анын с?ра?анда, оларды? ба?ыт де?гейi еш?ашан сынба?андармен бiрдей екенi аны?талды. Дэн бiздi? психологиялы? иммунды? ж?йемiз ауыр о?и?алардан бiз iске асыр?аннан ?лде?айда жылдам ?алпына келуге м?мкiндiк беретiнiн теориялады. Ал м?ндай жорамалдар, ?кiнiшке орай, ба?ытты шынайы ж?не ?ол жетiмдi деп ойлауымыз?а кедергi келтiредi.
Ба?ыт – адамны? ?мiр с?ру шарттарына е? ?лкен iшкi ?ана?аттану?а с?йкес келетiн к?й. ?мiрдi? толы?ты?ы мен м?ндiлiгi, ?зiнi? ?мiрге келгендегi мiндеттерiн орындау, ?зiн-?зi ж?зеге асыру. Ба?ыт феноменiн психология, философия, ?леуметтану ж?не экономикалы? теория (ба?ыт экономикасы), сонымен ?атар теология зерттейдi. Ба?ыт физиологиясы «ба?ыт гормондары» деп аталатын эндорфиндер, серотонин ж?не дофаминмен ты?ыз байланысты болуы м?мкiн. Оларды? синтезi мен а?зада?ы айналымы эндокриндiк, бактериялы? ж?не вирусты? аурулар кезiнде б?зылады. Серотонин – ас?азан-iшек жолдарында ж?не орталы? ж?йке ж?йесiнi? б?лiктерiнде ?ндiрiлетiн ми мен орталы? ж?йке ж?йесiндегi (ОЖЖ) нейротрансмиттер. Егер эндорфиндер негiзiнен ?ыс?а мерзiмдi эйфория мен ?уаныш жа?дайына ?сер етсе, серотонин, оны? нейрондарда?ы т?ра?ты ?ндiрiсi ж?не сi?iрiлу процестерi к?бiнесе ба?ыт пен ?за? мерзiмдi ?ана?аттану фонын жасайды. Серотонинмен ты?ыз байланысты та?ы бiр гормон ж?не нейротрансмиттер – дофамин. Допамин iшкi к?шейтудi? химиялы? факторларыны? бiрi болып табылады ж?не миды? «сыйа?ы ж?йесiнi?» б?лiгi ретiнде ?ызмет етедi. Серотонин ж?йесi ингибиторлы? (?ор?аныш), ?й?ы?а, жадты ??деуге, т?жiрибенi бiрiктiруге, ауырсыну сезiмталды?ын т?мендетуге, жа?ымсыз эмоцияларды ба?ылау?а ж?не басу?а ж?не релаксациядан ?ана?ат алу?а жауап бередi, Допаминдiк ж?йе негiзiнен белсендiрушi болып табылады, ол белсендiлiктi? ?андай да бiр т?рiн ынталандыру?а, назар аудару?а, шы?армашылы??а, о?у?а, ?зара ?рекеттесудi? жа?а т?сiлдерiне, белсендiлiктен ?ана?аттануды алу?а ба?ыттал?ан – физикалы?, психикалы? немесе эмоционалды?. Допамин ж?не дофаминергиялы? ж?йе сонымен ?атар тiркестердi? ?алыптасуына, эмоционалды эмпатия?а (бас?а адамны? ?азiргi эмоционалды? к?йiне саналы т?жiрибе) махаббат сезiмiне жауап бередi. Марапаттау ж?йесi мен л?ззат орталы?тары адамны? мотивациялы? керi байланыс циклiнi? «?ыртыс – базальды ганглия – таламус – кортекс» деп аталатын жалпы б?лiгi болып табылады. Ба?ыт – адамны? т?нi мен жаныны? саулы?ында:
– Салауатты ?мiр салты
– Т?ра?ты физикалы? белсендiлiк
– ??нарлы ж?не те?герiмдi тама?тану,
– Адамдармен позитивтi ?арым-?атынас
Ежелгi этикада ба?ыт м?селесi орталы? категория болды. Оны ал?аш рет Аристотель зерттеп, ба?ытты «iзгiлiк толы??анды жанны? ?ызметi» (Никомах этикасы) деп аны?тады. Ізгiлiк ба?ыт?а жетелейтiн н?рсе ретiнде аны?талды. Эллинизм д?уiрiнде эпикуризм философиясында ба?ыт ?уанышпен аны?талды. Ежелгi гректi? ба?ыт с?зi – «eudaimonia» (eudaimonia, eu – жа?сы, daimonia – ??дай) – с?збе-с?з ??дайды? ?ор?ауында?ы адамны? та?дырын бiлдiредi.
Шы?ыс философиясы материалды? д?ниеде ба?ыт?а ?ол жеткiзу м?мкiн еместiгiн ?зiнi? биологиялы?, физиологиялы?, ?леуметтiк, экономикалы? ж?не логикалы? аспектiлерiнде жариялай отырып, жеке адамны? ба?ытты ?мiрiне жетудi? практикалы? жолын ?йретедi. Осы?ан байланысты келесi д?йекс?з индикатор болып табылады:
Ба?ытымыз?а орай, сiз екi жолмен келе аласыз. Бiрiншi жол – сырт?ы. Жа?сыра? ?й, жа?сы киiм, жа?ымды достар алу ар?ылы бiз бiр д?режеде ба?ыт пен ?ана?ат таба аламыз. Екiншi жол – рухани даму жолы ж?не ол iшкi ба?ыт?а жетуге м?мкiндiк бередi. Дегенмен, б?л екi к?з?арас те? емес. Сырт?ы ба?ыт iшкi ба?ыт болмаса ?за??а созылмайды. ?мiр сен ?шiн ?ара т?ске боял?ан болса, ж?регi?де бiрде?е жетiспесе, айнала?ды ?анша с?н-салтанатпен ?оршаса? да, ба?ытты болмайсы?. Бiра? егер сiз iшкi тынышты??а ?ол жеткiзсе?iз, сiз е? ?иын жа?дайларда да ба?ытты таба аласыз. – Далай Лама XIV
Йога т?р?ысынан ал?анда, ба?ыт – адамны? таби?и к?йi, оны? таби?атыны? ?асиетi. Дегенмен, к?нделiктi ?мiрде адамны? шынайы келбетi ?йреншiктi ?обалжу ?абаттарыны? астында жасырылады. Б?л ала?даушылы?ты медитация ар?ылы же?уге болады, содан кейiн адам ?зiнi? шынайы Мен-iн ашады ж?не ол тере? ба?ыт сезiмiн сезiне алады. Сондай-а? Аристотель «достарды? болуы ба?ытты болуы?» деп санады.
Келесi д?йекс?з де индикативтi:
Адамны? ба?ыт деп аталатын толы? ?мiр с?руi ?шiн материалды? ?л-ау?ат пен физикалы? денсаулы? жеткiлiксiз. ?мiрдi? е? биiк ?уаныштары – рухани ?мiрдi? ?уаныштары. Бiра? со??ысын ?абылдау мен т?сiну сананы? даму д?режесiне тура пропорционалды. Б??араны? материалды? жа?дайыны? жа?саруы оларды? санасыны?, рухани ?мiрiнi? дамуымен ?атар ж?руi керек. (Тугаринов). Мiнсiз жа?сылы?ты ?абылдаудан» (adeptionem perfecti boni), «осы ?мiр» (in hac vita) т?рады, бiра? о?ан ?рдайым жеткiзу м?мкiн емес деп есептедi. (Фома Аквинский). К?птеген философтар мен психологтар (Виктор Франкл, Эрих Фромм ж?не т.б.) ?уаныш пен ба?ыт толы?тай бiрдей ??ымдар емес екенiн атап к?рсетедi. Позитивтi психологияда, атап айт?анда, ба?ытты? келесi формуласы ?олданылады (Магомедова):
Ба?ыт = ?мiрге тере? ?ана?аттану + максималды жа?ымды эмоциялар + минималды жа?ымсыз эмоциялар.
