Читать онлайн книгу «Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа» автора Иван Андросов-Айанньыт

Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа
Иван Афанасьевич Андросов-Айанньыт
Ол үйэлэр кэтэхтэригэр туман буолбут хонуктар кистэлэҥнэрэ тугуй-ханныгый? Кии дуу, киһи дуу буолар тыын харбас кэмҥэ өбүгэлэр кэс тыллара, олох иһин туруулаһыылара, кырдьыктара ааспыты анааран, билиҥҥигэ бэлиэтээн кэлэри торумнуурга, кэскили тэрийэргэ, үйэлээҕи үксэтэргэ олук буолар аналлаах.
Ааспыт история чахчытын уус-ураннык кэпсиир айымньыга ойууламмыт кыргыс үйэтигэр аҕа ууһун бас-көс киһитэ Туоҕа Боотур Орто Бүлүү сиригэр олохсуйуута, мүччүргэннээх айана, сырыыта, олохтоох омуктары кытта сыһыана, мөккүөрэ, оччотооҕу кэм олоҕо-дьаһаҕа, сиэрэ-майгыта ааҕааччыны умсугутан, тумаҥҥа симэлийбиттэр кэс тылларын тиэрдиэҕэ.
Какие тайны скрываются за туманами прошлых веков? Заповеди предков, пришедшие из тех далеких, жестоких времен, когда решался вопрос о самом существовании народа, история их кровопролитной борьбы за жизнь – это великий урок потомкам для созидания мирного, благополучного будущего. Правдивая история расселения одного из могущественных якутских родов под предводительством храброго и сильного Тога Ботура по землям Среднего Вилюя, рассказанная в художественном произведении – будто завещание тех, кто давно исчез в тумане былых времен.

Иван Андросов-Айанньыт
Тумаҥҥа симэлийбиттэр
(Роман үһүс олуга)

«Кучан булуута, Омоллоон олоҕо, Дьэргэстэй ыһыаҕа».
    Өс хоһооно

Будьуруспут бэстэр умнастара саһарымтыйа, маҥан хаарга күлүктэрэ көҕөрүмтүйэ унньуйбуттара. Тымныы кыһыны этэҥҥэ туораабыт чооруостар чубугураһа, хонор сирдэригэр тиэтэйэ тырыбынаһаллара. Саас кэлбитин биллэрэн, хара тураах ырааҕынан дааҕыргаан ааһара. Айылҕа барахсан өрө дьигиһийэн, тыатын маһын, сыһыыларын, толооннорун кэрии талахтарын халыҥ баттык хаарыттан босхолоон сырдаан, сэргэхсийбит кэрэ кэмэ тиийэн кэлбитэ. Туох барыта налыйан, сымнаабыт курдуга.
Мыраан лаппаҕар чомоҕойугар төргүү аттардаах түөрт киһи курдурҕаччы хаамтаран, тахсан кэлбиттэрэ. Онон-манан хаара сууллан кумаҕа хараарбыт эниэ сыыйа намтаан, Бүк өрүс кытылыныын бииргэлэһэн нэлэһийэрин көрөн тохтообуттара. Харах дала ыларынан Бүк өрүс уҥуоргу кытыла хаатын биллэрэн, хара тыата субулла дьирбиилэнэн, бара турбута.
«Эбэҕэ түһэр үрэх аартыга. Кэтит, күүстээх сүүрүктээх быһыылаах. Бачча тоҕоостоох сиргэ холомо, халтаама баар буолуон сөп этэ», – дии саныы Туоҕа Боотур атыттан түһэн, тыыллаҥалаан ыла, үрэх уҥуоргу кытылын одууласта.
– Бэдэр, Туйаҕы кытта үрэх икки өттүнэн баран чуҥнааҥ эрэ. Дьон тохтуох, бултаан, балыктаан ааһыах үтүө сирэ эбит. Баҕар, холомо баара буолаарай, аттарбытын сынньатан, сиспитин көннөрөн ааһыа этибит. Биһиги манна күүтүөхпүт. Тугу да булбатаххытына, тоҥ күөс быстыҥынан эргиллээриҥ.
– Оннук. Туйах, сэтии аттаргын араартаа. Мин аллара түһэн, уҥуоргу өттүнэн барыам, эн үрэххэ киирбэккэҕин, бу кытылынан бараар. Тугу эмэ биллэххинэ, сибикилээтэххинэ суордуу кыланаар, – Бэдэр Боотур Туйаҕы дьаһайа атыттан ыстанан түһэн, ындыытын устан, чараас хаарга олордьу аста. Сүгэ сылдьыбыт ох саалаах куонньалыгын ыҥыырыгар иилэн, атын сиэппитинэн аллара түстэ. Туйах сэтии аттарын бэскэ туомтуу тардаат, мыраан быарын бата сиэллэрэн кудулутта.
– Туоҕа Боотур, тугу билэ-көрө сылдьаҕын? Ыксыыр бэйэҥ тоҕо наҕылыйаары гынныҥ? – Лэбиэрийэ Бөҕө атыттан түспэккэ эрэ, Туоҕаттан ыйытта.
– Ээ, түүл-бит арахсан биэрбэт. Куһаҕан битим ханньары тардар… Турайман сиртэн тымныы аҥылыйан, этим-сииним арыллан ылбыта ааспат. Кэннибин хайыһыахпын баҕарабын… Туох эбитэ буолла? Кыайан тойоннообокко эрэйдэнним. Сэпкин-сэбиргэлгин чугас тута сырыт…
– Һы! Бачча үчүгэйгэ өлөрсө сырыттахпытый… Чэ, ол эрээри, сэрэҕи ыһыктыбатахха сатанар. Кустук оҕунан дьөлө ыппатахтарына көмүскэнэр инибит, – Лэбиэрийэ тула өттүн көрүнэ, аа-дьуо атыттан түһэн, тыыллаҥалаан ыла, тымныы ууну испит сылгылыы дьигиһийдэ. – Ычча, дьагдьайа сыстым ээ. Кулуһуннанарбыт дуу…
– Бээ, ыксаама. Холомо баар буоллаҕына, ырааҕа суох ини? Күүтэ түһүөх.
Эмискэ чуумпуну аймаан, суордуу кыланыы иһиллибитэ.
– Тоҕо түргэнэй, дьоммут тугу эрэ буллулар ээ, бадаҕа, – Лэбиэрийэ Бөҕө иҥэһэтигэр этэрбэһин төбөтүн кэтэрдээт, ыҥыырыттан тардыһан өрө дьэндэйэн тахсан иһэн, олоро түспүтэ. – Мукучу Хоһуун миэхэ сөптөөх аты бэлэхтээн абыраатаҕын, – диэн ботугуруу, тоҥон эрэр көмүрүөнү хордурҕаччы кэстэрэн, хаамтаран барда. Өтөр буолбата, Туйах хаары бурҕатан сиэллэрэн сикситэн кэлэн, тула холоруктатта.
– Үрэх уҥуоргу кытылын үрдүгэр холомо көстөр. Мантан ырааҕа суох. Бэдэр кэтии хаалла, – диэт, атыттан ыстанан түһэн, Туоҕа Боотур ыҥыырын кэннигэр бааммыт сэтии аттарын быатын сүөрэн холбонно. Бэдэр Боотур ындыытын ылан, атыгар мииннэри быраҕынна.
Туйах кэлбит суолун батан, Бэдэр ата бааллан турар сиригэр тиийэн кэллилэр. Киһилэрин көрөөрү мэлээриҥнээн эрдэхтэринэ, сонос бэс үрдүттэн Бэдэр ыстанан түстэ. Аттар соһуйан, муҥунан көрө, тыбыырбахтыы үүннэриттэн тардыалаһан бүгүллээмэхтэннилэр.
– Хайа, миигин көрдүүгүт дуо? – диэбитинэн бэргэһэтин өрө анньына Бэдэр Боотур ытыһынан көмүрүө хаары баһан сиэн хардырҕатта, салгыннаан хараарбыт сирэйэ мылайда.
– Тууй-сиэ! Бырахтара сыста дии, – Лэбиэрийэ Боотур атын хантаччы тарта. – Соторутааҕыта эрэ хайҕаабытым, ханна баарый?
– Үөһэттэн көрөөрү тахсыбытым. Суол-иис көстүбэт, хаар тыытыллыбатах курдук. Киирэбит дуо? – Бэдэр Боотур атын сүөрэн, иҥэһэтигэр атаҕын укпакка, ыҥыырын сирэйин тутааҕыттан аҥаар илиитинэн тардыһан иһэн, ыҥыырын үрдүгэр биирдэ баар буола түстэ.
– Бээ, тохтооҥ! Туохха ыксаан… Үчүгэйдик чинчийэн, көрөн-истэн баран киириэҕиҥ. Туйах, тэйиччи соҕуһунан эргийэн, суолу-ииһи хай. Туох киһи холомото эбитин сылыктаа, – Туоҕа Боотур Туйаҕы тургутардыы көрдө.
– Сатыы барыым, атахтарым көһүйдүлэр, – Туйах хоруй күүппэккэ эрэ, атыттан ыстанан түһэн, ыҥыырын кэннинэн уста аспыт батаһын сыыйа тардан ылла. Хараҕар саба түспүт бэргэһэтин өрө анньына, киэҥ-киэҥник атыллаталаан иһэн, сүүрэн бырдааттана турда.
– Көр эрэ! Баардаах кыдьыгырара баар этэ, – Бэдэр Боотур атын хантаччы тарда, тула холоруктатта. – Уолбут илбистэммит курдук барда дии…
– Сатыы сылдьыах киһини, аттаан-таймалаан эрэйдиибит ээ, быһыыта, – Лэбиэрийэ мүчүҥнээн ылла.
– Көрөргө-истэргэ сатыыта ордук. Чэ, киириэҕиҥ, – Туоҕа Боотур атын тиҥилэхтээтэ.
Мастар быыстарынан буор холомо дьылҕан мастара өрө хороһон көстөр буолан истэхтэринэ, үрэх кытылын эниэтиттэн Туйах бурҕачыйан таҕыста.
– Өтөрүнэн икки атахтаах сылдьыбатах. Туох эрэ омоон суола онон-манан баар. Хаар тибэн кэбиспит. Холомо үрдүгэр бэдэр дуу, сиэгэн кыыл дуу тахса сылдьыбыт бадахтаах. Кэлин эркинин хаара сууллубут. Бука, үөлэһинэн киирээри, халтарыйбыт быһыылаах. Онтон атын суол-иис суох… – Туйах тугу көрбүтүн иһитиннэрдэ.
– Чэ, үчүгэй. Кэм хаххалаах сиргэ тохтоон, сынньанан ааһыаҕыҥ, – Туоҕа Боотур атын баһын хантаччы тардан, инникилээн, аа-дьуо сэлбэттэ. Кэнниттэн икки өттүнэн тараахтыы, боотурдар хаары бидилитэ хаамтаран ходьоҕолоттулар.
– Бэдэр, тугу сылыктаан кэллиҥ, тугу биллиҥ? – Туоҕа Боотур ындыытын уста туран, Бэдэр Боотуртан ыйытта.
