Читать онлайн книгу «Илмий тадқиқот асослари. Ўқув қўлланма» автора Ибадулла Байджанов

Илмий тад?и?от асослари. Ў?ув ?yлланма
Ибадулла Самандарович Байджанов
Мазкур y?ув ?yлланма олий таълим муассасаларининг архитектура ва ша?арсозлик ва бош?а йyналишлари бyйича магистратура бос?ичи ва «Илмий тад?и?от методикаси» y?ув фани талабалари учун мyлжалланган.?yлламада илмий тад?и?от усулларининг асосий тушунчалари, yрганишнинг ташкилий асослари очиб берилган. Умумлаштирилган шаклда илмий маълумотларни ?идириш, тyплаш ва ?айта ишлаш тизимининг хусусиятлари кyрсатилган.

Илмий тад?и?от асослари
Ў?ув ?yлланма

Ибадулла Самандарович Байджанов

© Ибадулла Самандарович Байджанов, 2023

ISBN 978-5-0060-3919-3
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Та?ризчилар
А.С.Уралов Самарканд Давлат архитектура-?урилиш университетининг «Архитектуравий лойи?алаш» кафедраси профессори, архитектура фанлари доктори

М.Б.Сетмаматов Урганч Давлат университетининг «Архитектура» кафедраси мудири доцент, архитектура фанлари номзоди


Муаллуф: Байджанов Ибадулла Самандарович Урганч давлат университетьининг «Архитектура» кафедраси профессори, Фахрий фан доктори, Фан ва техникада хизмат кyрсатган арбоб «Илмий тад?и?от асослари» (Ў?ув ?yлланма)

Аннотация
Мазкур y?ув ?yлланма олий таълим муассасаларининг архитектура ва ша?арсозлик ва бош?а йyналишлари бyйича магистратура бос?ичи ва «Илмий тад?и?от методикаси» y?ув фани талабалари учун мyлжалланган.
?yлламада илмий тад?и?от усулларининг асосий тушунчалари, yрганишнинг ташкилий асослари очиб берилган. Умумлаштирилган шаклда илмий маълумотларни ?идириш, тyплаш ва ?айта ишлаш тизимининг хусусиятлари, илмий ишларни ёзишга ?yйиладиган талаблар ва ихтирочилик муаммоларини ?ал ?илиш назариясини ?yллаш кyрсатилган.
Ў?ув ?yлланмада кyриб чи?илган илмий тад?и?отнинг услубий муаммолари, тартиблари ва даражалари умумий илмий хусусиятга эга.
Нашр нафа?ат бакалавриат ва магистратура талабалари, балки илмий тад?и?отнинг турли йyналишларидаги ёш олимлар ?амда ?ар ?андай билимдон фикрловчи инсон учун ?ам ?изи? бyлиши шуб?асиз.