Жа?ымды эмоциялар ?азiргi с?ттегi ба?ытпен, ал тере? ?ана?аттану ?за? мерзiмдегi ба?ытпен байланысты. Олай болса, ба?ыт дегенiмiз – махаббатпен ?з шы?армашылы? ?леуетiмiзге жетуге тырыс?анда сезiнетiн ?уаныш. Психологияны? осы саласыны? негiзiн салушыларды? бiрi Мартин Селигман ба?ыт да?дыларын музыкалы? аспапта ойнау да?дылары сия?ты ?йретуге болады деп т?жырымдайды. Гуманистiк психология ?кiлi К. Роджерстi? концепциясына с?йкес ?зiн-?зi тану адам?а т?л?алы? ?су, ?зiн-?зi жетiлдiру, ?зiн-?зi таныту ?абiлетiн бередi, б?л ?мiрдi? толы?ты?ына жетудi?, ?уаныш сезiмiн сезiнудi? ?ажеттi шарты болып табылады. Ба?ыт – ?мiрдi? м?нiн т?сiну ?шiн ?мiр с?ру. ?зiн-?зi тануды? арнайы ??ралдарына психолог ж?мысыны? ?рт?рлi заманауи формалары жатады: психолог пациентпен ж?мысты м?мкiндiгiнше ашатын, оны? м?селелерiн т?сiнетiн ж?не iшкi ресурстарды табатындай етiп ??ратын жеке ке?ес беру, проблемаларды бiрге шешу, ?леуметтiк-психологиялы? тренинг тобында ж?мыс iстеу. Белгiлi психолог Джон Готтманны? айтуынша, ?мiрдi? барлы? салаларында?ы табыс пен ба?ыт, соны? iшiнде отбасылы? ?арым-?атынастар сiздi? эмоциялары?ызды бiлумен ж?не ?з сезiмдерi?iздi же?е бiлумен аны?талады.
Ал б?л ?асиет «эмоционалды интеллект» деп аталады [23]. Б.Г.Кузнецов ?зiнi? «Оптимизм философиясы» кiтабында Вебер Фехтнердi? психологиялы? за?ын т?сiндiредi: адамды ба?ытты ететiн факторлар к?бейгенде ?ана адам ?зiн ба?ытты сезiнедi. ?йтпесе, ба?ыт сезiмi жо?алады. Америкалы? психолог Лоуренс Хоуэллс ба?ыт-ты эмоцияларды? е? ма?ыздысы деп санайды, ?йткенi адамдар б?л шешiмдердi? ?азiргi немесе болаша?та ба?ыт ?келетiнiне байланысты к?птеген ма?ызды шешiмдер ?абылдайды. Ба?ыт пен а?шаны? ара?атынасын зерттейтiн экономистер мен ?леуметтанушылар макроде?гейде ЖІ? де?гейi жо?ары бай елдердi? т?р?ындары кедей елдердi? т?р?ындарына ?ара?анда орта есеппен ба?ыттыра? екенiн атап ?тедi.
Микроде?гейге келетiн болса?, экономистердi? к?пшiлiгiнi? ?орытындысы мынадай: ба?ыт а?ша?а байланысты, бiра? а?ша не??рлым к?п болса, со??рлым б?л ба?ыт?а аз ?сер етедi. Психологтар ба?ыт ?шiн белгiлi бiр минимум а?ша ?ажет екенiн атап ?тедi.
Дегенмен, негiзгi проблемалар шешiлгеннен кейiн байланыс тез арада ?лсiрейдi.
Осылайша, ата?ты американды? психолог Дэниел Каннеман ата?ты экономист Ангус Дитонмен бiрлесе отырып, субъективтi ба?ыт сезiмiнi? табыс м?лшерiне бейсызы? т?уелдiлiгiн ашты. Каннеман мен Дитонны? айтуынша, американды?тар табысты? артуынан жылына 75 000 доллар?а дейiн ба?ыт де?гейiнi? арт?анын ?алайды. Осы де?гейден кейiн ?л-ау?ат жо?арылауыны? ба?ыт?а ?серi то?тайды.
Православиелiк т?сiндiрме М?скеу теологиялы? академиясыны? профессоры, теолог А.И.Осиповты? пiкiрiнше, ба?ыт – б?л адамны? iшкi к?йi ж?не оны? материалды? игiлiктермен ?амтамасыз етiлу д?режесiне байланысты емес. С?зiнi? растауын ол «жас кезiнде прогресс, бостанды?, те?дiк, бауырласты? идеяларымен бiрлестiрген» аббат Никон (Воробьевты?) басынан ?ткен о?и?аны келтiредi. Бiрде Никонды ба?ытсыз махаббаттан миллионердi? жиырма жасар бай ?лыны? ?зiне ?ол ж?мса?аны туралы газеттерде жариялан?ан а?парат та? ?алдырды. Осипов: «Олай болса ба?ыт деген не?» Деп с?ра? ?ояды. Ол: «Б?л ?уаныш!» деп жауап бередi. Ж?не ол екi жа?дайды еске т?сiредi, оны? бiрiншiсi 1929 жылы т?т?ындал?ан Оптина монастырiнi? со??ы монахы Никон Оптина?а ?атысты. Ол былай дейдi: «Олар оны ?ырып тастады, шашын алдырды, барлы? монастырлы? киiмдерiн шешiп тастады, оны толы?ымен ?орлады, т?рмеге отыр?ызды, ол жерде туберкулезбен ауырды… Олар хат жiберiп ?лгердi. Со??ы ?рiптер: «Менi? ба?ытымда шек жо?, мен а?ырында бiлдiм, «??дай Патшалы?ы сенi? iшi?де» деген ненi бiлдiредi? Екiншi о?и?а Армян
Себастиясында, Кападокияда император Диоклетиан т?сында М?сiх ?шiн азап шеккен ?ала билеушiсi ж?не ?скери ?олбасшы Себастияны? ?лы шейiт Евстрацийдi? ?мiрiнен алын?ан. Дiнтанушы «олар одан [Евстраций] терiсiн алып таста?анда… кенет оны? бетi ерекше н?рланып кеттi ж?не ол: «Б?л азап сенi? ??лдары? ?шiн ?уаныш», – дейдi. Азаптаушыларды? ?атты шошы?аны сонша, оларды? кейбiреулерi ?лiм жазасына кесу ??ралдарын ла?тырып, бiрден: «Мен христианмын!» – дедi. Оларды? бастары бiрден ?шып кеттi, ?рине» [1385 к?н]. А.И.Осиповты? айтуынша, «Христианды? адам?а шынайы ба?ыт?а ?ол жеткiзуге м?мкiндiк бередi». Та?ы бiр ашы? д?рiсiнде теолог-профессор Осипов ?ыс?а да ы?шам аны?тама бердi: «Ба?ыт – ?ана?аттану, та?дыр?а ?ана?аттану. ??дайшыл ж?не ?ана?атшыл болу – ?лкен пайда». Орыс православие шiркеуiнi? протоиерейi, шiркеу ж?не ?о?ам ?айраткерi, отбасы м?селелерi, ана мен баланы ?ор?ау ж?нiндегi патриархалды? комиссияны? б?рын?ы т?ра?асы Дмитрий Смирнов ба?ыт тек отбасында болатынын бiрнеше рет айт?ан. «Оларды отбасын жердегi е? басты ??ндылы? деп санайтындай етiп ?сiрi?iз.