– Туйах сылдьыбыт сирин кэҥэтэн эргийэн, суолу-ииһи көрдүм. Холомо иһин чинчийдим. Киһи хараҕа хатаныах суола-ииһэ суох. Хата, бу холомо саҥатык соҕус эбит. Саас, күһүн балыктыы кэлэллэр быһыылаах. Тутуулара урааҥхайдыы. Көлөлөрө суох, туос сатыы сылдьар дьон эбит. Иккиэлэр, биирдэрэ чаачарданар сааһа буолбут оҕо. Араан иннигэр балык хатырыктаабыттарын көрдөххө, күһүн хойукка диэри сылдьыбыттар. Малларын-салларын сүгэ сылдьаллар быһыылаах. Бэл, чохооннору хаалларбатахтар. Балыктаан баран сүгэн барар буоллахтарына, түөлбэлэрэ оннук ырааҕа суох буолуон сөп эбит. Улахан тибии иннинэ биир сатыы киһи кэлэн, тугу эрэ ылан барбыт. Бука, дьыл ортотуттан сиир хаһаастарын ыллаҕа…
– Туйах, тугу көрбүккүн, Бэдэр курдук, анаарар буола үөрэн. Ити хаһан эрэ өлөр өлүүгүттэн быыһыа, – Лэбиэрийэ Бөҕө иһиллээн чөрбөйөн ахан турар Туйах саннын таптайан ылла. – Бэдэр Боотур сылык буолан, араас моһолу, сорох ардыгар өлөр өлүүнү туораан, өрүү кыайыылаах сылдьар. Сэрэхтээх киһи, куттас буолбатах.
– Ити хантан билэн, көрөн турар курдук кэпсиирий? – Туйах сөхпүтүн биллэрэн, баһын быһа илгиһиннэ…
* * *
Тахсан эрэр күн садарахтара тииттэр быыстарынан дьыбардаах салгын тумарыгар кылабачыйа ыппыт охтуу сыыйыллыбыттара. Ол аайы халыҥ ойуур кэриитинэн хаххаламмыт Кучан Эбэ сырдыгынан туолан, саппарах ыһыллан барбыта. Итини кэтэспиттии, уус балаҕанын халҕана тэлэччи аһыллан, сылаас салгыны бүрүммүтүнэн Дуораан Уус түөһүллэн тахсыбыта. Чэбдик салгыны эҕирийбэхтии, кыаһаан сирэйин күҥҥэ тоһуйа турбахтаабыта. Эмискэ дьигиһийэн ылаат, сыгынньах санныларыгар иилинэ быраҕыммыт саҥыйаҕын хаарга быраҕан, толуу киэбигэр, модьу харыларыгар тахсыбыт ыылаах баастары кыҥастаспыта. Түөһүн тылын үөһэ өттүнэн ох тобулу түспүт бааһа хаҕылыйбыта быһыта баран, хаан булкаастаах сүмэһин бычыгыраабытын, кэтит түөһүн мөтөтөн, тутан тахсыбыт куобах кутуругунан соппохтообута. Илиилэрин өрө көтөҕөн, күҥҥэ көөчүктүүрдүү, эргийбэхтээн ылбыта. Хаартан сонун ылан санныгар быраҕынан, мас быһыта сынньар лэкэчэккэ ыараханнык олорбута. «Өтөрүнэн оһуо суох… Сүлүһүннээх дуу, этитиилээх дуу ох буолуо дуо, ама? Биитэр кир-хох, тимир кыырпахтара киирэн иэдэттэ дуу… Бу баастан сылтаан, этим барыта көймөстөн эрэр… Аны сыстыганнаах буолан, дьоммун сутуйан алдьархай тахсыа…» – диэн ботугуруу, саҥыйаҕын таһынан түөһүн аалбахтыы, Туоҕа Боотурдуун кэпсэппитин санаан кэлбитэ.
– Хаһан төннөрдүү бардыгыт? – Дуораан Уус ыйыппыта.
– Тоҥот туруйата кэлиитэ эргиллэр бэрт буолуо этэ. Эн хайдах эрэ сылаарҕаабыт көрүҥнээххин, бааһыҥ хайдаҕый?
– Ээ, халымыр… Бачча түөһүллүбүт киһини ити кып-кыра ох төбөтө кыайыа дуо? – диэн күлбүтэ буола ыгыстыбыта. – Ол эрээри түүл-бит соччото суох. Түһээн умайа турар уот ортотугар уһана сатаабытым хаһыс даҕаны хонугум. Уунан устан, этим көймөстөн, сылбаахы буолан турабын… Туоҕа Боотур, кэпсэтэрдээх, этэрдээх этим… Итии хааннаах, инчэҕэй эттээх киһи буоллаҕым… Баалатан кэбистэхпинэ: «Тимири эллээн бүт…» – диэхтэрэ. Оһон биэрбэтэ сүрдээх, куһаҕан, сыстыганнаах ыарыы буулаан, дьону сутуйар куттала баар… Эһиги кэлиэххитигэр диэри хатан барбатаҕына, Күөх Хайа диэки сыҕарыйар санаалаахпын… Аҕыйах бэйэбит куһаҕан ыарыыга сутуллан, имири эстиэхпит дуо… Кыра сээкэйи Чорбох оҥоруо. Эн кинини кэтээн көрө сырыт.
– Бээрэ, Дуораан Уус, ый туолан, санааҥ оонньуур ини? Биитэр тыал-куус, былыт баттыыр дуу… Кэбис, куһаҕаны түстэнимэ. Үрүйээнэ көрүө-истиэ. Хата, кылгас кэмҥэ уһанаргын тохтот. Биһиги, төһө кыалларынан, түргэнник сылдьа сатыахпыт. Тугу даҕаны дьаһаммакка олорон хааллахпытына, ыарыыта даҕаны суох симэлийэр кутталлаахпыт. Эргилиннэхпинэ наллаан кэпсэтиэхпит… Куттал үөскээтэҕинэ, бэйэҕин билиннэххинэ, бараргын-кэлэргин быһаарыахпыт… Ситигирдик. Чэ, хаалбыт дьон эн тылгын-өскүн, илиигин-атаххын кэтииллэрин умнума, – диэбитэ Туоҕа Боотур.
Эмискэ сырдыргыыр, тоҥ хаар хоочугуруур тыаһын истэн, Дуораан Уус олорор лэкээтигэр эһэлии эргиллибитэ. Балаҕан ойоҕоһуттан нимчикаатын кэппит, кылгас үҥүүтүн тайахтаммыт, баһыттан атаҕар диэри таба таҥастаах Куолакы Хоһуун аҥаар өттүнэн иҥнэҥнээн тахсан кэлбитэ. Дуораан Ууһу көрөн сүгүрүйэн ылбыта, көнтөс атаҕын ыраах-ыраах уурталаан чугаһаабыта. Кини кэнниттэн ойоҕо Чурика уонна Муос уол мас сүгэһэрдэригэр таһаҕастаах тахсан, тэпсэҥнэһэ турбуттара.
– Ноо, хайа, бачча эрдэ ханналаатыгыт? – Дуораан Уус аа-дьуо туран кэлбитэ.
– Дуораан Уус, сүтэн хаалыахпытын сөбө даҕаны, сүрэ бэрт… Боҕустаххына даҕаны бараары турабыт… – Куолакы Хоһуун умса туттан, үҥүүтүн саҥа көрбүттүү, илиитигэр эргичиҥнэппитэ.
– Куолакы Хоһуун, туох буоллугут! Бу оҕону тоҕо состугут?
– Бука диэн, таҥнардылар дии санаамаҥ… Букатын барбаппыт… Бу дьахтар муҥун туонар… Оҕото умайбыт күлүн таптайдаҕына эрэ аматыйыыһы быһыылаах… Күнүһүн киһи, түүнүн ийэ буолан эрэйдэннэ. Сытыарпат даҕаны, олорпот даҕаны… Оҕотуттан букатыннаахтык арахсар сиэри-туому оҥорон, ытаан-соҥоон баран, Муоһу доҕор оҥостон төннүө. Ол иһин бу уолу илдьэ бардыбыт. Мин Мэндэйэ ойуунтан өс-саас ситистэхпинэ сатанар… Биһиги үгэспит оннук, биитэр симэлийиэм…
– Аймахтаргытыттан куттаммаккыт дуо, хайа, онно тиийэн кэлээйэллэр?
– Суох. Үөр буолбут дьонтон олус куттаналлар. Биһигини кырамаҥҥа көппүппүт курдук саныы сырыттахтара. Үһүөн көһүннэхпитинэ, өйдөрүттэн тахсыахтара… Ити сири ырааҕынан тумнан ааһар буолуохтара. Эрэннэрэбин! Муостан биир баттах быстан түһүө суоҕа. Дуораан Уус, эн биһигини эккирэтиннэримэ, суоллатыма… Туоҕа Боотурдаах кэлэ иликтэринэ Чурикалаах эргиллиэхтэрэ.
– Сэрэйдэххэ, биитигэр Чорбоххо эппэккэ илдьэ баран эрэҕит быһыылаах… Муос, кэл эрэ, – Дуораан Уус олоро түспүтэ. Муос бэргэһэтин туура тардынан, көҕүлүн имэринэ тоҥхоҥнуу, атахтарын соһон хааман, Дуораан Ууска чугаһаабыта.
– Барсыаххын баҕараҕын дуо? Эргилиннэххинэ бииҥ иэҥҥин хастыа… Туоҕа Боотур мөҕүө… Тулуйан сылдьыаҥ дуо, ыраах бараҕыт.
– Мин, мин… хоһуун, ээ, боотур буолуохпун баҕарабын… Барытын сатыыр буоллум ээ, – диэбитинэн төбөтүн өрө көтөҕөн сыҥсыйа, ууламмыт харахтара чаҕылыһа түспүттэрэ. – Тулуйуом, табанан барабыт ээ, Элиэ Хоһуун үс уучаҕы бэлэмнээн туруорар, – диэт, этиэ суохтааҕын саҥарбытыттан бэргэһэтин кэтээт, хараҕар тиийэ ыга тардыммыта.
– Һы… – Дуораан Уус соһуйан, чинэйэ түспүтэ. – Боотурдаах ээ… Бастаан хараҕыҥ уутун, сыыҥкын сотун, – Дуораан Уус күлэн ылбыта.
– Дуораан Уус, көрдөһөбүн, биһигини тутума, – Куолакы Хоһуун ойоҕо Чурика сирэйин кистии туттан, сукуҥнаан кэлэн, Муос уолу санныттан кууһан, бэйэтигэр ыксары тарпыта. – Бу оҕо миэхэ доҕор, харысхал буолаары бэйэтэ тылламмыта… Оҕом-оҕом курдук көрүөм-истиэм…
– Чэ, барардыы быһаарыммыккыт быһыылаах… Ол гынан баран, ый туолуута күүтэбит. Биллибэтэххитинэ… Тумус Боотурдары эккирэтиннэрэ ыытыам. Куолакы Хоһуун, Чурика, бу оҕо туһугар моонньоох баскытын уураҕыт, – кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, туран кэлбитэ. Куолакы Хоһууннаах нөрүйэн турбахтыы түһээт, субуруспутунан хаамсан, сыыр быллаарыгар хараарыҥнаан иһэн, сүтэн хаалбыттара.