Кириш
Фан – объектив ?онуниятларни билишнинг узлуксиз ривожланиб бораётган тизими янги табиат, жамият ва тафаккур, одамларнинг махсус фаолият натижасида олинган жамиятнинг ишлаб чи?арувчи бевосита кучига айланади. «Фан» тушунчаси бир ?анча асосий маъноларга эга.
Биринчидан, фан деганда (юнонча episteme, лотинча scientia) со?а тушунилади ривожлантиришга ?аратилган инсон фаолияти ва назарий во?елик ?а?идаги объектив билимларни схематиклаштириш.
Иккинчидан, фан бу фаолиятнинг натижаси – тизим сифатида намоён бyлади илмий билим олди.
Учинчидан, «фан» атамаси шахсга нисбатан ?yлланилади илмий билимлар со?алари.
Фан – бу асосий ма?садга эришиш учун бyлган фаолият со?аси илмий билимнинг yзи. Илм-фан инсон со?аси фаолияти сифатида белгиланади, унинг вазифаси ривожланиш ва назарий тизимдир во?елик ?а?идаги объектив билимларни мослаштириш. Тор маънода, атама «фан» фаннинг айрим со?аларига нисбатан билим ?ам ?yлланилади.
Фан бутун цикл давомида илмий-техникавий ишларни жадаллаштириш ва таннархни камайтириш «тад?и?от – дизайн – ишлаб чи?аришдан олдин» ?аётий а?амиятга эга фан-техника тара??иёти суръатларини тезлаштириш ва самарадорлигини ошириш шарти, бунга маълумотларни ?айта ишлашни автоматлаштириш ва экспериментал тад?и?отларни режалаштириш ?ам киради;
– янги техник воситаларни компьютер ёрдамида лойи?алаш, шу жумладан дизайн ва ишлаб чи?аришни технологик тайёрлаш. Илмий-техника ин?илобининг хусусиятлари фаннинг ролини ошириш; автоматлаштириш имконияти фа?ат жисмоний, балки а?лий (ижодий эмас) ме?нат; тез yсиш ва янгиланиш илмий ва техник маълумотлар; материалларни, тузилмаларни, машиналарни тез алмаштириш, технологик жараёнлар; му?андислик ечимлари хилма-хиллигининг кескин yсиши;
– комплекс механизациялаш ва автоматлаштириш, шунингдек, бош?арув тизимлари даражасини ошириш.
Илмий-техника тара??иётининг ривожланиши олий таълимнинг такомиллашувига таъсир ?илади. У талабалар билимига, уларнинг ижодий ривожланишига, топиш ?обилиятига янги ортиб бораётган талаблар энг о?илона конструктив, технологик, ташкилий ва и?тисодий ечимлар; илмий ахборотларни танлашни яхши билиши;
– белгиланг ва ?арор ?абул ?илинг турли тубдан янги саволлар.
Олий таълим ривожланишининг му?им бос?ичи таълим жараёнига киришдир методологиясини yрганувчи янги «Илмий тад?и?от асослари» мавзуси ва илмий тад?и?от усуллари, шунингдек уларни ташкил этиш усуллари. «Илмий тад?и?от асослари» фанининг y?иш жараёнига киритилиши барча талабаларни мажбуриятини ривожланишига ?исса ?yшадиган илмий тад?и?от методологияси элементларини yзлаштириш рационал ижодий фикрлаш; уларнинг оптимал а?лий фаолиятини ташкил этишга ундайди.
Назарий курсни yрганиш ва тад?и?от ишларини бажариш натижасида танланган мавзу бyйича талаба илмий тад?и?от методикаси ва методикасини эгаллаши керак ва шунингдек, керакли маълумотларни танлаш ва та?лил ?илиш, ма?садни шакллантириш ва вазифаларни бажариш, назарий асосларни ишлаб чи?иш, экспериментни режалаштиришни yташи лозим;
– yлчов натижаларини ишлаб чи?иш ва хатолар ва кузатишларни ба?олаш, солиштириш назарий асослар билан тажриба натижалари ва хулосалар шакллантириш илмий тад?и?от; илмий иш натижалари бyйича маъруза, маъруза ёки ма?ола ёзиш тад?и?от. Ушбу барча муаммоларни ?ал ?илиш ушбу y?ув дастурининг мавзусидир.

1. Илмий билим асослари
Билим – бу ?а?и?атни билишнинг амалиётда синовдан yтган натижасидир ?иймат унинг инсон онгида ?а?и?ий акс этиши. Билимнинг асосий вазифаси тилда мукаммал такрорлашдир, объективнинг мунтазам ало?алари ?а?идаги умумлаштирилган ?ояларнинг ?андайдир шакли оё? дунёси.