?йткенi адам отбасын ??рма?ан болса, ?ай салада жетiстiкке жетсе де, ба?ытты бола алмайды. ?йткенi Жарат?ан Иенi? ?зi адамды ?андай да бiр ???ы?тары бар жеке т?л?а ретiнде жаратпа?ан: Ол еркек пен ?йелдi жаратып, олар?а: «?сiп-?нiп, к?бейi?дер», дедi. Жаратушыны? ?зi бiздi отбасы ретiнде жаратты, сонды?тан бiз тек отбасында ?ана жер бетiнде ?мiр с?рiп, ?йлесiмдiлiк пен ба?ыт таба аламыз. Ал адам?а на?ыз христианды?ты тек отбасы ?ана ?йрете алады. Б?л бiздi? ??т?аруымыз… К?п бай адамдармен араласу?а тура келдi, бiра? оларды? арасында ба?ытты жанды кездестiрмедiм…
Мен на?ыз ба?ытты ерлi-зайыптыларды? бiрiн-бiрi жа?сы к?ретiн к?п балалы отбасында ?ана бай?адым; балалар к?шеде емес, отбасылы? махаббат атмосферасында ?скенде. Б?л атмосфера ?р баланы? туылуымен бiрге артып, ты?ызыра? болады. Егер екi адамны? – ер мен ?йелдi? – жа?сы, иманды, е?бек?ор балалары болса, онда олар жер бетiндегi барлы? бас?а ба?ыттардан асып т?сетiн ба?ыт?а ие болады. Б?л ба?ыт еш?андай сырт?ы жа?дайлар?а байланысты емес. Ба?ытты н?рландыр?ан отбасы мен балалар сiздi осы ба?ытпен ?немi ж?ктейдi. Со?ан шомыласы?… Адам ?з ба?ытын ?зi ??р?ысы келсе, отбасын ??руы керек деген т?жырым?а келдiм». А?айынды Стругацкийлердi? «Д?йсенбi сенбiде басталады» атты ?зiл ??гiмесiнде ба?ыт?а келесi аны?тамалар берiлген]: … е? ?арапайым жа?ымсыз аны?тамалар («А?ша ба?ытты сатып алмайды»), е? ?арапайым позитивтi аны?тамалар («Е? жо?ары ?ана?аттану, толы? ?ана?аттану, с?ттiлiк»), казуистикалы? аны?тамалар («Ба?ыт – ба?ытсызды?ты? болмауы») ж?не парадоксикалы? («Е? ба?ыттысы – ?зiлкештер, а?ыма?тар, олар а?ыма? ж?не нем??райлы, ?йткенi олар ар-ожданды бiлмейдi, олар аруа?тардан ж?не бас?а да ?лмейтiн н?рселерден ?оры?пайды, болаша? апаттардан ?ор?удан азап шекпейдi»).
Ба?ыт – б?л ?ана?аттанудан ?ар?ынды ?уаныш?а дейiн созылатын жа?ымды эмоция. Ба?ытты с?ттердi жа?ымды ?мiрлiк т?жiрибелер немесе ойлар тудыруы м?мкiн, бiра? кейде олар еш?андай себепсiз пайда болуы м?мкiн. ?за? уа?ыт кезе?iндегi ба?ыт де?гейлерi ?мiрге ?ана?аттану, субъективтi ?л-ау?ат, г?лдену ж?не эвдаймония де?гейлерiмен к?бiрек байланысты. Жалпы ?олданыста «ба?ытты» с?зi осы к?рсеткiштердi? ?зiн ба?алау немесе ба?ытты? «к?зiнi?» стенографиясы болуы м?мкiн (мысалы, «?мiрде ба?ыт табу», ?мiрдi? м?нiн табу сия?ты). Кез келген эмоция сия?ты, ба?ытты? на?ты аны?тамасы философияда ?немi пiкiрталас та?ырыбы болды. Ба?ыт м?дениеттер арасында?ы т?сiнудегi м?мкiн айырмашылы?тар туралы пiкiрталас та?ырыбы. Б?л с?з негiзiнен екi фактор?а байланысты ?олданылады: Л?ззат немесе ?уаныш сия?ты эмоцияны? (аффекттi?) ?азiргi т?жiрибесi немесе «жалпы эмоционалды жа?дайды?» жалпы сезiмi. Мысалы, Дэниел Каннеман ба?ытты «мен осы жерде ж?не ?азiр сезiнемiн» деп аны?тады. Ба?ытты? с?здiк аны?тамаларында б?л ?олданыс ?мiр сапасы сия?ты ?мiрге ?ана?аттануды ба?алауды бiлдiредi. Мысалы, Рут Веенховен ба?ытты «адамны? жалпы ?мiрiне ба?а беру, ?мiр сапасын аны?тайды» дедi. Каннеман б?л адамдар ?шiн ?азiргi т?жiрибеден ма?ыздыра? екенiн айтты. Кейбiр пайдалану жа?дайлары осы факторларды? екеуiн де ?амтуы м?мкiн. Субъективтi ?л-ау?ат а?ымда?ы т?жiрибе (эмоциялар, к??iл-к?й ж?не сезiмдер) ж?не ?мiрге ?ана?аттану ?лшемдерiн ?амтиды. Соня Любомирский ба?ытты «адамны? ?мiрi жа?сы, ма?ыналы ж?не ??нды екенiн сезiнумен бiрiктiрiлген ?уаныш, ?ана?ат немесе жа?ымды ?л-ау?ат т?жiрибесi» деп сипаттады. Эвдаймонизм – ?ркендеу, ба?ыт, ба?ыт?а жетуге ?мтылуды? адамгершiлiктi? критерийi ж?не адам мiнез-??л?ыны? негiзi ретiнде танитын этикалы? ба?ыт. Ксавье Ландес ба?ыт субъективтi ?л-ау?ат, к??iл-к?й ж?не эвдаймония сия?ты к?рсеткiштердi ?амтиды деп ?сынды. Бiздi? ?мiрдегi асыл ??ндылы?тарды пайдалану ?рт?рлi н?тижелерге ?келуi м?мкiн. Соны? бiрi – ба?ыт. Скандинавиялы? елдердi е? ба?ытты елдер дейдi. ?р ойшыл ба?ытты к?п ма?ыналы ??ым?а айналдырады. А?Ш-ты? Т?уелсiздiк Декларациясында ба?ыт?а ?мтылу ???ы?ы халы?ты? саяси ???ы?ы ретiнде ?арастырылады. Ал егер б?л саяси ???ы? шынымен халы??а тиесiлi болса, онда ?рбiр азаматты? ба?ыт?а ?мтылу ???ы?ы ж?не оны саяси ??ралдар ар?ылы ж?зеге асыру м?мкiндiгi болуы керек.
Адамдар ?асырлар бойы ба?ытты ?лшеуге тырысты. 1780 жылы а?ылшын утилитарлы (мiнез-??лы? немесе ?рекеттi? моральды? ??ндылы?ы оны? пайдалылы?ымен аны?талады) философы Джереми Бентам ба?ыт адамдарды? басты ма?саты бол?анды?тан, оны ?кiметтi? ?аншалы?ты жа?сы ж?мыс iстейтiнiн аны?тау ?дiсi ретiнде ?лшеу керек деп ?сынды. Б?гiнгi та?да ба?ыт ?детте ?зiне-?зi есеп беру сауалнамасы ар?ылы ?лшенедi. ?зiне-?зi есеп беру когнитивтiк ауыт?улар?а ж?не ережеден ауыт?у сия?ты ?ате к?здерiнен са? болу керек. Алайда Зерттеулер к?рсеткендей, т?жiрибелi эмоциялар туралы естелiктер д?рыс емес болуы м?мкiн. Аффективтi болжау бойынша зерттеулер адамдар ?здерiнi? болаша? эмоцияларын, соны? iшiнде оларды? ?аншалы?ты ба?ытты болатынын нашар болжайтынын к?рсетедi. Ба?ыт экономистерi философиялы? ж?не ?дiстемелiк м?селелермен тым к?п айналыспайды ж?не халы? ба?ытыны? орташа де?гейiн ?лшеу ?шiн сауалнаманы пайдаланбайды. Ба?ытты ?лшеу ?шiн бiрнеше шкала ?олдану?а болады: ба?ытты немесе ба?ытсыз адамдар ретiнде сипаттау ?шiн, жеке ?асиеттер мен о? немесе терiс ?сер ету арасында?ы байланысты ба?алау. Респонденттерге оларды? е? жа?сы ?мiр с?руi 10, ал е? нашар ?мiрi 0 болатын баспалда?ты елестету ?сынылады. Содан кейiн олардан ?азiргi ?мiрiн 0-ден 10-?а дейiнгi шкала бойынша ба?алау ?сынылады. Адамдарды? осы к?нге дейiн л?ззат ал?анын, к?п к?лгенiн немесе ?уан?анын, жа?сы дем ал?анын, ??рметпен ?ара?анын ж?не ?ызы?ты н?рсе ?йренгенiн немесе iстегенiн с?райды. 2018 жыл?ы ?здiк 10 елдi? то?ызы Парагвай мен Панама баста?ан О?т?стiк Америка болды. Елдi? ?пайлары 85 пен 43 аралы?ында. Ба?ытты елдер iшiнде ?аза?стан 2023 жылы 45-шi орында 138 мемлекеттен. ТМД бойынша бiрiншi орындамыз. Тамаша н?тиже. Барлы?ы елдi? – тынышты?ыны?, бейбiтшiлiк пен ынтыма?тасты?ты? ар?асы.