Куолакы Хоһууннаах барбыттарын ол күн киэһэтигэр биирдэ билбиттэрэ. Табалары көрсө бардахтара диэн, улахаҥҥа уурбакка сылдьыбыт дьон, Элиэ Хоһуун соҕотоҕун кэлбититтэн сэрэхэчийэн, аймалҕан буолбута. Дуораан Уус сүппүт дьон ханна барбыттарын кэпсии, быһаара сатаабыта эрээри, Чорбох Боотур инитин көрдүү, түүннэри суоллаары айдааны тарпыта. Киниэхэ холбоһон, уһун кыһыны быһа кэлбэккэ-барбакка, айаннаабакка хаайтарбыт Тумус Боотурдар бөрөлөрүн тириитин саба быраҕынан өрүкүспүттэрэ. Бу кэмҥэ Тарҕаан Хоһуун хомолто илдьиттээх кэлэн, Туоҕа Боотуру төттөрү эргитиэхтээҕин иһитиннэрэн, олохтоохтору арыый уоскуппута.
* * *
…Халлаан суһуктуйа сырдыыта, Туйах тыаһа суох туран кэлбитэ. Сөҕүрүйбүт араан уотун сөргүтэн, хайыта сынньыллыбыт мастары уурталаат, атаҕын төбөтүнэн сыбдыйан, таһырдьа тахсыбыта. «Ньээкэ тыыннааҕа дуу?» – диэн саныы, атикан биэрбит дудикатын сөрүү тардынан, чэбдик салгыны түөһүн муҥунан эҕирийбэхтээбитэ. Саҥардыы суһуктуйан эрэр илин саҕаҕы одуулаһа, аттарын кыҥастаспыта. Эмискэ чуумпуну аймаан, ханна эрэ ыраах уһуннук энэлийэн, хаһыы иһиллэргэ дылы гыммыта. Туйах чөрбөйө түспүтэ. Өтөр буолбатаҕа, дьикти дорҕоон эбэ диэкиттэн үрэх кыараҕас сүнньүнэн тарҕанан иһэн, үөһэ дагдайа симэлийбитэ. Аттара кулгаахтарын чөрбөҥнөтө хаһыҥыраспыттара. «Бөрө улуйар дуу…» – Туйах дьагдьайарын умнан, кулгаах иччитэ буолан, иһийэ сөҥмүтэ. «Хаппыт мас хаахыныыр дуу, ол эрээри тыала суох дии. Миҥэлэрбит тугу эрэ билэн сээбэҥнииллэр. Туох хаһыытыыр буоллаҕай?» – дии саныы, буурдаан эрэрдии ыстаҥалаан, холомотун иннигэр хоруйа түспүтэ. Халҕаны тыаһатымаары, сэрэнэн иһирдьэ кыбыллан киирбитэ.
– Бэдэр, Бэдэр, туох эрэ хаһыытыыр, аттарбыт тэһииркиэх курдуктар, – диэн сибигинэйэ Бэдэр суорҕанын тардыалаата.
– Һук! Киһини соһуттуҥ. Туох хаһыытай? Суор ини…
– Атын, атын… Хаһыы курдук, – Туйах тугу гыныан билбэтэхтии тэпсэҥнээтэ.
– Хаһыы даа… – Туоҕа Боотур суорҕанын тэлэйэ баттаан олоро түстэ. «Түүл-бит түөрэккэйэ сүрдээх этэ…» – диэн ботугуруу, эрчимнээхтик ойон турбута. Бүрүнэ сыппыт сонун кэтэ, тахсан барбыта.
– Туруу буолла дуо? Бэркэ даҕаны утуйдум, – Лэбиэрийэ Бөҕө сыҥаһа орон хаачыгырыар диэри тыыллаҥалаан ылбыта. – Дьэ, аһыах-сиэх курдукпун.
– Тахсан иһиллэһиим эрэ, – Бэдэр уһуктаах кулгаахтарын даллата сатыырдыы, тарбахтарын төбөлөрүнэн тардыалаан ылбыта. Сонун сөрүү тардынан, халҕаны тиэрэ тардаат, Туоҕа Боотурга кэтиллэ сыспыта.
– Киһи хаһыыта! Моһолго түбэһэн, Аар айылҕаны аймыырын умнубут, баһа суох киһи хаһыыта. Кэннибитигэр… Суолбутун үктэтэ ыһыытыыр. Биитэр дойдулаах дьон сирдэриттэн-уоттарыттан көҥөнөн, куттаан үүрээри дьаабыланаллар дуу… Бэлэс Боотур курдук айылҕаттан айдарыылаах киһи буолбата ини? Чугастара буолуо, аттары бэлэмнээҥ, утары баран чуҥнуоххайыҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур Бэдэри сыҕайа киирэн кэлбитэ. Туйах, иһиттим-истибэтим диэбиттии, Бэдэр кэнниттэн таһырдьа ойбута.
– Туйах, хаалыаҥ. Күөстэ күөстээр, малы-салы хомуйан, бэлэм олороор. Биһиги түргэнник эргиллиэхпит, – Туоҕа Боотур Туйах кэнниттэн ыһыытыы хаалбыта. – Лэбиэрийэ, кытаат! Куйаххын кэтэ оҕус! Аанньаҕа буолан хаһыытыахтара дуо?! Баҕар, бөрөлөр хаайбыттара дуу, икки атахтаахтар төгүрүйдүлэр дуу… – диэт, көхөҕө ыйаммыт үүс бэргэһэтин, үтүлүгүн харбаат, утуйарыгар хаҥас хоонньугар укта сыппыт сыгынньах батаһын сулбу тардан таһаарбыта. Кыыныгар анньа, тахсан барбыта. Лэбиэрийэ сонун таһынан чыллырыыт куйаҕын анньынан, саадаҕын туппутунан багдайан, халҕаҥҥа баппакка, ойоҕоһунан кыбылла сыһа, таһырдьа тахсыбыта.
Аттаах дьон туманынан бурҕачыйа, бэстэр быыстарынан элэгэлдьиһэ сүтүөхтэригэр диэри, Туйах көрөн турбута. «Суор хаһыыта буолбата ини… Чахчы киһи хаһыыта буолуо дуо?» – диэн санаатыгар таайа иһийбитэ. Атын ыҥыырдаан, төргүү аттарыгар маллары ыга баайан бэлэмнээбитэ. Киирэ-тахса иһиллии, араанын уотун сөргүтэ, көһүйэлээх эти булкуйа сылдьыбыта.
Халлаан сыыйа сырдаан, иһийэн турбут айылҕа сэргэхсийэн барбыта. Киһи кулгааҕа чуҥкунуох чуумпута, иһиллэр-иһиллибэт тыаһынан-ууһунан туолан, биир күдьүс куугуҥҥа кубулуйбута. Дьон кэлбитин билэ охсубут суор холомо үрдүнэн сурдурҕаабыта, чооруостар саҥа тахсан эрэр күн сарыалын түөстэригэр түһэрэн, кытарымтыйа кыыһа тырыбынаһа, чубугураһан ааспыттара, мутук тостон тыһыргыыра, мэник тыал иһиирэн ылбахтыы, чиҥээбит хаартан кыырпахтары өрүкүтэ ыспахтанан ылаттыыра…
Аар айылҕаҕа эҥсиллэр хаһыы Туоҕа Боотурдааҕы эрэ аймаабатаҕа. Хаан Илбис түлүк түүлүгэр бу хаһыы оҕус айаатааһыныгар кубулуйбута. Оҕо эрдэҕиттэн куттанар сүөһүтүн мөҥүрээһинэ, лоҥкуначчы айаатааһына чугаһаатаҕын аайы куота сатаан, ийэ-хара көлөһүнэ сарт түһэн, устунан баттатан барбыта. Көрөр-истэр, сорук-боллур кутуруксут уолун ыҥыран ыһыытаан көрбүтэ, саҥатын дуома иһиттэн тахсыбатаҕа. Тоҥ сир ньирилииргэ дылы гынаат, баһа саллайбыт сүүнэ муостардаах, будьуруйбут түүлээх модороон сүүһүн аннынан хараҕын дьүккэтин тымырдара кытаран, өһүөннээхтик көрбүт оҕус субу тиийэн кэлбитэ. Сиртэн силистэммит курдук бээгэй атахтарын туох даҕаны күүс иҥнэриэ суоҕунуу ахчаччы тирэнэн, буугуначчы тыына, мөҥүрээн ыла, ис-иһиттэн айаатаан тоҕо барбыта. Хаардаах тоҥ буору тибилийэ, муоһунан сүргэйэ өтөрү түһээри дьүккүйтээбитэ. Хаан Илбис куота сатаабыта эрээри, атаҕа кыаһыламмыттыы, сир өппөккө эрэйдэммитэ… Тыынын кыайан ылбакка, этэ-сиинэ ыараан барбыта. Биир түгэҥҥэ, ыараабыт куобах суорҕанын силэйээт, олоро түспүтэ. Баттаппытын билэн, өрө уһуутуу олорон, илэ-чахчы оҕус айаатыырын истэ биэрбитэ. «Бу алдьархайы! Чахчы эбит! Ыла кэллэхтэрэ…» – диэн саныы, онто даҕаны суох сэлибирээбит сүрэҕэ өрө түллэҥэлээбитэ. Тыына кылгаан, өрө бөтүөхтээбитэ. Тэдэнигэр, суорҕаныгар көлөттөн кыайан турбакка, иһинэн сыылаҥхайдаан араанын иннигэр тиийэн, умса түспүтэ. Салыбырас илиитинэн, итиини билиммэккэ, уккунньаҕын хамсата сатаабыта. Бэлэмнээбит туоһугар, чыыппааныгар илиитэ тиийбэккэ, мас сыыһын сабардаан ылан, үрдүгэр куппута. Аҕылаан мэҥийэ, кылгас-кылгастык үрбэхтээбитэ. Ол аайы уот харахтар кытарымтыйан ыла өһөн, күлүнэн өҕүрүйэ чараас буруонан унаарбыта. Хаан Илбис үнүөхтээн иһэн, араанын буор модьоҕотугар умса баран түһэн, күлү бурҕаппыта…
Мыраан лаппаҕар арҕаһынан тоҥ хаары батарыта үктэтэ курдурҕатан, ыҥыырдарыгар бөкчөччү түспүт икки киһи, суһуктуйан эрэр халлаан биитигэр иҥнэл-таҥнал хараарыҥнаспыттара. Мастарга күлүктэтэн симэлийэ сүтүүлэрэ, уучаҕар таба сэтиилээх, көхсүгэр нимчикаалаах киһи талах мастар быыстарынан барыгылдьыйан тахсыбыта. Табалара күрдүргэччи тыыналларын тохтото сатыырдыы, үҥүүтүн хаарга батары анньа эрилиҥнэтэн иһэн, аҥаар атаҕа табатын муоһун таарыйыахча күдээрээт, сиргэ тура түспүтэ. Үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр силэйэн, тыас иһиллээн хантаарыҥнаабыта. Аттар бидилитэн ааспыт суолларын кыҥастаһа, төттөрү-таары бөкчөҥөлөөбүтэ. Тыас иһиллээн турбахтаат, уучаҕын сиэппитинэн, аллара түспүтүнэн барбыта. Хараарыҥныыр мастары кытта бииргэлэһэн, күөл быллаарыгар иирбэ-таарба талаҕынан саба барыйтарбыт буор сыбахтаах ураһаҕа чуо тиийбитэ. Уучаҕын быатын талахха иилэ быраҕаат, тэбэнэ-сахсына ураһа халыҥ дьиэлин силэйэн, тордоххо көтөн түспүтэ. Тордох иһэ хараҥатыттан дьиэли көхсүнэн анньыалыы, тыас иһиллээн, тыынын тутан турбахтаабыта. «Араана умуллубут, утуйдаҕа тоҕо кытаанаҕай», – диэн ботугуруу, Хаан Илбис сытар сирин диэки атаҕын иминэн хааман иһэн: «Хаан Илбис, Хаан Илбис, мин кэллим…» – дии-дии тобуктуу түһэн, илиитинэн тоҥ тэдэни таарыйаат, ойон турбута. Тоҥмут киһилии титирээн ылаат, таһырдьа ойбута. Табалара соһуйан муҥунан көрө, сытырҕаан сурдурҕаспыттара. Киһи суолу-ииһи кыҥастаһан, төттөрү-таары хаамыталыы, дьиэлгэ чугаһыы-чугаһыы, төттөрү чугуруҥнаабыта. Өй ылбыттыы, хаарга батары аспыт үҥүүтүн туура тардан, ыарахан дьиэли өрө анньан, өйүү аспыта. Сырдыгы киллэрэ сатыырдыы туора халбарыйа, ураһа иһин өҥөйбөхтөөбүтэ. Иһийэн турбахтаат, иһирдьэ атыллаабыта. Күөдэл-таһаа буолбут тоҥ тириилэри илиитин иминэн туппахтыы сылдьан, Хаан Илбис кэтэҕин уһун суһуоҕуттан харбаат, кутталыттан ыһыктан, чинэйэ түспүтэ. Дьиэгэнийэн өрө эккирии турдаҕына, ыҥыранар саҥа иһиллибитэ. Киһи онтон өйдөммүттүү, тобуктуу түһэн туппахтаан, умса сытар ойууну тиэрэ эргиппитэ. «Тыый, тыый, иэдээн…» – диэмэхтии, түөһүгэр кулгааҕын даҕайа сөҥмүтэ. Ойон туран Хаан Илбиһи икки хонноҕун анныттан ылан, тэдэнигэр соһон илдьэн сытыара, нэк буолбут суорҕанынан саба тарыйбыта. Хаан Илбис илиитэ тиийбэтэх туоһун ылан, уккунньах үрдүгэр ууран, үрэн сирилэппитэ. Уккунньах кыһыл харахтара сырдаан, туоһу түүрэ тардан умайан күүдэпчилэммитэ. Кутаа сырдыга тордох иһин барыгылдьытан сырдаппыта. Киһи Хаан Илбискэ чугаһаан иһэн, суорҕан хамсаабатаҕын көрөн, таһырдьаны былдьаспыта. Халлаан сырдыырын кэтэспиттии хантайа, хаарынан бүрүллүбүт араан оннун булан, атаҕынан хаһыйбахтаабыта. Дүлүҥ көҥдөйүттэн туос, чыыппаан хостоон таһааран, уот сахпыта. Кулуһун уота тулатын барбах сырдата, хаардаах мастары кыһыл тылынан салаамахтыы сыыгыныы, умайан барбыта.