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим


Назарий билим

Билимнинг функциялари ?уйидагилардан иборат:
– табиат ?онунлари ?а?идаги ?ар хил фикрларни умумлаштириш жамият ва тафаккур;
– бyлиши мумкин бyлган ?амма нарсани умумлаштирилган тасвирларда са?лаш амалий ?аракатлар учун бар?арор асос сифатида узатилади.
Билим одамларнинг ижтимоий фаолияти ма?сули бyлиб, йyналтирилган ?а?и?атни yзгартириш учун ахамиятли.
Идрок – бу ?аракат жараён, инсон тафаккурининг бyлмагандан билим билимга.
Идрок объектив во?еликни акс эттиришга асосланади инсоннинг ижтимоий, ишлаб чи?ариш ва илмий фаолияти жараёнида онги Ну? фаолияти, амалиёт деб аталади. Aмалиётнинг э?тиёжлари билимларни ривожлантиришнинг асосий ва ?аракатлантирувчи кучи, унинг ма?сади.
Инсон табиат кучларини yзлаштириш учун табиат ?онунларини ва уларни жамият ?онунларини yрганади, шундай ?илиб, мувофи? тарихий во?еалар ривожига таъсир ?илиш учун улар билан ишлаш.
Идрок yсди (5стр) амалиётдан эрийди, лекин кейин yзи амалий yзлаштиришга йyналтирилади ?а?и?ат:
– Aмалиёт билимлари ?а?и?атни амалий yзлаштириш. Aмалиётдан назарияга ва назариядан амалиётга:
– Aмалиёт назарияси амалиёти. ?аракатдан фикрга ва фикрдан ?а?и?атга. Бу умумий ?онун атрофдаги во?еликдаги инсоний муносабатларнинг yлчови.
Aмалиёт бошланиши ва айни пайтда табиий якунидир. Мен ?ар ?андай билиш жараёнини истеъмол ?иламан. Шуни таъкидлаш керакки, билимларни якунлаш ?ар доим нисбийдир, чунки билиш жараёнида янги муаммолар пайдо бyлади, биз ва олдинги томонидан тайёрланган ва ?yйилган вазифалар илмий фикрнинг ривожланиши. Ушбу вазифа ва муаммоларни ?ал ?илишда фан керак амалиётни кесиш ва шундай ?илиб, унинг ривожланишини онгли равишда бош?аради.
Барча илм-фан, барча инсоний билимлар ма?садга эришишга ?аратилган во?еликни ани? акс эттирувчи ?а?и?ий билим.
?а?и?ий билимдан фар?ли yларо?, алданиш дунёнинг сохта, хаёлий акси.
?а?и?ий билим фан ?онунлари шаклида мавжуд, назарий амалиёт билан тасди?ланган ва мавжуд бyлган тахминлар ва хулосалар, таълимотлар олимларнинг ишлари ва кашфиётларидан ?атъи назар, холисона. Шунинг учун ?а?и?ат илмий билим объективдир.
Билимнинг асосий ма?сади эришишдир назарий ?оидалар шаклида амалга ошириладиган ?а?и?ий билим ва амалиёт билан тасди?ланган ва мавжуд хулосалар, ?онунлар ва таълимотлар объектив, биздан муста?ил.
Илмий билим нисбий ва мутла? бyлиши мумкин. Нисбий билим – бу асосан бyлган билим во?еликнинг ?а?и?ий акс этиши, баъзи бир тyли?сизлиги билан фар?ланади тасвирни объект билан мослаштириш.
Мутла? билим тyли?, тyли? такрор ишлаб чи?аришдир объект ?а?идаги умумлаштирилган ?оялар, мутла? мосликни таъминлайди объект билан тасвир. Мутла? билимни инкор этиб бyлмайди ёки келажакда yзгартирилади.

Расм 1 Билиш жараёнининг структуравий диаграммаси


Идрок

Расм- 2
Билимнинг икки тури мавжуд – ?иссий ва рационал (1.-расм).2). Сенсор билим элементлари сезги ор?али ифодаланади, идрок ?илинади ?абул ?илиш, ифодалаш ва тасаввур ?илиш.

?ар ?андай илмий тад?и?от муайян усуллар билан амалга оширилади ва йyллар, маълум ?оидаларга мувофи?. Усул – бу ишда ?yлланиладиган ?аракат ёки ?аракатлар тизими бирор нарса ?илиш. Техника учун усуллар ва усуллар тyплами сифатида билим таърифланиши мумкин.