World Happiness Report 2012 жылдан берi жарияланып келедi. «Жалпы ?мiрi?iзге ?аншалы?ты ?ана?аттанасыз?» ар?ылы ба?аланады. «Сiз ?азiр ?аншалы?ты ба?ыттысыз?» деген сия?ты адамдардан ауызша жауап алынады. Осы к?рсеткiштердi пайдалана отырып, есеп авторлары ба?ыт де?гейi е? жо?ары елдердi аны?тайды. Салауаттылы?ты? субъективтi ?лшемдерiнде басты айырмашылы? ?мiрдi когнитивтiк ба?алауда ж?не эмоционалды есептерде жатыр. Экономикалы? ?алымдар мен халы?аралы? экономикалы? ?йымдар адамны? ?л-ау?атын не??рлым тiкелей ж?не на?ты ба?алауды ?амтамасыз ету ?шiн субъективтi ж?не объективтi шараларды бiрiктiретiн к?п ?лшемдi ба?ылау та?таларын ?олдап, ?зiрлеуде. Ересектердi? ?л-ау?атына ?сер ететiн к?птеген ?рт?рлi факторлар бар, мысалы, ба?ыт туралы пайымдаулар iшiнара ма?ызды шектеулердi? болуын к?рсетедi ж?не ?дiлдiк, автономия (т?л?аны? ?зiн-?зi ж?зеге асыру?а, ?зiн-?зi реттеуге ж?не ?зiн-?зi аны?тау?а, ?з бетiнше ?рекет ету, шешiм ?абылдау ж?не т?уелсiздiк ?абiлеттерiн ашу?а ?мтылуын сипаттайтын т?л?аны? сапасы ретiнде т?сiнiледi), ?о?амдасты? ж?не инклюзивтiлiк (физикалы? дамуында ?иынды?тары бар, оны? iшiнде м?гедек немесе психикалы? ерекшелiктерi бар адамдарды? ?о?амны? белсендi ?мiрiне на?ты ?осылу процесi) ?мiр бойы ба?ыт пен ?л-ау?атты? негiзгi аспектiлерi болып табылады. Б?л факторлар ба?ытта р?л ат?арса да, адамны? ба?ыт?а жетуiне к?мектесу ?шiн оларды? барлы?ы бiр уа?ытта жа?саруы керек. Уа?ыт ?те келе ба?ытты? т?ра?ты екенi аны?талды.
Ба?ытты? болмысы, таби?аты ж?не о?ан жетуi туралы философиялы? ?ылым бар. Кейбiр философтар ба?ытты ?мiрдi? моральды? ма?саты немесе кездейсо?ты? аспектiсi ретiнде т?сiнуге болады деп санайды; Шынында да, к?птеген еуропалы? тiлдерде «ба?ыт» терминi с?ттiлiктi? синонимi болып табылады.
Осылайша, философтар ?детте ба?ыт дегенiмiз не жа?сы к??iл к?й, адам?а жа?сы н?тиже беретiн ?мiр деп т?сiндiредi. Ба?ыт?а жетудегi прагматикалы? (а?и?ат пен семантикалы? м?ннi? критерийi ретiнде практика?а негiзделген философиялы? а?ым) ала?даушылы?ты ескере отырып, психологияда?ы зерттеулер к?птеген заманауи философтар?а ?з теорияларын ?зiрлеуде басшылы? еттi. Демокрит (шамамен б. з. б. 460 – 370 ж.) «к??iлдiлiк» ??ндылы?ына ерекше м?н бергендiктен «к?лкi философ» деген атпен танымал.
Ба?ыт?а апаратын барлы? н?рсенi бас?а адамдар?а емес, ?зiне байланысты ететiн адам ба?ытты ?мiрдi? е? жа?сы жоспарын та?да?ан. – Платон, «Республика»
Платон (шамамен б. д. д. 428 – 347 ж.) Республикада бiлiм мен iзгiлiкке берiлген ?мiр, ба?ыт пен ?зiн-?зi ж?зеге асыру?а ?келедi деп ?йретедi. Ба?ыт?а жету ?шiн адам материалды? д?ниедегi ?згерiстерге иммунитетке ие болып, идеялар патшалы?ында ?мiр с?ретiн м??гiлiк, ?згермейтiн формаларды бiлуге ?мтылуы керек. Федрдi? к?йме аллегориясы Платонны? iшкi ба?ыт?а ?алай жетуге болатыны туралы е? ма?ызды iлiмi болса керек. Платон ?леуметтiк ба?ыт азаматтарды? бiр-бiрiне ?дiл ?арым-?атынасынан, iзгi ?мiр с?руiнен ж?не ?р?айсысы ?зiнi? ?леуметтiк функциясын адал орындауынан туындайды деп есептейдi. Аристотель (б.з.д. 384 – 322 ж.) этика, метафизика, биология ж?не ботаника п?ндерiнде ежелгi грек ?алымы болып саналды. Аристотель эвдаймонияны адамны? ойы мен iс-?рекетiнi? ма?саты деп сипаттады. Eudaimonia жиi «ба?ыт» деп аударылады, бiра? кейбiр ?алымдар «адамны? г?лденуi» д?лiрек аударма болуы м?мкiн деп санайды. На?тыра? айт?анда, eudaimonia адамзат белсендi т?рде ?мтылып, ?ол жеткiзе алатын болмысты? о? ж?не ??дайлы? к?йiн бiлдiредi. Б?л к?й адам ?шiн е? жа?ымды екенiн ескере отырып, к?бiнесе ба?ыт с?зiн же?iлдетедi. Дегенмен, Аристотельдi? б?л терминдi Никомахейлiк этикада?ы ?олдануы ба?ыт деген жалпы ??ымны? ше?берiнен шы?ады. Никомахейлiк этикада Аристотель к?птеген ма?саттар шын м?нiнде тек аралы? ма?саттар болып табылатынын ж?не олар жо?ары ма?саттар?а жетуге м?мкiндiк беретiндiктен ?ана ?ала?анын к?рсетедi. Демек, байлы?, а?ыл-ой, батылды? сия?ты н?рселер бас?а н?рселерге ?атысты ?ана ба?аланады, ал эвдаймония ?з алдына жал?ыз ??нды н?рсе. Аристотель адамны? ба?ытты болуы ?шiн iзгiлiк ?ажет деп есептедi ж?не iзгiлiк болмаса, е? бастысы – ?ана?ат пен разы болу деп есептедi. Аристотельдiк этикада iзгiлiкке жету «не iстеуiм керек» дегеннен г?рi «мен ?андай болуым керек» деген с?ра?ты ?оюды ?амтиды. Толы? iзгi адам эвдаймония?а ?ол жеткiзген адам ретiнде сипатталады, сонды?тан ол с?зсiз ба?ытты болады. Цинизмнi? (Цинизм – б?л моральды? нормалар?а, м?дени ??ндылы?тар?а ж?не ?дептiлiк туралы идеялар?а ашы?, нем??райлы ж?не менсiнбейтiн к?з?арас, жалпы ?абылдан?ан н?рсеге терiс, нигилистiк к?з?арас) iзгiлiкке сай аскеттiк ?мiрдi жа?тады. Ксенофонт Антисфеннi? «жаннан келетiн» ?уанышты жо?ары ба?ала?анын, ал Диоген Лаэрций Антисфеннi?:
«Л?ззат ал?анша, жынданып кеткенiм арты?» дегендi ?нататынын айтады. Ол тек Сократты? к?шiн ?ажет ететiн ба?ытты ?амтамасыз ету ?шiн iзгiлiк ?здiгiнен жеткiлiктi деп есептедi. Ол, барлы? кейiнгi киниктер сия?ты, толы?ымен iзгi, сонды?тан ба?ытты ?мiр с?ру ?шiн а?шамен, билiкпен ж?не ата?пен байланысты ба?ытты? кез келген ?деттегi идеяларын жо??а шы?арды.