– Хайа, Хучана, табаҕын дьаһайа иликкин дуо? – диэн саҥаттан киһи соһуйан, ходьойо түспүтэ. Кэлбит киһини иччитэ суоҕунан көрө, ырдьаҥнаабыта. Дабака куйахтаах, уһун уҥуохтаах хоһуун, киһитин дьиктиргээбиттии көрө, тэбэнэн сахсыллыбыта.
– Һуу, Амыкча эбиккин дуу… Кутум ыстана сыста, – Хучана өрө өҥдөйөн иһэн, ойон турбута. – Соҕотоҕун кэллиҥ дуо, Куодай тоҕо хаалла?
– Иһэр, иһэр. Дьэ, сыылба киһи. Эмиэ даҕаны, хараҥаттан куттанан, уучаҕым эмэһэтигэр ыга астаран испитэ ээ… Төһөҕө кэлбиккиний, турарын күүтэҕин дуо? – Амыкча кэлин тылын сибигинэйэ соҕус саҥара, ураһа диэки кыҥнах гынан ылбыта.
– Ээ, ыраатта… Ойуун дьабыныгар көтөөрү гыммыт… Охто сытара… Сүрэҕэ тэбэр-тэппэт… Быһыннаҕа буолуо…
– Оо, иэдээн эбит… Оччоҕо хайдах буолабыт? – Амыкча куттаммыттыы ураһа диэки көрө, уокка сыҕарыҥнаабыта.
– Хайдах, хайдах! Атаҕын тэҥнээтэҕэ дии… Эппитин сиэн баран, барыахпыт буоллаҕа… Өлбүт киһини манаан олороору гынаҕын дуо, бастаахтар бэйэлэрэ быһаардыннар… – Хучана киһитэ куттаммытын көрөн, харса суох туттан, саҥаран-иҥэрэн бордурҕаабыта. – Мин ойууҥҥа кутуруксут буолуохпуттан алтыс ыйбын төрөтөн эрэбин. Баайа-дуола… – диэн эрдэҕинэ, кыыкынаан тыынар тыас быыһынан: «Баҕайы… Ханна дьөлө түһэҥҥин, өлөттөрө сыстыҥ…» – диэн суостаах, хаахынас саҥа иһиллибитэ. Хоһууннар соһуйан, кылгастык кыланаат, эргиллэ түспүттэрэ. Дьиэли саба барыйан, күрэҥсийбит баттаҕа арбайан, күлтэн көҕөрбүт сирэйдээх, миин курдугунан мэндээриччи көрө-көрө Хаан Илбис сөтөллөн хахсыйа, кинилэр диэки салыбыраабыт илиитин уунан турара. Хоһууннар муҥунан көрө хам хараҕаланан, сүһүөхтэрэ босхо баран, субу тобуктуу түһүөхтүү, салыбыраспыттара. Эмискэ күрдүргэччи тыынан аҕылыырын быыһынан: «Аттаах кыыллар!» – диэн хаһыы былаастаах саҥа дуорайбыта. Намыһах талахтары тоҕо анньан, тайах түнэтиттэн тиһиллибит муос куйахтаах хоһуун уучаҕынан бурҕачытан тахсыбыта. Ойуунтан буолбакка, аттаах дьон субу кэлиэхтэриттэн куттаммыттыы, тула холоруктаппыта. Бэйэлэрэ даҕаны куотардыы бэлэм турбут хоһууннар, нимчикааларыттан алаҥааларын хостуу, талахтар кэннилэригэр ойбуттара. Хаан Илбис арбайбыт баттаҕа сылгы сиэлинии бураллаат, дьиэли өйөөн турар үҥүүнү туора садьыйа, иһирдьэ дьөгдьөрүйбүтэ.
– Ааспыттар, ааспыттар… – диэмэхтии, хоһуун табатыттан түһэн, дьонун көрөн, күлэн ыгдаҥалаабыта.
– Акаары! Күлэ турбуккун сирэйгин дүгдүөлээтэҕим… – Хучана ыстанан кэлэн, Куодайы түҥнэри дайбаан түһэрэн, тэбиэлээн күрдүргэппитэ.
– Тохтоо! – диэбитинэн Амыкча сөрүөстүбүт талаҕын кэнниттэн аҕыйахта атаралаан кэлэн, Хучаны туора аспыта. Кырыылаах муос төбөлөөх оҕун туһаайан: «Быаргын тобулу ытыам! Куодайы тыыта сорунума… Бар! «Өлөрбүт» ойууҥҥуттан ыйыт, этин хайыыбыт?
Хучана кыыһырбыт уоҕар бобуллаҥнаан ыла, тордоххо салбыҥнаан тиийэн, иһирдьэ мэлис гыммыта. Өтөр буолбатаҕа, үүрүллүбүттүү, ураһаттан ойон тахсыбыта. Куодайы хараҕын кырыытынан кынчарыйа, хаҥас өттүгэр эйэҥэлии сылдьар кыыныттан быһаҕын сулбу тардан ылбыта.
– Даллаһан баран туруоххут дуо? Этин аҕалыҥ! – диэмэхтии, тэпсиллибэтэх ыраас хаары этэрбэһинэн хаһыйбахтаабыта. Куодай тымныынан килбэчийэн ылбыт быһаҕы куттаммыттыы көрө, бааллан турар табалартан сэтии табаны арааран аҕалаат, тэйэн биэрбитэ. Хучана уоһун иһигэр ботугуруу, таба муннун кырыатын соппохтуу имэрийэ, муоһуттан тутан, баһын аллара баттаан иһэн, быһаҕынан сүнньүгэ аспыта. Таба илин атахтарынан тобуктуу түспүтэ. Кэлин атахтара аччайан, кутуруга ибигирии умса баран иһэн, ойоҕоһунан сууллан адаарыйбыта.
– Чэ, туруоххут дуо, туттумахтааҥ! – Хучана тэйэ хаама, быһаҕын сутуруотугар тур-тар сотто, кыыныгар аспыта.
Табаларын иһин хостоон эрдэхтэринэ, Хаан Илбис удьаа тутуурдаах тахсан кэлбитэ. Сиргэ кураанаҕынан силлээмэхтии, холто сонун уолугун түөһүгэр хам тута, хоһууннарга бадьаалаан кэлбитэ. Куонда, албыннаспыттыы ымаҥныы, удьааны ылан эрдэҕинэ, Хучана илиитин таһынан халбарыччы аспыта. Хаан Илбискэ нөрүйэ, бургучуйар таба көхсүн хаанын удьаанан сомсон ылан ууммута. Хаан Илбис удьааны ылан, өҥүргэһинэн көрө ботугуруу, утаппыттыы ыймахтаабыта. Ыксаабыта бэрдиттэн, икки дьабадьытынан хойуу хаан ньолҕоруйбута. «Һуу, һуу… туох куттаммат көтөрүй», – диэн саҥаны истэн, тохтуу түспүтэ. Ситэ испэтэх хааннаах удьаанан Куонданы сиирэ-халты аспыта.
– Баҕайы! Ити мин өлбөт үөһүм… Сырыттын, тумсун хааннаатын, – Хаан Илбис үөһүн тартаран ыла-ыла баргыытаабыта. Суору батыһа көрө, хаанынан саккырыыр удьаатын уунаҕалыы: «Кулуп-халып», – диэн саҥа таһаарбыта. Суор кынатынан сообурҕаччы дайбана, эргийэ көтөн иһэн, таҥалайын охсунан эрэрдии «кулуп, кулуп» диэн ылбыта. Хаан Илбис суору батыһа көрө тоҥхоҥнообута.
– Таһырдьа күөстээҥ, эттэ үөлүҥ. Илээҥкитэ, имсэтэ бэлэмнээҥ… Ураһаҕа быгыалаһымаҥ! Кыылбын-көтөрбүн ыҥыран, муостаммыттарын-туйахтаммыттарын биллэриэм… Хара хааҥҥытыгар сууннарыам! – Хаан Илбис сирэйин ханньары тартаран бобуллаҥнаабыта. Дьабадьытынан сүүрбүт хаанынан сирэйин ньуххана кыбдьырыммыта. Өссө даҕаны уоһун иһигэр баллыгырыы, ураһатын диэки иэҕэҥнээбитэ.
Хоһууннар табаларын хол-буут арааран, сииргэ анаан бысталаан, ыраас хаарга тэнитэ уурталаабыттара. Булчут, көҥөс хааннара батарбакка, ыраах олорор суору кыҥастаһа, үҥүүлэрин уһуктаах төбөлөрүн үөһэ чолото, эттэр үрдүлэригэр туора-маары уурталаабыттара.