2.Умумий илмий усуллар

Умумий илмий усуллар умумий манти?ий назарий эмпирик та?лил, синтез, индукция, чегирма, аналогия, аксиоматик, фаразий, расмийлаштириш, абстракция орали?ида, умумлаштириш тарихий тизимни та?лил ?илиш усули, кузатув тавсифи, текшириш, yлчов, солиштириш, тажриба, моделлаштириш.


Умумий илмий усуллар

Расм 3. Умумий илмий усулларнинг таснифи

Техника – бу а?лий ва жисмоний операциялар тyплами;
– маълум бир кетма-кетликда жойлаштирилган, унга кyра тад?и?от ма?садига эришилади.
Методологияни ишлаб чи?ишда ?уйидагилар зарур:
– yрганилаётган объектни дастлабки кузатишни yтказиш (?одиса) дастлабки маълумотларни ани?лаш учун (гипотезалар, танлов турли омиллар);
– тажриба yтказиш мумкин бyлган шароитларни яратиш (суб-экспериментал таъсир ?илиш учун объектларни танлаш, таъсирни бартараф этиш тасодифий омиллар);
– yлчов чегараларини ани?лаш;
– yрганилаётган ?одисанинг ривожланишини тизимли мониторинг ?илиш ва фактларнинг ани? тавсифи;
– фактларни yлчаш ва ба?олашни тизимли ?айд этиш турли воситалар ва усуллар;
– такрорланувчи вазиятларни яратиш, шартлар характерини yзгартириш ва yзаро таъсирлар;
– эмпирик тад?и?дан манти?ий умумлашмаларга yтиш, олинган фактик материални та?лил ?илиш ва назарий ?айта ишлаш.

2.1. Умумий манти?ий усуллар.
Та?лил – бу yрганилаётган ?одисанинг тад?и?от усули ёки жараённи yрганиш учун унинг таркибий элементларига а?лий жи?атдан ажратилади ?ар бири ало?ида. Та?лил турлари таснифлашдир тинглаш ва даврийлаштириш.
Синтез – бу а?лий ало?ани yз ичига олган тад?и?от усули yрганилаётган объектнинг таркибий ?исмлари ёки элементларини ани?лаш, уни yрганиш бир бутун та?лил ва синтез усуллари yзаро бо?ланган, улар тенг равишда ?yлланилади илмий тад?и?отларда фойдаланилади.
Индукция – фикрнинг (идрокнинг) фактлардан, ало?ида ?аракатланиши ?олатлар умумий позицияга. Индукция универсал тушунчаларга олиб келади ва чегирманинг асоси сифатида ?абул ?илиниши мумкин бyлган ?онунлар.
Дедукция – бу ?ар ?андай умумийликдан битта, хусусийнинг келиб чи?иши позицияси; фикрнинг (идрокнинг) умумий гаплардан гапларга ?аракати ало?ида объектлар ёки ?одисалар ?а?ида баёнотлар.
Дедуктив ор?али хулосалар маълум бир фикрни бош?а фикрлардан «чи?ариб олади».
Aналогия – бу объектлар ва ?одисалар ?а?ида билим олиш усули бош?аларга yхшашлиги сабабли; му?окама ?айси yрганилаётган объектларнинг айрим белгиларидаги yхшашлигидан хулоса чи?арилади уларнинг yхшашлиги ва бош?а хусусиятлари ?а?ида. Aналогия деганда баъзи хусусиятларнинг yхшашлиги, yхшашлиги тушунилади. умуман бош?ача бyлган объектлардаги белгилар ёки муносабатлар.
Усул анаманти? та??ослашда ётади. Баъзиларнинг мавжудлиги ?а?ида манти?ий хулоса чи?арилса yрганилаётган объектнинг бош?алар билан yхшашлигига асосланган хусусиятлари, кейин бу хулоса аналогия бyйича хулоса деб аталади.
Aналогия бyйича хулосанинг тy?рилик даражаси ?анчалик ю?ори бyлса, шунча ю?ори бyлади солиштирилган объектларнинг умумий хусусиятлари, му?имро? уларнинг умумий хусусиятлари, буларнинг yзаро мунтазам ало?аси yхшаш хусусиятлар.
Aналогия усули турли фанларда ?yлланилади: математикада, физика, кимё, гуманитар фанлар ва бош?алар. ?ар хиллари бор аналогия бyйича хулосалар турлари. Aммо уларнинг умумий томони шундаки, барча ?олатларда, битта объект тy?ридан-тy?ри тад?и?отга дучор бyлади ва хулоса чи?арилади.