Осылайша, аскеттi с?ру, барлы? шартты тiлектердi ?абылдамау, ?арапайым ?мiрдi арты? к?ру, барлы? иелiктен азат болу ар?ылы Ба?ыт?а жетуге болады деп есептедi. Синоп Диогенi (шамамен 412 – б. з. 323 ж.) к?бiнесе философияны? тамаша к?рiнiсi ретiнде ?арастырылады. Стоиктердi? ?зi оны данышпанды? д?режеге жеткен санаулыларды? бiрi деп сана?ан.
Н?тижесiнде, данышпанны? ?з проблемалары болса да, аз ?ана л?ззат алса да, ба?ытты болады.
– Диоген Лаэрций Анницерис туралы
Аристипп Киренский (шамамен б. з. б. 435 – 356 ж.) Киренаика философия мектебiнi? негiзiн ?ала?ан. Мектеп тек жа?сылы? – жа?ымды л?ззат, ал ауырсыну – жал?ыз жаманды? деп д?лелдедi. Олар ?рбiр сезiм ?ткiншi, сонды?тан барлы? ?ткен ж?не болаша? л?ззаттарды? жеке адам ?шiн на?ты болмысы жо? ж?не ?азiргi л?ззат арасында затты? айырмашылы? жо? деп бекiтедi. Клавдий Элиан ?зiнi? «Тарихи жина?ында» Аристипп туралы былай деп жазады: Ол б?гiнгi к?нi, тiптi оны? адам ?рекет ететiн ж?не ойлайтын б?лiгiн на?тылауды ?сынды. ?йткенi, ?ткен немесе к?ткенiмiз емес, тек ?азiргi уа?ыт ?ана бiзге тиесiлi, ?йткенi бiр н?рсе кетiп, онымен ая?талды, ал екiншiсiнi? ?алай ж?зеге асатыны белгiсiз». Кейбiр с?ттiк л?ззаттар ауырсынудан ?мытыруы м?мкiн. Дана адам л?ззат?а иелiк етiп, оны? ??лына айналмауы керек, ?йтпесе ол азап?а ?келедi, б?л ?мiрдi? т?рлi л?ззаттарын ба?алау ?шiн к?регендiлiктi ?ажет етедi. Пиррон (шамамен б. з. д. 360 – 270 ж.) Батыста?ы философиялы? скептицизмнi? ал?аш?ы мектебi – пирронизмнi? негiзiн ?алады. Пирронды? т?жiрибенi? ма?саты – атараксия (жан тынышты?ы) к?йiне жету – б?зылудан азат болу. Пирро адамдарды? атараксия?а жетуiне оларды? аны? емес н?рселерге деген сенiмдерi, я?ни догма кедергi болатынын аны?тады. Адамдарды сенiмнен босату ?шiн ежелгi пирроншылар к?птеген к?м?ндi д?лелдер жасады.
?мiр бойы ба?ытты болу ?шiн даналы? жинайтын барлы? ??ралдарды? iшiнде е? ма?ыздысы – досты?. – Эпикур
Эпикуризмнi? негiзiн салушы Эпикур (шамамен 341 – б.з.д. 270 ж. ш.) ?мiрдi? ма?саты тынышты? (атараксия) ж?не ?ор?ыныштан азат болу, сондай-а? дене ауыруыны? болмауы (апония, грекше) деп ?йреттi). Осы ма?сатта Эпикур аскеттiк ?мiр салтын, асыл досты?ты ж?не саясаттан аула? болуды ?сынды. Ба?ыт?а жетуге к?мектесетiн ??ралдарды? бiрi – тетрафармакос немесе т?рт т?рлi емдеу:
«??дайдан ?ор?па, ?лiм туралы ала?дама; Жа?сы н?рсенi алу о?ай, ж?не ?ор?ынышты н?рсенi к?теру о?ай».
Парасаттылы??а с?йенiп, байыпты, жiгерлi, байсалды, еште?еге ала?дау?а жол бермейтiн адам болуы?ыз керек. Еште?е к?тпей, бiра? ?азiр ?мiр с?руге ?ана?аттанса?ыз, ?р с?зi?iзде ?а?арманды? шынды?ты айтып отырса?ыз, сiз ба?ытты ?мiр с?ресiз. Ал б??ан тос?ауыл ?оятын адам жо?. – Маркус Аврелиус, медитация
Стоицизм – Цитийский Зенон (шамамен б. з. б. 334 – 262 ж.) негiзiн ?ала?ан философия мектебi. Зенон ойда?ы синкретист бол?анымен, оны? негiзгi ы?палы киниктер болды, ал оны? т?лiмгерi Фивиялы? ж?шiктер (шамамен б. з. б. 365 – 285 ж.) болды. Стоицизм – таби?ат ?лемi туралы логика мен к?з?арастар ж?йесiн ?амтамасыз ететiн жеке этика философиясы. «Стоик» терминiнi? ?азiргi заман?ы ?олданылуы ?детте стоицизмдi ?станушылар?а емес, ?орша?ан ?лем т?жiрибесiне нем??райлы ?арайтын немесе жалпы сезiмдердi басатын адамдар?а ?атысты. Стоицизмнi? негативке нем??райлы ?арау?а баса назар аударатынын ескерсек, ол ба?ыт?а жету жолы ретiнде ?арастырылады. Стоиктер «ба?ыт ?шiн iзгiлiк жеткiлiктi» деп санайды. Осы iзгiлiк сезiмiне жеткен адам данышпан болады. Эпиктеттi? айтуы бойынша, б?л данышпан «ауырып ж?р, бiра? ба?ытты, ?ауiп т?нгенiмен ба?ытты, ?ледi бiра? ба?ытты, айдауда ж?не ба?ытты, мас?ара болады бiра? ба?ытты». Сонды?тан стоиктер уа?ыттарын iзгiлiкке жетуге ж?мсады. Б??ан адам ?з ?мiрiн стоиктiк логиканы, стоиктiк физиканы ж?не стоиктiк этиканы зерттеуге арна?ан жа?дайда ?ана ?ол жеткiзуге болады. Стоиктер ?здерiн «таби?атпен ?йлесiмдi ?мiр с?ретiндер» деп сипаттайды. Кейбiр стоицизм мектептерi стоик философиясыны? т?жiрибесiнi? ма?саты ретiнде Аристотельдi? эвдаймония т?жырымдамасын келтiредi.
Секстианды? мектептi? негiзiн Квинт Секстий ?лкен (б.з.д. 50 ж.) салды. Ол негiзiнен пифагорлы?, платонды?, киниктiк ж?не стоиктiк элементтердi бiрiктiретiн философиялы?-медициналы? мектеп ретiнде сипатталды. Олар ба?ыт?а жету ?шiн адам вегетарианды? болуы керек, т?нде ар-?жданды? тексеруден ?тiп, т?тынушылы?тан да, саясаттан да аула? болу керек деп д?лелдедi ж?не ?ол жетпес т?ндiк к?ш денеге енедi деп сенедi.