Халлааҥҥа сулустар бачыгыраһыылара, араан уота сөҕүрүйүүтэ, Хаан Илбис кэннэ хараара, иннэ кытарымтыйан көстө, дүҥүрүн барбах охсуолаан дардырҕаппыта. Сыыйа, ардах түһэн эрэринии тобугурата, баһа босхо баран хоҥкулла, икки өттүнэн иэҕэҥнээбитэ. Устунан кутуран куллугуруу ойон туран, дүҥүрүн тыаһыгар сөп түбэһиннэрэн, атахтарын бокуҥната бэдьэйбитэ. Дүҥүр тыаһа улаатан, кыараҕас тордохтон төлө көтө сатыырдыы, хаппыт сабыы тириилэри илигирэтэ дьылҕан мастарга охсулла дарылаппыта. Ол аайы ураһа иһэ хотоҥнуурга дылы буолбута. Атахтарын үрдүлэригэр сэксэһэн олорбут хоһууннар, турукка киирэн, өҥүргэһинэн көрө, куоҕаҥнаһан барбыттара. Эмискэ: «Үтүктү-үөҥ!» – диэн хаһыы сатараабыта. «Хара быаргытын чупчурҕан оҕунан тэһитэ сүүртэҕим! Нохтолоох тойон сүрэххитин өргөс үҥүүнэн үөллэҕим! Куук-хаах, кулук-кулук!!! Алике. Алике. Алике!» – тыллары хоһууннар тэҥҥэ түһэрсэн, ойон турбуттара. Сарын-сарыннарыттан тутуһан, дьиэгэниһэ эккирэспиттэрэ. Барбах төлөннүрэ сыппыт уккунньах салгыҥҥа оҕустаран өрө күлүбүрээн, уһаабыт күлүктэри тордох эркиннэринэн сарбынньахтата барыгылдьыппыта. Ыыс-быдаан быыһынан кырпай түүлэр өрө ытыллан дэйбэҥнии, уокка түһэн тыһырҕаһа, кэҥсик сытынан тунуйбута. Дүҥүр тыаһа ыраатан эрэрдии, улам-улам уостан барбыта. Хоһууннар аҕылаһан-мэҥилэһэн, хамсаныылара бытааран, тэдэннэргэ сахсаҥнаспыттара.
Хаан Илбис дүҥүрүн кулгааҕар даҕайа, күрүүрүгэр аты кытта кэлсибит Бэлэс Боотур сатанахха ыйанан турар кэһэҕин эһэ охсон ылбыта. Дүҥүрүн үрдүгэр уура, салыбырас тарбахтарынан үс тимир төбөлөөх оҕу сыыйан ылбыта. Тыына кылгаан кыыкыныы ботугуруу, охтору кураанаҕынан силлээмэхтии:
– Нойоон! Ап хомуһун хомулунна, били баҕайыны аҕала тарт… – диэн сыыгынаатын, Хучана ойон туран, араан хаҥас ойоҕоһунан дьылҕан маска кыбытылла анньыллыбыт киһиэхэ маарынныыр модороон эмэгэти туура тардан аҕалан, ойуун иннигэр уурбута. Куттаммыттыы бөкчөҥнүү, кэннинэн хааман, олбоҕор олорунан кэбиспитэ. Хаан Илбис, эһэ этин сиэн эрэрдии, суордуу хоохтуу, тимир төбөлөөх охтору удьаа көхсүнүү бөлтөйбүт эмэгэккэ батары саайталаабыта. «Алике, алике, алике», – диэн хаахыныы дүҥүрүн охсо, мэнэрийэн эрэрдии баһа босхо баран, баттаҕа үрэллэҥнии бэдьэйбитэ. Сыыйа бытааран, атахтарын тобуктарынан бокуҥната уостан барбыта. Араан таһыгар тиийэн олоро түспүтэ, тыын ылан өрүтэ уһуутаталаабыта.
– Далла мэндэйиитинэн аайданаргыт эрэ бэрт этэ дии… Урааҥхайдар тимир төбөлөөх охторугар илбиһи иҥэрдим. Охтору ыытыаххыт эрэ кэрэх, сылаас хааны бэйэлэрэ булуохтара… – Хаан Илбис кэҥээбит, мээнэ сүүрэлээбит харахтара оннуларын булан, араан уотун сырдыгар дьиктитик кылахачыспыттара. Хоһууннары суптурута көрүтэлии ойон турбута.
– Истиҥ! Атыыр оҕустуу айаатаан, көрбүттэрин эрэ үҥүүлэригэр үөлбүт, батаһынан кэрчиктээбит, оҕунан тэһитэ ытыалаабыт бороҥ урааҥхайдар эһиги сиргитигэр үктэннилэр! Ааһар адьынаттар буолбатахтар, билэ-көрө сылдьаллар. Уоттаах харахтара хатаннаҕына, ымсыы мэнэгэйэ ыалластаҕына эһиги курдуктары имири эһиэхтэрэ, сир үрдүттэн сүтэриэхтэрэ, – дүҥүрүн табыгырата тула холоруктаммыта. – «Хуух-хаах, хаах». Мин диэтэх киһи хааҥҥа суудайдым… Туоҕа Боотуру түҥнэрдэххитинэ, Лэбиэрийэ Бөҕөнү боҕутуннардаххытына өрөгөйбүт үрдүө! Халыҥ хаһаҕа үҥкүрүйүөхпүт, тимир куйахтаныахпыт, баай-талым олохтонуохпут… «Кулуп-халып, кулуп, кулуп, чулуп, чулуп». Аҕыйах эрдэхтэринэ симэлитиэххэ, суолларын сойутуохха, – диэбитинэн олоро түспүтэ. Туруктан тахса сатыырдыы өрүтэ бөтүөхтүү олорбохтоот, албыннаһан эрэрдии ымаҥныы, ньуолбардаан саҥаран барбыта: – Куттанымаҥ, ити охтор тимир куйахтары билбэккэ ааһыахтара. Биирдиитэ эрэ ытаҕыт уонна ойуурга түһэҕит. Эһиги курдук сымса, сыыдам айылҕа оҕолорун өйдөөн даҕаны көрүөхтэрэ суоҕа. Бу түөлбэ хоһуун хоһууннара эһиги буоллаххыт…
Ойуунтан хайҕабылы истибэтэх хоһууннар систэрин көннөрөн, өрөһө-чөрбөһө ымаҥнаспыттара.
– Үнүр түөрт буолан ааспыттара, – Хаан Илбис уолаттар санааларын таайбытыттан үөрэ, салгыы саҥарбыта. – Бөлүүн икки киһи эбилиннэҕэ. Сыыспат буоллахпына, төннөр буоллулар… Туох буолбуттарын суоллуу сатаабатым… Чуоҕуспут суолгутун көрөн куттаммыттар. Туоҕа Боотур сэрэхэчийэр. Үс боотуру суол хайдара инникилэтиэ. Бэйэлэрэ кэннилэриттэн ыксаабакка батыһыахтара. Хайдах айанныылларын билбит баҕайым… Эһиги үс боотуру аһардан баран, кэнникилэри бултаһаарыҥ. Бэйэм барсыам этэ даҕаны, аал уоппун аһатан, эһигини араҥаччылыам… Хучана, ойуун буолуом дии-диигин өҥүргэһинэн көрөрүҥ эрэ бэрт. Эн дьаһайыаҥ… Нойоон, күһэҥэни, – диэн эрдэҕинэ Хучана түөрт атах буолан, Хаан Илбис тэдэнин анныттан араан сырдыгар араҕастыйа кылабачыйар төгүрүк күһэҥэни ороон таһаарбыта. Куттаммыттыы иннигэр тутан аҕалан, ойуун иннигэр уурбута.
– Куонда, эн диэтэх хоһуун, аташкаан курдук сылбырҕа буоллаҕыҥ. Бу күһэҥэни инники боотурдар ааспыт суолларыттан тэйиччи, күн көрөн кылбачытар сиригэр маска ыйаар. Кирийэн ытар сиргитин кичэйэн оҥостооруҥ. Суолгутун-иискитин сиппийээриҥ. Урааҥхайдар кылбачыйарга бэртэр… Күһэҥэни көрөн, тугун-ханныгын билээри, тиийэн кэлиэхтэрэ. Дьэ оччоҕо алаҥааларгытын дардырҕатаарыҥ… Өйдөөтүгүт дуо? – Хаан Илбис хоһууннары кэриччи көрүтэлээбитэ. – Дьаһайталаатаххытына сэптэрэ-сэбиргэллэрэ эһиэнэ… Миэхэ Туоҕа Боотур моонньугар кэтэ сылдьар сарыы мөһөөччүгүн аҕалаарыҥ. Аһа, көрө сорунаайаххытый! Онно куһаҕан тыын хаайылла сылдьар. Мин эрэ кыайар кыахтаахпын! Сэрэниҥ! Суор буоламмын, көрүөм-истиэм… – Хаан Илбис суордуу куллугуруу, хараҕын эрилис-турулус көрө, өрө сахсаҥнаан ылбыта.

…Халлаан лаппа сырдыыта биэс аттаах киһи холомоҕо сиэллэрэн кэлбитэ.
– Туйах, Бэлэс Боотур түһэригэр көмөлөс, холомоҕо киллэрэн сытыар, – диэт, Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, тэһиинин титириккэ эрийэ тарпыта. – Тарҕаан Хоһуун, хайдаххыный, көмөлөһөбүт дуо?
– Ээ, бэ-бэйэм… То-тоҥон, илиим-атаҕым бө-бө-бөҕүөрдэ, – диэн Тарҕаан тиистэрэ лыбыгыраһа, бэрт эрэйинэн ыган таһаара, атын моонньуттан кууһан, ньыдьырыйан түстэ. Тирэҕин булбакка тобуктуу сыһа, атын суларыттан тутуһан өрүһүннэ. Ноторуускалыы кэтэ сылдьар, таһынан түүлээх сүүнэ куонньалыгын арыычча устан, Бэдэргэ уунна. – Ма-маны тут. И-иһирдьэ киллэр.
Бэдэр Боотур ойон кэлэн, куонньалыгы санныгар иилинэ, Тарҕааны хонноҕун анныттан өйөөн, холомоҕо киллэрдэ.
– Тоҥон үлүйэ сыспыттар дии… Бэйэлэрэ да, сылгылар да иэдэйбиттэр. Көхсүлэрэ күп-күрдүргэс, – Лэбиэрийэ Боотур атыттан түһэн, Тарҕаан атын кырыаламмыт муннун сууралыы, эт-этэ титирэстии турар аты моонньуга таптайбахтаата.
– Күнүстэри-түүннэри айаннаабыттар быһыылаах. Ирэ түһэн баран кэпсииллэр ини, – Туоҕа Боотур атахтарын тэбэнэ, холомо аанын тиэрэ аспыта.
– Мукучу Хоһуун өлөр охтуутугар оҕутта, илиигэ киирдэ… – диэн Тарҕаан титириирин туттуна сатыы дьабыгырыы, икки илиитинэн күөйэ туппут, чараас чаанынан бурҕачыйар муос чохоону тииһигэр лыбыгырата, ыйыммахтыы сатыы олордо.
– Тарҕаан, киһи өйдүүр гына омолуй эрэ. Туох алдьархайа буолла? – Туоҕа Боотур үчүгэйдик истээри чугаһаан кэллэ.