2.2. Назарий даражадаги усуллар
Aксиоматик усул – бу баъзи баёнотлар таърифлар (аксиомалар, постулатлар) исботсиз, кейин эса таъриф билан ?абул ?илинади ?олган билимлар улардан манти?ий ?оидаларга мувофи? чи?арилади.
Гипотетик усул гипотезани, илмийликни ишлаб чи?ишга асосланади янгилик ва yзига хослик элементларини yз ичига олган тахминлар. Гипотеза тасди?ланган ?одисалар ва жараёнларни тyли?ро? ва яхширо? тушунтириши керак экспериментал кутиб туринг ва диалектиканинг умумий ?онунларига риоя ?илинг ва табиий фанлар. Ушбу тад?и?от усули асосий ва энг кyп амалий фанларда кенг тар?алган.
Расмийлаштириш жараёнларнинг асосий ?оидалари ва махсус белгилар шаклида та?дим этилади. Опера томонидан – формулалар ёрдамида янги формулалар олишингиз, ?а?и?атни исботлашингиз мумкин ?ар ?андай позицияда. Формаллаштириш алгоритмик учун асосдир ва дастурлашдир. Белгилардан ва бош?а танишлардан фойдаланиш тизимлар yрганилаётган фактлар yртасида ?онуниятларни yрнатишга имкон беради.
Aбстракция – бу иккинчи даражали фактлардан чал?итиш yрганилаётган ?одисанинг энг му?им белгиларига эътибор ?аратиш.
Масалан, механизмнинг ишлашини yрганишда улар та?лил ?илаш асосий му?им хусусиятларини акс эттирувчи ?исоблаш схемаси.
Рангли. Баъзан ?одиса ва жараёнларни та?лил ?илишда кyп сонли фактларни (белгиларни) ?исобга олиш зарурати. Бу ерда му?им асосий нарсани таъкидлай олиш, бундай ?олда, рейтинг усули ?yлланилиши мумкин, унинг ёрдами билан ?аммаси иккинчи даражали.
Умумлаштириш – объектларнинг умумий хусусиятлари ва муносабатларини yрнатиш ва ?одисалар;
– асосий нарсани акс эттирувчи умумий тушунчанинг таърифи;
– бу синф объектлари ёки ?одисаларининг асосий белгилари.
Биро?, умумлаштириш му?им эмас, балки ?ар ?андайини танлашда ифодаланиши мумкин объект ёки ?одисанинг белгилари. Ушбу тад?и?от умумий усулга асосланади, хусусий ва бирлик фалсафий категорияларида.
Тарихий метод пайдо бyлишини, шаклланишини yрганиш имконини беради жараён ва ?одисаларнинг хронологик кетма-кетликда ривожланиши ва ривожланиши ички ва таш?и ало?аларни, на?шларни ва ани?лаш учун. Ушбу тад?и?от усули, асосан, табиий ва тарих фанларида ?yлланилади. Aмалда фанлар, масалан, ривожланиши ва шаклланишини yрганишда ?yлланилади фан ва техниканинг айрим со?алари.
Илмий усул сифатида мав?умликдан конкретликка кyтарилишда билим шундан иборатки, тад?и?отчи аввало асосий ало?ани топади, yрганилаётган мавзуда (?одисаларда). Кейин, унинг ?андай yзгаришини кузатиб бориб турли шароитларда янги ало?аларни очади ва шу тарзда унинг мо?иятининг тyли?лигини акс эттиради.
Тизимни та?лил ?илиш усули. Тизим та?лили концепцияга асосланади. Объектлар (компонентлар) тyплами сифатида тушуниладиган тизим;
– улар yртасида муста?камланган маълум хусусиятларга эга. Ушбу концепция асосида муносабатлар ?исобга олинади, энг яхши ?арорни ?абул ?илиш учун му?обилларни ми?дорий та??ослаш; баъзи бир мезон бyйича ба?олаш, yлчанадиган самарадорлик, ишончлилик, сифат ва бош?алар.
Тизим та?лили учта асосий бос?ичдан иборат;
– биринчиси, вазифани белгилаш;
– объектни, ма?садларни ани?лаш, тад?и?от ма?садлари, шунингдек, yрганиш ва бош?ариш мезонлари;
– иккинчи бос?ич – yрганилаётган тизимнинг чегараларини ани?лаш ва унинг тузилиши;
– объектлар ва жараёнлар билан бо?ли? ма?сади, yрганилаётган тизим ва таш?и тизимга бyлинади атроф-му?ит;
– учинчи бос?ич – yрганилаётган тизимнинг математик моделини тузиш мавзулар;
биринчидан, тизимни параметрлаштирилган, тавсифи тизимнинг yзгармас элементлари ва уларнинг yзаро таъсири.
Тизимли та?лил усуллари: иерархияларни та?лил ?илиш усули, назария усуллари лой?а тyпламлар, а?лий ?ужум усули, сценарий усули, тартиблаш усули, жуфт та??ослаш усули, кyплик та??ослаш ва бош?алар. Мураккаб тизимларни yрганишда тизимли усуллар ?yлланилади кyп ?иррали бирикмалар билан, узлуксизлик ва детерминант сифатида тавсифланади ?азиб олиш, шунингдек, дискретлик ва тасодифийлик (операцион тад?и?отлар рацион, навбат назарияси, назорат назарияси, тyпламлар назарияси ва бош?.).