Августин Гиппо
Ба?ытты ?мiр – а?и?ат?а негiзделген ?уаныш. Б?л са?ан негiзделген ?уаныш, Уа, ??дай, а?и?ат.
– ??тты болсын Августин, мойындау.
Гиппопалы? ?улие Августин (б.з. 354 – 430 ж.) – ертедегi христианды? теолог ж?не философ, оны? е?бектерi Батыс христианды?ы мен Батыс философиясыны? дамуына ?сер еттi. ?улие Августиннi? пiкiрiнше, адамны? барлы? iс-?рекетi с?йiспеншiлiктi? т??iрегiнде ?рбидi, ал адамдарда кездесетiн басты проблема – махаббатты? жайлы д?рыс емес т?сiнiк.
Ба?ытты тек ??дайдан табу?а болады, ?йткенi Ол ба?ыт к?зi. Адамзат ??дайдан жаратыл?ан, бiра? содан берi ??ла?ан кезден бастап, адамны? жаны ??даймен бiрге бол?ан кездегi ба?ытты есте са?тайды. Осылайша, егер адам Алла?а деген с?йiспеншiлiкке ба?ытталса, барлы? бас?а махаббаттар д?рыс реттелген болады. Осылайша, ?улие Августин неоплатонды? (синкретикалы? философиялы?-дiни iлiмi, ол ?зiнi? е?бектерiнде жаз?ан ежелгi философ Платоннi? ?ызметi н?тижесiнде пайда болды) д?ст?рге с?йенiп, ба?ыт таза т?сiнiктi д?ниенi ойлауда жатыр деп д?лелдейдi.
?лiм иелерiнi? орта? бiр уайымы ?лiм. Олар б?л ?шiн ж?мыс iстейдi, бiрнеше ма?саттар?а ?мтылады, ?рт?рлi жолдармен ж?редi, бiра? бiр ма?сат?а – ба?ыт?а жетуге ?мтымайды.
– Боэций, Философия ж?баныш.
Боэций (шамамен 480–524 жж.) – «Философия ж?баныш» кiтабыны? авторы ретiнде танымал философ. Б?л шы?арма орта ?асырларда?ы ж?не ерте ?айта ?рлеу д?уiрiндегi христиан дiнiне е? ?лкен ?сер еткен ж?не классикалы? кезе?нi? со??ы ?лы шы?армасы ретiнде сипаттал?ан. Кiтап к?птеген та?ырыптарды ?амтиды, бiра? оларды? арасында ба?ыт пен ??дайды? таби?атын ?арастыра отырып, та?дырды? ?згеруiне ?арамастан ба?ыт?а ?алай жетуге болатынын тал?ылайды. Ол ба?ыт?а, кемел игiлiкке ?ол жеткiзу ар?ылы ж?не б?л кемел игiлiктi? ??дай екенiн д?лелдейдi. Содан кейiн ол ??дай ?аламды С?йiспеншiлiк ар?ылы бас?ар?анды?тан, ??дай?а д??а ету ж?не
С?йiспеншiлiктi ?олдану шынайы ба?ыт?а жетелейдi деген ?орытынды?а келедi.
Авиценна (шамамен 980–1037), «Ибн Сина» деген атпен белгiлi, полимат ж?не за?гер; ол исламны? алтын ?асырыны? е? ма?ызды ойшылдарыны? бiрi болып саналады.
Оны? ойынша, ба?ыт адамны? ма?саты, ал шынайы ба?ыт д?ниелiк м?дделерден таза. Сайып келгенде, ба?ыт адам интеллектiнi? жалпы белсендi интеллектiмен бiрiгуi ар?ылы дамуы.
?л-?азали (шамамен 1058–1111) – парсы тектi м?сылман теологы, за?гер, философ ж?не мистик. ?мiрiнi? со?ына ?арай жаз?ан ?л-?азали «Ба?ыт алхимиясын» (Кимия-йи Саадат, (парсы тiлiнде) жазды. Ол ?з е?бегiнде ??рыпты? талаптарды са?тауды? ма?ыздылы?ын атап к?рсетедi. Ислам дiнi, ??т?арылу?а ж?не к?н?дан са?тану?а ?келетiн амалдар. ?л-?азалидi? айтуынша, ба?ытты? т?рт негiзгi ??рамдас б?лiгi бар: ?зiн-?зi тану, Алланы тану, д?ниенi шын м?нiнде тану, ?лгеннен кейiнгi ?мiрдi тану. Адамны? а?ыл-ой ?абiлетiн – ??дай берген ?абiлеттi – пайдалану ар?ылы ?ана жан д?ниелiктен ??дай?а толы? берiлгендiкке, е? жо?ар?ы ба?ыт?а айналуы м?мкiн.
Маймонид (шамамен 1135–1204) – еврей философы ж?не астрономы, ол е? жемiстi ж?не ы?палды Таурат ?алымдары мен д?рiгерлерiнi? бiрi болды. Ол ба?ыт т?пкiлiктi ж?не м?нi бойынша интеллектуалды деп жазады.
Адамны? ?алауы мен iздейтiн н?рсесi ?алса, толы? ба?ытты емес.
– Фома Аквинский, Summa Theologica
?улие Фома Аквинский (1225 – 1274 жж.) – философ ж?не теолог, 1323 жылы Шiркеудi? докторы болды. Ол ?зiнi? «Summa Theologica» атты басты шы?армасында аристотелизм мен католиктiк теологияны синкреттедi. Фома Аквинскийдi? ойынша, кемел ба?ыт кез келген физикалы? л?ззатта, кез келген д?ниелiк ?уатта, ?андай да бiр д?режеде д?ниелiк ата? пен ??рметте немесе кез келген т?пкiлiктi шынды?та табылмайды. Ол тек шексiз ж?не кемел н?рседе болуы м?мкiн – б?л ??дай. Ал ??дай материалды? н?рсе емес, таза рух бол?анды?тан, бiз ??дайды тану ж?не оны с?ю ар?ылы бiрiктiремiз. Демек, ??даймен бiрiгу – е? кемел адам ж?не адам ?мiрiнi? т?пкi ма?саты.
Мишель де Монтень (1533–1592) – француз философы. Эллинистiк философия мен христианды?ты? ?серiмен ?мiрдi? ?о?амды? ж?не жеке салаларын б?луге деген сенiммен бiрге Монтень ба?ытты? субъективтi к??iл к?й екенiн ж?не ?ана?аттану ?р адамда ?рт?рлi болатынын жазады. Одан ?рi ол ?о?амны? араласуынсыз ба?ыт?а жетудi? на?ты ?рекеттерiн орындау ?шiн а?и?ат?а сенiм керек екенiн мойындайды.
Джереми Бентам (1748—1832) – британды? философ, за?гер ж?не ?леуметтiк реформатор. Ол ?азiргi утилитаризмнi? (этикада?ы ба?ыт (этикалы? теория), о?ан с?йкес мiнез-??лы? немесе ?рекеттi? моральды? ??ндылы?ы оны? пайдалылы?ымен аны?талады) негiзiн салушы болып саналады. Джереми Бентамны? пiкiрiнше, д?рыс iс-?рекет – б?л пайдалылы?ты? е? к?п м?лшерiн тудыратын ба?ыт, м?нда пайдалылы? ?рекеттен зардап шеккен ?рбiр жеке адамны? кез келген азабы (ауыруы) шегерiлген жалпы л?ззат (ба?ыт) ретiнде аны?талады. Берiлген ?рекеттi? пайдалылы?ын есептеу ?шiн ол Фелисиф есебiн жасады. Б?л есептеуге с?йкес, мысалы, аскеттiк ??рбанды? моральды? т?р?ыдан д?рыс емес.