– Мукучу Хоһуун эйигин ыҥыртарар: «Кэлэ оҕустун… этэрдээхпин», – диэбитэ. Эһигини куоттаран, кэми сүүйээри, ыһыытатан тохтотоору бу Бэлэс Боотурдуун эккирэппиппит. Хата, ситтибит ээ… Иэдээн! Мукучу Хоһуун оҕутта! Атыттан бырахтарбыта төрүөт буолла быһыылаах… Тэдэн, суорҕан киһитэ буолан хаалбыта. Саҥатын бэрт эрэйинэн, сэрэйэн истэҕин. Барбаҕа баар… – Тарҕаан аа-дьуо туран кэллэ. Чохоонун Туйахха куду анньа, титириирин кыатана сатаан, уостара ньимийэн, сыҥааҕа ханньары барда. Уһун бэйэтэ нөрүйэн иһэн, атахтара уйбакка, тобуктуу түстэ.
– Туоҕа Боотур, айаныҥ санаатын уларыт… Хоһууммут тылын ытыгылаа… Биһиги инники дьылҕабыт эйигиттэн тутулуктанар кэмэ-кэрдииһэ кэллэ бадахтаах… Тыыннааҕын баттаһарбыт буоллар… – Тарҕаан титирэстиир куолаһын тохтото сатыырдыы, өрүтэ уһуутаталаан ылла.
– Тур, тур… Тыынна ыла түс. Аар айылҕаҕытыгар махтаныҥ! Илиигитин, атаххытын үлүппэтэххитигэр. Хайдах маннык бэлэмэ суох ыраах айаҥҥа туруммуккутуй? Бэйэҕит даҕаны, аттаргыт да бырдылара быстыбыт… – Туоҕа Боотур Тарҕааны икки санныттан өрө тардан, турарыгар көмөлөстө. – Мукучу Хоһуун ол хайдах атыттан бырахтарбытай? Дьикти эбит. Аты мииммитинэн төрөөбүт киһи буоллаҕа…
– Бэйэтэ даҕаны өйдөөбөт. Миинэн иһэн, өйүн сүтэрбит быһыылаах… Ата туохтан сиргэммитэ буолла, бырдааттаммытыгар сууллан түспүт. Улаханнык эчэйиэҕин, хаар абыраабыт, – Тарҕаан сылайан, утуктаан, олорбут сиригэр тоҥхоҥноон барбыта.
– Маны истээрибин көхсүм хараҕа тардыалаан сордообут… Тугу эрэ кэтэһиннэрэллэр дуу диэх курдук санаа охсуллан ааспыта. Сааскы тыалга-кууска балыйбытым. Мукучу Хоһуунтан илдьит кэлиэ эрэ дии санаабатаҕым… Тыйыс Кыйаар дойдута мээнэҕэ хаалларбатах киһитэ буоллаҕа. Хонноҕор-быттыгар хоннорбут, эрэйи-муҥу муннунан тыыртаран, киил мастыы сириэдиппит Хоһуунун үөн-көйүүр, көтөр-сүүрэр курдук симэлитиэ суоҕа…
Бүгүн тохтуоҕуҥ. Бу туруккутунан айанныыр кыаххыт суох. Аттар даҕаны сынньанныннар. Хайдах-туох буоларбытын сарсын торумнаһыахпыт. Туйах, таһырдьа кулуһунна отун. Батан хонуохпут суоҕа, ураһаны туруор, аттары дьаһай. Бэдэр Боотур, сырдыгы баттаһа, суолу-ииһи көр-иһит. Лэбиэрийэ Бөҕө, кэлбит сирбитин чуҥнаа, – Туоҕа Боотур харытын куйахтарын ньылбырыта тардан, сыҥаһаҕа элитэлээтэ. Таҥалай куйаҕын тиһиликтэрин сүөртэлээн, тугу эрэ тобула сатыырдыы уоту одууласта. Тарҕаан ыараханнык тыына, сыҥаһа ороҥҥо олорбутунан утуйан, түлэй-балай барбыта.
– Аал уоппун айах тутан, алгыс этэн, көрдөһөн-ааттаһан көрүүм… Чэ, күнү-дьылы ыытымаҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур араан таһыгар аргынньахтыы олорунан кэбиспитэ.
Таһырдьа оттуллубут кутаа сөҕүрүйэн, унаар буруотун үрэх хаатынан ыйаан, күлүктэнэ көҕөрбүт хаардаах кытылы быһытталыы устубута. Илин саҕах, тоҥмут кылыс иэдэһинии өлбөөрүйүүтэ, саҥа туруоруллубут ураһа ураатыттан кыымнар өрө үөмэхтэнэ халлааҥҥа харбаспыттара. Тугу эрэ кэтэспиттии айылҕа иһийэ чуумпуран, сыыйа түлэй түүн суорҕанынан бүрүнэ тардыммыта.
Туйах Бэдэрдиин түүн бэйэ-бэйэлэрин солбуһа, киирэ-тахса сүгүн утуйбатахтара. Ол төрүөтүнэн Бэдэр Боотур табалаах дьон кинилэри чуҥнаан, ырааҕынан чуоҕуһан ылбыт суоллара буолбута.
Сарсыарда холомо иһэ күлүгүрэ сырдыыта, Бэлэс Боотур туран, таһырдьа чэпчэтинэн, сыыҥтаан-хаахтаан, холомо аанын тэлэччи анньан, тыастаахтык лиһирдээн киирбитэ.
– Хайа, туох диэн буоллубут? – диэн кэһиэҕирбит куолаһын чөллөрүтээри сөтөллөн хахсыйа оргууй саҥарбыта. – Туоҕа Боотур, уһуктаҕас инигин? Баалаама… Тоҥон, уум кыайтарбакка иэдэйэ сыстым. Тарҕаан илдьити тиэртэ ини? Мин эмиэ кэпсиирдээхпин… – диэбитинэн араан таһыгар иэҕэҥнээн тиийэн, тарбахтарын саратан, уокка үппүтэ. – Эһиги барааккытын кытта, Куолакы Хоһуун дьахтарыныын күрээбиттэрэ… Саатар бэйэлэрэ буолбатах, Муос уолу илдьэ барбыттар… Ити кэннэ өлөртөн быыһаа-абыраа, аһат-сиэт, – дии-дии, Бэлэс ис-иһиттэн тымтан, саҥата улаатан барбыта. Кыыһырбыт уоҕар үөттүрэҕи эһэ охсон ылан, уккунньаҕы дьөлүтэ анньыалыы, охсуолаан сабырҕата, үөхсэн бобуллаҥнаабыта.
– Бээ, Бэлэс Боотур, уҕарый! Ыгыллан бүт! Туох буруйдаах аал уоту дүгдүөлээтиҥ? Сүгүн кэпсээ… Муос уолу чахчы илдьэ барбыттар дуо? – Туоҕа Боотур олоро түспүтэ. Бэлэс Боотур буруолуу сылдьар үөттүрэҕин туппутунан эһэлии эргийэн, субу кыланыахтыы салгыны эҕирийбэхтээбитэ.
– Ол түүн! Элиэ Хоһуун кыттыгастаах быһыылаах. Үс уучаҕын ылан барбыттар… Тумус Боотурдар эккирэтээри тииспиттэрин Дуораан Уус тохтоппута. Муос уолу кини көҥүллээн ыыппыт үһү… Биитэ Чорбох айдаан бөҕө, кыыһырса сыспыттара… Биир үксүн онтон сылтаан, Тарҕаан кэлэн көрдөспүтүгэр, эһигини суоллуурга сөбүлэһэн кэлистим. Бэйэм түөрт эркиҥҥэ хаайтаран, хаһыытаан тыыммын таһаарбакка, ыгыллыбытым да бэрдэ…
– Дьэ, буолан истэхпит… – Туоҕа Боотур кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, этэрбэстэрин бэйэ-бэйэлэригэр сабырҕатаат, кэтэн ынчыктаспыта. – Оҕотун аһыытын уйбакка, баһыгар таныартан атын киирбэт буоллаҕа… Чэ, биһиги кими даҕаны туппаппыт! Дьылҕалара билиэ, бардыннар… Муоһу күүстэринэн илдьэ барбатылар ини… Боотурдар, туруҥ! Биир сүрүҥҥэ киирэр сүбэтэ булуоҕуҥ.
– Оҕобун өлөттөрбүтүм буоллар, мин даҕаны хаан-хааҥ-ҥа барыам эбитэ дуу… – Лэбиэрийэ Бөҕө оргууй сөҥөлдьүйэ туран кэлбитэ. – Тугу тобулабыт, хайдах буолабыт?
– Бэлэс, уолаттары ыҥыртаа эрэ, биир санааны булуоҕуҥ… Ил, Ил диибит даҕаны… Аҕыйах бэйэбит чордонон даҕаны бүтээри гынныбыт… Киһи өйө-санаата уларыйа илигинэ, арааһа, Улуу Ил кыайтарыа суох дуу… Ол эрээри, саатар, кыргыһы өрө туппакка, эйэлээх олоххо тардыстарбыт… Кэнэҕэһин кэнчээри ыччаттарбытыгар үтүөнэн эргийиэ этэ буоллаҕа… Тыыннаахпыт тухары турууластахпытына сатанар, – Туоҕа Боотур оргууй саҥара, тыастаахтык өрө тыыммыта. Тарҕаан Хоһуун уһуктан, боотурдары саҥа көрбүттүү кыҥастаһа, батаһын көрдөөн, сыппыт улаҕатын хасыһа булумахтана олоро түспүтэ. Халҕан таһыгар улахан саадаҕын кытта көхөҕө ыйаммытын көрөн, сонньуйан ылбыта. Өтөр буолбатаҕа, Бэдэр Боотурдаах саҥата-иҥэтэ суох киирэн кэлбиттэрэ.
– Мукучу Хоһуун аанньа буолан ыҥыртарбат… Ытыгылаан даҕаны төнүннэхпитинэ сатанар. Бу эргин баар-суох киһибит буоллаҕа… Түүл-бит соччото суох эрээри, тугу эрэ сыыһа туттубатахпытына, этэҥҥэ буолуо… Бэдэр Боотур, бэйэ бодоҕун тардына сырыт… Мукучу Хоһуун кырамаҥҥа көтөөрү миигин күүтэр… Кырдьаҕас киһини эрэйдээбэккэ, тиийэ охсуо этибит.
Тарҕаан Хоһуун, хайдаххыный? Бу дойду сирин-уотун билэр киһи, Туйахтыын салгыы айанныаҥ буолаарай? – Туоҕа Боотур араан таһыгар аргынньахтыы олорон, уоту одуулуу, оргууй ыйыппыта.
– Суох! – диэн дьон соһуйан ходьох гына түһүөхтэригэр диэри улаханнык саҥараат, Тарҕаан сыҥаһаттан сүгүллэн турбута. – Мин төннөбүн! Мукучу Хоһуун куһаҕан буолар түбэлтэтигэр түөлбэни мин дьаһайыахтаахпын! Хайдах даҕаны төнүннэхпинэ сатанар… Эһигинниин биитэр соҕотоҕун… Ити табалаах дьон үтүөнү санаан чуоҕуспатахтара чахчы. Түөлбэм дьонун сир-халлаан икки ардыгар быраҕан, ханнык эрэ Ил туһугар толук буола барбаппын!