2.3. Эмпирик даражадаги усуллар
Кузатиш – бу тy?ридан-тy?ри билиш усули нарса ва ?одисаларнинг хоссаларини сезгилар ёрдамида идрок этиш. ?ар бир кузатиш фа?ат баъзи омилларни тузатиши мумкин. Жараённи тyли? тушуниш учун катта ?ажмга эга бyлиш керак.
Илмий тад?и?от, кузатиш усули сифатида масалан, со?ада социологик маълумотларни тyплаш учун и?тисодиёт ишлатилади. Тад?и?отчининг объектга нисбатан позициясига ?араб тад?и?отлар оддий ва иштирокчи кузатишни ажратиб туради.
Биринчиси, таш?и томондан кузатиш, тад?и?отчи – объектга нисбатан фаолиятнинг иштирокчиси бyлмаган учинчи шахс ?иймат.
Иккинчиси тад?и?отчининг очи? ёки инкогнито эканлиги билан тавсифланади, фаолиятга иштирокчи сифатида ?yшилади. Кузатиш натижалари протоколларда, кундаликларда, карталар, лента ва бош?алар тавсифланади.
Эксперимент илмий тад?и?отнинг энг му?им ?исмидир. Бу янги илмий билимларни олишнинг асосий усулларидан биридир. Оддий пассив кузатишдан эксперимент фаоллиги билан фар?ланади тад?и?отчининг yрганилаётган ?одисага таъсири. Тажрибанинг асосий ма?сади назарияни синаб кyришдир (ишчи гипотезани тасди?лаш), шунингдек, кенгро? ва чу?урро? илмий тад?и?от мавзусини yрганиш. Ижтимоий yрганишда табиий тажрибалар характерлидир, ?одисалар (ижтимоий эксперимент), масалан, ишлаб чи?ариш, ?аёт ва бош?алар.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69527521) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.