Артур Шопенгауэр (1788—1860) – немiс философы. Оны? философиясы ?зiмшiлдiк ?рекеттер – б?л жеке м?дде, л?ззат немесе ба?ыт?а ?мтылу, ал жанашырлы? тек адамгершiлiк ?рекет болуы м?мкiн екенiн бiлдiредi. Шопенгауэр ба?ытты ?ана?аттандырыл?ан тiлекпен т?сiндiредi, б?л ?з кезегiнде жа?а тiлектердi тудырады. Ал ?ана?атсызды? – б?л бос меланхолия?а ?келетiн азап. Сондай-а? ол ба?ытты уа?ытты? ?оз?алысымен байланыстырады, ?йткенi бiз уа?ыт жылдам ?ткенде ба?ытты сезiнемiз, уа?ыт баяула?анда ?ай?ырамыз.
Фридрих Ницше (1844—1900) немiс философы, а?ыны, м?дениет тарихшысы ж?не филологы болды, оны? шы?армашылы?ы ?азiргi философия?а ?лкен ?сер еттi. Ницше а?ылшын утилитарларыны? е? ?лкен ба?ыт?а ?мтылуын сынап, ба?ытты болуды ?мiрдi? т?пкi ма?сатына айналдыру, оны? с?зiмен айт?анда, «адамды жекс?рын етедi» дегендi бiлдiрдi. Оны? орнына Ницше «жай ба?ыттан» г?рi жо?ары ж?не ?иын ма?саттары бар м?дениеттi iздедi. Ол «со??ы адамны?» фигурасын утилитарлар мен ба?ыт iздеушiлерге ?арсы ойлау экспериментiнi? бiр т?рi ретiнде енгiздi.
Барлы? ?ауiп-?атерден, ?иынды?тардан, сына?тар мен к?рестерден аула? болып, тек ?з ба?ыты мен денсаулы?ына ?мтылатын б?л «кiшкентай адамдар» менсiнбеуге лайы?. Оны? орнына, Ницше ?иынны?, тек к?респен, ?иынды?пен ж?не азаппен табу?а болатын н?рсенi? ??ны туралы ойлануды ?алайды. Ол бiздi? ?мiрдегi ?лкен ??ндылы?ты? б?рiн, соны? iшiнде философияны емес, адамзат м?дениетiнi? барлы? жо?ары жетiстiктерiн тудыратын азап пен ба?ытсызды?ты? жа?ымды ??ндылы?ы туралы ойлануды ?алайды.
Владислав Татаркевич (1886—1980) – поляк философы ж?не тарихшысы. Татаркевич ?шiн ба?ыт негiзгi этикалы? категория, ал шынайы ба?ыт толы? ?ана?аттануды, я?ни т?тас ?мiрге ?ана?аттануды талап етедi.
Герберт Маркузе (1898–1979) – немiс-американды? философ, ?леуметтанушы ж?не Франкфурт сыни теория мектебiмен байланысты саяси теоретик. Ол ?зiнi? 1937 жыл?ы «М?дениеттi? жа?ымды сипаты» атты эссесiнде м?дениеттi? ?о?ам ??рылымында?ы шиеленiстi дамытатынын ж?не б?л шиеленiс кезiнде ?алыптас?ан ?леуметтiк т?ртiпке ?арсы т?руы м?мкiн екенiн айтады. К?нделiктi д?ниеден б?лiнетiн болса, ба?ыт?а деген с?раныс сырт?ы болудан ?алып, рухани тол?анысты? нысанасына айналады. Бiр ?лшемдi адамда оны? т?тынушылы?ты сынауы ?азiргi ж?йенi? демократияландыруды к?здейтiнiн, бiра? таби?аты бойынша авторитарлы? екенiн к?рсетедi, ?йткенi азда?ан адамдар ба?ытты? белгiлi бiр н?с?аларын сатып алу?а м?мкiндiк беретiн еркiндiк туралы ?абылдауды талап етедi. Одан ?рi ол «ба?ытты сатып алу?а болады» деген концепцияны? психологиялы? т?р?ыдан деструктивтi екенiн айтады.
Адам?а ?айта-?айта «ба?ытты бол» деп б?йырылатыны американды? м?дениетке т?н ?асиет. Бiра? сiз ба?ыт?а ?мтыла алмайсыз; Б?л орындалу керек. Адамны? «ба?ытты болу» ?шiн себебi болуы керек. – Виктор Франкл
Виктор Франкл (1905–1997) – австриялы? невропатолог, психиатр, Холокосттан аман ?ал?ан ж?не логотерапияны? негiзiн салушы. Оны? философиясы м?нге, ?асiреттi? ??ндылы?ына ж?не ?зiнен жо?арыра? н?рсеге жауапкершiлiкке баса назар аударуды? айналасында болды; Тек осы с?ра?тар?а тап бол?ан адам ба?ытты бола алады.
Роберт Нозик (1938—2002) – американды? философ, Гарвард университетiнi? профессоры. Ол ?зiнi? саяси философиясы мен ойлау эксперименттерiмен танымал. «Т?жiрибе машинасы» (1974) ой экспериментiнде ол к?нделiктi шынды? пен шексiз л?ззат беретiн имитациялан?ан шынайылы? арасында?ы та?дауды елестету ар?ылы ба?ыт туралы гедонистiк (Гедонизм аксиологиялы? iлiм, о?ан с?йкес л?ззат ?мiрдi? е? жо?ары игiлiгi мен м?нi, жал?ыз т?пкiлiктi ??ндылы? болып табылады (ал бас?а барлы? ??ндылы?тар аспапты?, я?ни л?ззат?а жету ??ралы болып табылады) т?сiнiктердi сын?а алады. Пайдалы ??быжы? (1974) – толы? л?ззат утилитарлы? (этикада?ы ба?ыт (этикалы? теория), о?ан с?йкес мiнез-??лы? немесе ?рекеттi? моральды? ??ндылы?ы оны? пайдалылы?ымен аны?талады) т?жырымдамасын сынау ?шiн Роберт Нозик жаса?ан ой экспериментi.
Мишель Онфрай (1959 ж. т.) – гедонистiк, эпикуристiк ж?не атеистiк д?ниетанымы бар француз жазушысы ж?не философы. Онфрэй гедонизмнi? саяси ?лшемi Эпикурдан Джон Стюарт Миллге, Джереми Бентам?а ж?не Клод Адриен Гельветиске дейiн созылатынын айтады. Саяси гедонизм е? к?п адамдар ?шiн е? ?лкен ба?ыт ??руды ма?сат етедi. Онфрэй гедонизмдi «?зiне немесе бас?алар?а зиян келтiрмей, ?зiне л?ззат алу?а ж?не бас?аларды ?уанту?а негiзделген ?мiрге деген интроспективтi к?з?арас» деп аны?тайды.
Дэвид Пирс (1959 жылы ту?ан) – этикалы? м?селелерге лексикалы?, терiс, утилитарлы? т?р?ыдан ?арайтын британды? трансгуманист (адамны? психикалы? ж?не физикалы? м?мкiндiктерiн жа?сарту ?шiн ?ылым мен техниканы пайдалану?а ы?пал ететiн ?леуметтiк т?ртiп, саяси ?станым ж?не философиялы? т?жырымдама. Трансгуманистер ?ажет емес деп санайтын адам ?мiрiнi? сол аспектiлерiн жою – азап, ауру, ?артаю ж?не ?лiм. Трансгуманистер м?ндай технологияларды ?олдануды? м?мкiндiктерi мен салдарын, оларды пайдалануды? ?ауiптiлiгi мен пайдасын зерттейдi, оны? iшiнде биологиялы?, а?паратты?, когнитивтiк ж?не нанотехнологияларды? конвергенциясы идеясын ?арастырады) философ.