Эмискэ уу чуумпу бүрүүкээбитэ. Туоҕа Боотур тугу эрэ толкуйдуурдуу сүүһүн түрдэһиннэрбитэ, онон-манан маҥхайа бытыгыраабыт бытыктаах сэҥийэтин ньиккирэччи имэринэ, туран кэлбитэ. Холомо иһэ күлүгүрэргэ дылы гыммыта. Бэлэс Боотур Тарҕааны элэс көрөн ылаат, Туоҕа Боотур аттыгар баар буола түспүтэ.
– Ээ, Туйаҕы кытта миигин ыыт, – диэбитинэн, тыастаахтык тыына, төбөтүн хоҥкуппута. – Мин, миигин ыыт… Куолакы Хоһуун оҕото куһаҕан буолбутугар, Лүксүрээн кырдьаҕаспыт дьабыныгар көппүтүгэр мин, мин буруйдаахпын… Ол эрэ буолуо дуо, үтэһэм туолан эрдэҕэ… Хара хааным ханна даҕаны тохторо синэ биир…
Туоҕа Боотур «ээх» да «эй» да диэбэккэ, иннигэр турар Бэлэс Боотуру халбарыччы анньан, ыксаабыт киһилии, таһырдьаны былдьаспыта. Халҕан тэлэллэн, холомо иһэ тымныы салгынынан аҥылыйа иһийбитэ. Туйах чэҥнээх туруору эркиҥҥэ сыстан олорон, оргууй саҥарбыта:
– Миигин соҕотохтуу ыытыҥ… Уонна сатыы барыам. Оннуга ордук буолуо…
Туйах эппитин ким даҕаны истибэтэх курдук, бары бэйэлэрин санааларыгар баттатан, иһийэн олорбуттара. Эмискэ халҕан тэлэччи аһыллан, сырдыгы кытта чэбдик салгын бургучуйа түспүтэ. Эбэ долгунунуу араастаан түллэҥнээн иһэн, араан уотуттан куттаммыттыы, сыҥаһалар анныларынан кирийэ симэлийбитэ.
– Ычча! Дьыбара сүрдэммит, эмиэ мунна тыаһаабыт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур киирэн кэлбитэ. Дьоно соҥуорбуттарын көрөн, сонньуйан ылбыта. – Бары төннөбүт, оннуга ордук буолсу. Тыгын Тойону кытта араас айаннарга, кыргыһыыларга сылдьыбыт, көрбүт-истибит Лэбиэрийэ Бөҕө, ити сылгыларбыт турар сирдэрин диэки бэрт бөдөҥ тиит турар эбит ээ. Итиннэ сирэй таһаараҥҥын, кэлэн иһэн төннүбүппүтүн, ыһыах саҕана күүтэрбитин биллэрэр бэлиэ оҕустаргын… Эйигиттэн ураты сатыыр киһибит суох быһыылаах… Эн бүтэриэххэр диэри күөс буһуо, үссэнэн баран, төттөрү айаннатыахпыт. Бээрэ, Тарҕаан Хоһуун, эн бу сирдэринэн сырыттаҕыҥ, кэпсээ эрэ. Табалаах сахаларга төһө чугаһыы сырыттыбыт буолла?
Холомо иһэ Туоҕа Боотур халҕаны аспыт сырдыгынан туолан барбыта. Араан уота, үөрбүттүү таһыгырыы, өрө күлүбүрээбитэ.
– Ээ, билэн бөҕө, – Тарҕаан бары барар буолбуттарыттан санаата көнньүөрэ охсубута. – Бу эргин икки аҕа ууһа туматтар бааллара. Биирдэ Мукучу Хоһууну кытта сир көрө сылдьаммыт, арыычча куоппуппут. Аҕыйах курдуктара даҕаны элэгэлдьиһэн, сүрдээх хоһууннар быһыылаахтара. Таба аһылыктаах, бултаах-алтаах сирдэрин былдьаһан, үүрсэн, үтүрүһэн, сотору-сотору кыргыһаллар диэн кэпсииллэрэ. Хайа-хайалара хотуспакка олордохторуна, биирдэстэригэр сүрдээх хомуһуннаах, сиэмэх ойуун кэлбит үһү. Инньэ гынан, анараа аҕа ууһа тэскилээбиттэрэ дуу, кыргыллыбыттара дуу биллибэт. Сүтэн хаалбыттар. Билигин бу сирдэри ол ойууннаах аҕа ууһа туматтар баһылаан олордохторо.
Кэлэн иһэн көрдөххүт, турайман сири. Ити уҥуоргу өттүнэн мырааннар быыстарыгар налыы сирдээх. Онно түөлбэлээн кыстыыллар быһыылаах. Амака Хоһуун Улахан Эбэттэн киирбит туматтартан куотан, өрүһү туораары сырыттахтарына, ол туматтар буулааннар, кыл мүччү туораабыттар этэ. Арба даҕаны… Туоҕа Боотур, манан бараарыҥ диэн ким ыйбытай?
– Илдьити тиэрпит Аташкаан… Атын сиринэн ыыппыт дуо?
– Ээ, туматтары көспүттэр дии санаабыт, ол аата. Сир быта кырдьаҕас сыыстарбыт дуу… Тоҕус Боотурдаах олохсуйбут сирдэринэн, иниҥ Кырамай түөлбэтинэн Эбэҕэ түһүллүөхтээҕэ. Айана ыраах эрээри, эрэллээх сырыы буолуохтааҕа.
– Оо, ол иһин даҕаны, иним Кырамай түүлбэр киирэ сылдьыбыт эбит дии. Тугу эрэ этиэхчэ эппэккэ, ааһа турбута… Хата, бэркэ санаттыҥ. Кырамайынан илдьит ыытыахха буоллаҕа. Иним түүлүнэн даҕаны сирдэтэн, ол дьону булуо. Бэрт, бэрт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур араан иннигэр олох маска олоро түспүтэ. – Маннык гыныахпыт. Мин Тарҕаанныын Мукучу Хоһууну көрсө үргүлдьү ааһыам. Эһиги түөлбэҕитигэр төннөҕүт. Бэдэрдээх Бэлэс дьону уоскутаарыҥ. Лэбиэрийэ Бөҕө Туйаҕы арыаллаан, түөлбэҕитигэр хоноот, Кырамайдаахха бараарыҥ. Туйах сылдьыбыт сирэ, сирдээн тиэрдиэ. Аара Тоҕус Боотурдааҕы билсиэххит.
– Мин Туоҕа Боотуртан харыс даҕаны сири тэйиэ суохтаах этим. Тарҕаан Хоһуун ону иһит… Бэлиэ диэ, Бэлэс Боотур даҕаны Тыгын Тойон охсууларын көрдө ини? Көмөлөөн оҥорор инибит. Чэ, Бэлэс Боотур, тахсан ала бэлиэтэ хаалларыах, – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө таҥнан тахсан барбыта. Кэнниттэн Бэлэс Боотур быһаҕын биитин тойон эрбэҕинэн бигии батыспыта.
– Кырамайдаахтан ол табалаах сахалар тохтоон ааһар сирдэрэ оннук ырааҕа суох буолуохтаах, сэрэйдэхпинэ. Ол аата маннааҕы туматтар көспөтөхтөр. Туох эрэ соруктаах буолан суксурустахтара… Бээрэ, бу эргин баар ойуун туһунан Аташкаан тугу даҕаны кэпсээбэтэҕэ дуо? – Тарҕаан боотурдары кэриччи көрөн ылбыта.
– Суох. Көрсүһүүбүт даҕаны кэмчи этэ, бэйэбит даҕаны ону-маны ыаһыйаласпатахпыт. Чэ, сып-сап хомунуоҕуҥ. Туйах, аара үссэнэр гына, элбэх эттэ буһар.
Намтаабыт, сымнаабыт хаары тоҕута бидилитэн, алта аттаах киһи бэстэр быыстарынан сиэллэрэн сикситэн иһэннэр, тохтуу түспүттэрэ. Аттарыттан түспэккэ, туора-маары хаамтара хаарга тобулута үктэтэн, ааспыт суоллары кыҥастаспыттара.
– Соторутааҕыта табалаах дьон ааспыттар, үһүөлэр, – Бэдэр Боотур суолу тэбиһиннэрбэккэ кытыытынан хаамтаран иһэн, атын хантаччы тардан тохтообута. – Уҥуортан кэллэхтэрэ дуу… – диэмэхтии, уҥуор лаппаһан көстөр хайалаах кытылы одууласпыта.
– Баччаларга туох буолбут дьон тэлэһийдэхтэрэй? Уҥуор дьон тохтуох, таба аһылыктаах налыы сир суох ээ. Бу эргиннээҕи били кэпсээбит туматтарым чуҥнуу сылдьаллар дуу, хайа үөдэн, – Тарҕаан табалаах дьону батыһардыы атаралатан барбахтыы түһээт, төттөрү сиэллэрэн кэлбитэ.
– Улахан Эбэ диэки сирэйдэниэх курдуктар. Сүнньүлэрэ көнөтө сүрдээх…
– Тарҕаан, сири-уоту билэр киһи, Бэдэри, Туйаҕы кытта тумус боотурдар буолуҥ, уруттааҥ. Тугу эмэ сибикилээтэххитинэ Туйаҕы биһиэхэ ыытан сэрэтээриҥ. Туматтары көрдөххүтүнэ эккирэтиһэ, кыргыһа сылдьаайаҕыт… Түүл-бит түстэнэ илик… Суор арахпакка батыһар да батыһар. Сылаас хаан тахсарын биттэнэр дуу, хайа үөдэн… Чэ, ыстаннарыҥ. Туйах, көтөл аттаргын Бэлэс Боотурга холбоо. Биһиги аттары быспат курдук айанныахпыт, эһиги тэлбит суолгутунан барыахпыт, – Туоҕа Боотур саадаҕын көннөрүнэ, куонньалыгын тиһиликтэрин төлүтэ тардыалаабыта. Тарҕааннаах аттарын соруйан тиҥилэхтии, бэстэр быыстарынан сикситэ турбуттара. Туоҕа Боотурдаах дьоннорун тэйитэ түһээри, аттарыттан түһэн, тыыллаҥалыы хаамыталаабыттара.
– Бэлэс, көр эрэ, ол улахан тииккэ туох көтөр олороруй, улар дуу… – дии-дии Лэбиэрийэ Бөҕө тэйиччи турар тиити ыйда.
– Оо, хайа, Тойон Кыыл дии… Кэлбитэ тоҕо баҕас эрдэтэй?
– Бээ, айдаарымаҥ! Чахчы Тойон Кыыл эбит! Туллуктары ыһык оҥостон кэлэр дииллэрэ кырдьык эбит буоллаҕа, – диэбитинэн Туоҕа Боотур үүс бэргэһэтин уһула сүгүрүйэн ылла. – Бэлэс, кулуһунна оттуох, алгыс этэн, бэлэх-туһах тутуоҕуҥ. Биһигини араҥаччылыыр сүдү көтөрбүт буоллаҕа.