Адамгершiлiкке деген к?з?арас – Ба?ыт философиясы к?бiнесе этикамен бiрге тал?ыланады. Гректерден ж?не христиан дiнiнен м?ра?а ?ал?ан д?ст?рлi еуропалы? ?о?амдар к?бiнесе ба?ытты моральмен байланыстырды. Б?л т?р?ыда мораль ?о?амды? ?мiрдi? белгiлi бiр т?рiнде белгiлi бiр р?лдi орындау болды. Ба?ыт моральды? философия ?шiн ?иын термин болып ?ала бередi. Мораль философиясыны? б?кiл тарихында адамгершiлiктi ба?ыт?а ?келетiн салдарлар т?р?ысынан аны?тау немесе оны ба?ыт?а м?лдем ?атысы жо? деп аны?тау ?рекеттерi арасында тербелiс болды. Психологияда ба?ыт пен адамгершiлiктi? байланысы ?рт?рлi т?сiлдермен зерттелдi. Эмпирикалы? зерттеулер ?арапайым адамдарды? адамны? ба?ыты туралы пайымдаулары iшiнара сол адамны? моральды? ?асиеттерiн ?абылдауына байланысты екенiн к?рсетедi, б?л бас?аларды? ба?ыты туралы пайымдаулар моральды? ба?алауды ?амтиды деп болжайды. К?птеген зерттеулер сонымен ?атар ?леуметтiк мiнез-??лы?пен айналысу ба?ытты арттыра алатынын к?рсетедi.
Eudaimonia – классикалы? грек с?зi, «eu» («жа?сы» немесе «?л-ау?ат») ж?не «даймон» («рух» немесе «кiшi ??дай») с?здерiнен ??рал?ан. Осы т?сiнiгiмен ба?ытты ?мiр дегенiмiз – жа?сы ?мiр, я?ни адамны? адамды? болмысын жа?сыра? сезiнген ?мiрi. Атап айт?анда, Аристотель жа?сы ?мiр – б?л жо?ары саналы ?рекеттi? ?мiрi деп д?лелдедi. Ол б?л м?лiмдемеге «функция аргументi» ар?ылы келдi.
Негiзiнде, егер б?л рас болса, онда ?рбiр тiрi затты? бiрегей орындайтын ?ызметi бар. Аристотель ?шiн адамны? функциясы – б?л а?ыл-ой, ?йткенi б?л адамдар бiржа?ты т?рде жасайтын жал?ыз н?рсе. Ал ?з функция?ызды жа?сы немесе тамаша орындау ?з та?дау еркi?iзде. Аристотельдi? ойынша, тамаша рационалды ?рекеттен т?ратын ?мiр – ба?ытты ?мiр. Аристотель жо?ары саналы ?рекетке ?абiлетсiз адамдар ?шiн екiншi е? жа?сы ?мiр моральды? iзгiлiк ?мiр деп т?жырымдады. Аристотель жауап беруге тырысатын негiзгi с?ра?: «Адам ?мiрiнi? т?пкi ма?саты не?» К?птеген адамдар рахат?а, денсаулы??а ж?не жа?сы беделге ?мтылады. Оларды? ??ндылы?ы бар екенi рас, бiра? оларды? еш?айсысы адамзат ?мтыл?ан ?лы игiлiктi? орнын баса алмайды. Барлы? игiлiктер ба?ыт?а жету ??ралы болып к?рiнуi м?мкiн, бiра? Аристотель ба?ыт ?р?ашан ?з алдына ма?сат деп айт?ан.
Ба?ыт?а ?алай жетуге болатыны туралы теориялар?а «к?тпеген о? о?и?алар?а тап болу», «?згенi? ма?ыздылы?ын к?ру», ж?не «бас?аларды? ?абылдауы мен ма?тауын к?ру» жатады. Кейбiреулер ба?ыт тек сырт?ы, бiр с?ттiк л?ззаттан ?ана емес деп есептейдi. Позитивтi психология, ?л-ау?ат, эвдаймония ж?не ба?ыт саласында?ы зерттеулершiлер Динер, Рифф, Кейс ж?не Селигманны? теориялары «?мiрдi? биологиялы?, жеке, ?арым-?атынасты?, институционалды?, м?дени ж?не жа?анды? аспектiлерiн» ?оса ал?анда, де?гейлер мен та?ырыптарды? ке? ау?ымын ?амтиды. Психиатр Джордж Вайлант ж?не Гарвард университетiндегi ересектердi? дамуын зерттеудi? директоры Роберт Уолдингер ба?ытты ж?не денi сау адамдар адамдар арасында?ы ?арым-?атынасты? к?штiрек екенiн айтты. Зерттеулер жеткiлiктi ?й?ыны? ?л-ау?ат?а ы?пал ететiнiн к?рсеттi. Жа?сы психикалы? денсаулы? пен жа?сы ?арым-?атынас табыс?а ?ара?анда ба?ытты болу?а к?мектеседi. 2018 жылы Лори Р. Сантосты? «Психология ж?не жа?сы ?мiр» атты курсы Йель университетiнi? тарихында?ы е? танымал курс болды ж?не Йельдiк емес студенттерге онлайн режимiнде тегiн ?олжетiмдi болды. Кейбiр комментаторлар л?ззат iздеу ж?не жа?ымсыз т?жiрибелерден аула? болу гедоникалы? д?ст?рi мен толы? ж?не тере? ?ана?аттанарлы? ?мiр с?рудi? эвдаймоникалы? д?ст?рi арасында?ы айырмашылы?ты атап ?ттi. Каннеман:
«Адамдарды? ?здерi ?шiн не ?алайтынын, ?з ма?саттарына ?алай ?мтылатынын ?ара?ан кезде, олар ба?ыт iздеуден г?рi ?ана?аттануды iздеуге к?бiрек итермелейтiн сия?ты» дедi. Осы?ан ??сас н?рсенi психиатр Виктор Франкл бай?ады, ол Екiншi д?ниеж?зiлiк со?ыс кезiнде ?зiнi? ж?не нацистiк концлагерьлердегi бас?а т?т?ындарды? т?жiрибесiн ба?ылау?а м?мкiндiк алды. Ол кiсi ?мiтiн ?згендердi? тез ?летiнiн, ал сенiмдерi берiк ж?не ма?сат ?стан?андарды? ?мiр с?руге бейiм екенiн атап ?ттi. Франкл атап ?ткендей, ?уаныш пен ?асiрет адамны? ?орша?ан ортасынан г?рi оны? к?з?арасы мен та?дауына к?бiрек байланысты. Ол тек жа?ымды жа?дайлар емес, о? ма?ына да ?мiрге е? ?лкен ?ана?ат ?келедi деп сендiрдi. Ол ?з ж?мысында аны?тайтын негiзгi ?ш ма?ына к?здерiне мыналар жатады: 1. Ма?ызды ж?мысты жасау немесе ?рекеттi орындау. 2. Бас?а адаммен немесе т?жiрибемен тере? кездесуде к?рiнетiн с?йiспеншiлiк. 3. Ерiксiз азапты? ма?ынасын табу, мысалы, оны Жаратушыны? емi деп т?сiну ж?не бiлiм алу м?мкiндiгi ретiнде к?ру. Маслоуды? ?ажеттiлiктер иерархиясы адамны? психологиялы? ж?не физикалы? ?ажеттiлiктерiнi? де?гейлерiн бейнелейтiн пирамида. Адам пирамида баспалда?тарымен к?терiлгенде, ?зiн-?зi iске асыру пайда болады. ?ажеттiлiктердi ?ана?аттандыру т?ртiбiнен бас?а, Маслоу е? жо?ары т?жiрибе деп аталатын ерекше т?жiрибе с?ттерiн, с?йiспеншiлiктi?, т?сiнiстiктi?, ба?ытты? немесе л?ззатты? тере? с?ттерiн елестетедi, оны? барысында адам ?зiн толы?, тiрi, ?зiн-?зi ?амтамасыз етушi ж?не сонымен бiрге ?зiн ?лемнi? б?лiгi ретiнде сезiнедi. Б?л Михали Чиксентмихалийдi?
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/book/narsha-bulgakbaev/bak-ytty-boludy-u-yrenin-iz-senimdilik-k-u-piyalary-69950713/chitat-onlayn/) на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.