Лэбиэрийэ Бөҕө атаҕынан хаары хаһыйбыт сиригэр бэс киһиргэстэрин ууран, уот сахтылар. Бэлэс Боотур көтөл ат ындыытыттан, киэһээҥҥи аһылыкка диэн, кэлэн иһэн Бэдэр бултаабыт түөрт куртуйаҕыттан биирдэстэрин хостоон таһаарбыта. Көтөр көхсүн түүтүн тур-тар тардыалаан, үрүҥ этин таһаараат, быһах төбөтүнэн хайа соппута. Туоҕа Боотур кулуһуҥҥа мас эбэн, ытыстарын уокка сырайа, күнү батыһа эргийэ хаампыта. Үүс бэргэһэтин иһиттэн үрүҥ сиэли ылан, уот иннигэр аҥаар атаҕар тобуктаан олорон ботугуруу, сиэлин ууран, сыт-сымар таһаарбыта. Тойон Кыыл диэки хайыһан, икки илиитин өрүтэ уунаҕалыы алгыс этэн иһэн, устунан туойан доллоһуппута. Бэлэс Боотуртан куртуйаҕы ылан, икки илиитин ытыстарыгар уурунан, сүгүрүйбүтүнэн Улуу көтөр олорор тиитин диэки хааман иһэн, ыраас хаарга куртуйаҕын уурбута. Сүгүрүйбүтүн кубулуппакка кэннинэн хааман, төттөрү кэлбитэ.
– Сиэр-туом туолла, хаамтарыаҕыҥ. Улуу көтөрбүт үссэнэригэр мэһэйдэһимиэҕиҥ, – Туоҕа Боотур бэргэһэтин кэтэн, атыгар барбыта.
Хаамтара түһэн баран эргиллэн көрбүттэрэ, Тойон Кыыл куртуйах таһыгар, кинилэр диэки хайыһан, чынайан ахан олороро.
– Түүл ситтэҕэ дуу… Ити аата дьылы туораан эрдэхпит, – диэн кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, Туоҕа Боотур атын тиҥилэхтээн биэрбитэ. Улуу Кыылы көрбүттэриттэн санаалара көтөҕүллэн, сиэллэрэн сиксиппиттэрэ. Эмискэ Туоҕа Боотур атын хантаччы тардан, Бэлэс Боотуру тула бидилгэхтэтэн иһэн, сэргэстэһэ хаамтарбыта.
– Бэлэс Боотур, Лүксүрээн кырдьаҕас тиһэх айанын кэпсээбэккин ээ… Тугу эрэ ситэри эппэтэх курдуккун. Ойуун оҕун тобоҕо суоҕа дуо? Бэйэҥ даҕаны айылҕаттан бэриһиннэриилээх эрээригин ичээннэри, ойууннары улаханнык итэҕэйбэт курдуккун ээ…
Бэлэс итинник ыйытыыны истиэм эрэ диэн санаабакка иһэн, соһуйбут уоҕар атын хантаччы тардан, кэлин атаҕар бэдьэҥэлэтэн ылбыта.
– Ээ, хата, диэ… Аар айылҕам киһиттэн таһынан куолайы анаабыт манньатыгар, дьилэй эттээх гына айбыт быһыылаах. Чахчыта даҕаны, түүлэ-битэ суох, ойуун, удаҕан кыайан сиэбэт киһитэбин… Ол эрээри Лүксүрээн кырдьаҕас уонна Мэдэйэ ойуун улаханнык салытыннарбыттара… Бааллар эбит диэн бүк эрэнэ сылдьабын… Ыйдаҥалаах түүн куоппуппут. Төһө даҕаны сырдык курдук буоллар, ат атыллыах мастара, иэҥҥин курбуулуур талах мас элбэҕэ. Аттарбыт күөннэринэн тоҕута түһэн айаннаппыппыт. Куотан иһэр дьон айаммыт даҕаны тэтимэ сүрдээҕэ. Лүксүрээн кырдьаҕас ити иһэн, хаста даҕаны улаханнык саҥа аллайталаабыта. Биирдэ маска тэптэрэн, дүҥүрүн тыаһа дуораһыйан ылбыта. Охто сыспыта. Өлөр охтуута халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ этэ. «Көстүбэт ох, ойуун оҕо… Туруктан кыайан тахсыбакка, сэрэммэтим… Эдэр-эдэр курдук, үөнэ-күрдьэҕэтэ, албаһа кыайда…» – диэхтээбитэ. Дүҥүрэ хайдыбыт, көхсүн хараҕынан таҥаһын өтөн, хаан инчэппитэ көстөрө. Ох тобоҕо эҥин суоҕа. Баҕар, турукка иһэн, маска оҕустарбытын билбэтэҕэ эбитэ дуу… Бэйэтэ эппитинэн «Ойуун оҕо» диэн кэпсээбитим. Туруулаһалларыгар сүрдэрэ-киэптэрэ сүрдээҕэ. Баҕар, Мэндэйэ даҕаны көстүбэт оҕун ыыппыт буолуон сөп. Көрөн турбут суох…
* * *
– Айаммыт баһырхайа сүрдээх, тыынна ыла түһүөххэйиҥ. Аттар даҕаны уоскуйдуннар, – диэбитинэн Бэдэр Боотур атын хантаччы тардан, тохтотоору бэдьэҥэлэттэ.
– Хата, инньэ диэ. Эн тохтуо суох курдуккуттан саҥарбакка испитим, – Тарҕаан атыттан түһэн, атын муннун сууралаата. Туйах дьоно тохтообуттарыттан үөрэн, атын ситэ тохтоппокко ыстанан түһэн, суларыттан туппутунан тэҥҥэ сүүрсэн иһэн, хаамтаран кэллэ.
– Бэдэр Боотур, истэр былаһын тухары, эн бэргэн ытааччы аатыраҕын. Суон сураҕыҥ быыра оххунуу, Кыйаар дойдутун тилийэ көттө. Оттон мин, эйигин ыһыахха кыайбыт киһи, аатым ааттаммат. Ити хайдаҕый? – диэбитинэн Тарҕаан Бэдэргэ тугу эрэ толкуйдуурдуу, атын сиэппитинэн чугаһаан кэлбитэ.
– Һы… Ол мин ытарбын көрөн турбукка дылы… Кэпсээн оҥостубуттар дуо? Дьикти эбит, – Бэдэр үөрэ да иһиттэр, таһыгар таһаарбата. – Ыһыахха оҕум сыыһа түспэтэҕэ, арай тэбиитэ мөлтөх соҕус буолан, эн оҕуҥ аллара өттүгэр түспүтэ дии. Оо, онно ох сааҕар ымсыырдым да этэ. Мукучу Хоһуун биэрбит ох саата дьэ таһыччы. Үөрэнэммин илиим салгыыта буолла ээ.
– Чэ эрэ, кэнэҕэһин кэпсээн оҥостуохтарын, тургутуһан көрүөххэ. Туйах туоһу буолуо, – Тарҕаан сүгэ сылдьар түүлээх куонньалыгын устан, ох саатын хостоон таһаарда. Лыабатын кэтэрдэн, үөһэ-аллара сууралаамахтыы, тардыалаамахтаата.
– Буоллун даҕаны, тугу ытан быһаарсабыт? – Бэргэн сонун таһынан кэппит куйаҕын тыаһатымаары бүүрэ тардыммыт былас уһуннаах тирбэҕэтин сүөрүнэн, ыҥыырыгар бырахта. Куонньалыгыттан ох саатын сулбу таһыйан таһааран, ытыһынан имэрийэ, ыйар тарбаҕынан кирсин тардыалаан тардырҕатта. Илиитин бэгэччэгинэн эрилиҥнэтэ, ох саатын эргичиҥнэтэн ылла. Туйах Бэдэр кыайарыгар баҕара, дьоннорун аттарын тутан, туора хаамтаран таһаарда. Күн уотуттан харахтарын симириктэтэ, тугу ытыахтарын таайа сатыы турбута.
– Оол, ээйи кытыытыгар турар соҕотох уһун куранахха суор олорор, ону ытыах, – Тарҕаан кэһэҕиттэн ох сыымайдыы, ыйан көрдөрдө.
– Тыҥырахтаах көтөрү, буолаары буолан, суору ытар атынынан дьиэһийиэ суоҕа дуо? Сэттээх-сэмэлээх ойуун көтөрө дииллэр дии… Ситэн суорума суоллаарай? – Бэдэр саарбахтаабыттыы ыйытта.
– Бары-барыта суорга сыбаннаҕай?! Суору абааһы көрөбүн… Быста сыспыт кэммитигэр, көрдөрөн туран, булпутуттан матарара. Аччыктатан, тобуктатан көрдөһүннэрбитэ… Көрүҥ, бу аппын, аҥаар хараҕын суор тоҥсуйбута. Бааллан турар аты тыыннаахтыы тутан сии сыспыта. Хата, дьон көрөн быыһаабыттара… Ойууттар, суора-турааҕа даҕаны суох, көтөрдөрө, кыыллара элбэх ини… Туоҕа Боотур даҕаны, тылын тамаҕыттан иһиттэххэ, сөбүлээбэт көтөрө быһыылаах, – Тарҕаан эриэн куорсуннаах оҕу сыыйа тардан таһааран, оҕун иҥэһэтин үрбэхтээн ыла лыабатыгар кэтэрпитэ.
– Сах сиэтин… Этиэх эттэҕинэ оннук курдук. Бэлэс Боотур миҥэтин Хаан Илбис ойуун күрэтэн барбыта… Чэ, тылламмыт киһи бастаан ыт. Сыыстаххына ытан көрүөм. Ол эрээри олорору табар судургу буолуо, көтүтэн, халбыйан ытыах.
– Сөпкө эттиҥ… Туйах, аттар туруохтара. Ох сааҥ тэбиитэ тиийэр ини, суор олорор маһын үрдүнэн соҕус көрөн охто ыыт эрэ. Уонна үчүгэйдик көрөн тур, – Тарҕаан охтоох кирсин тардыалаан көрө, туора тахсыбыта. Бэдэр ох саатын бэлэм тутан, кэккэлэһэ соҕус турбута. Туйах куонньалыгыттан ох саатын хостуу иһирдьэ киирбитэ. Ох саатын өрө тутан, охтоох кирсин кулгааҕын иэмэҕэр диэри тардан иһэн, ыытан кэбиспитэ. Ох хотоҕойо эриллэ-эһирдэнэ түспүтэ. Ону даҕаспытынан, соһуйбут суор аллара ыһыктынан иһэн, араастаан хаймаҥныы өрө даллаахтаммыта. Тарҕаан лыабата дапсыга охсуллан дарылаатын, ох сурулуу көппүтэ. Ээйи кыйа собурҕаччы дайбанан испит суор, өрө сахсас гынаат, аҥаар кынатынан сапсыммахтыы аллара сарыкынайан эрдэҕинэ, Бэдэр дапсыта суостаахтык дарылаатын, суор түүтэ бурҕайа түспүтэ. Мэктиэтигэр өрө көппөйө эһиллэ, аллара сурулаабыта. Бэдэрдээх Тарҕаан ох сааларын үөһэ анньан, алыкылаан хаһыытаспыттара.
– Тууй-сиэ! Дубук тутуннахпын… – Тарҕаан кыыһырбыттыы силбиэтэнэ, кураанаҕынан силлээн ылбыта.
– Дьэ, сүрдээх… Охторгут иккиэн хатаннылар. Баран, көрдөөн булан аҕалабын дуо?
– Кэбис! Суол таһаарыма. Оннооҕор буолуох ох, оноҕос халлааҥҥа көтөр, сүтэр. Куһаҕан көтөр сыттын, – диэбитинэн Бэдэр ох саатын куонньулугар симэ, Тарҕааҥҥа эргиллибитэ.
– Күрэспитин тохтотуох. Эн ытыыларыҥ туһунан дьоҥҥо бэйэм кэпсиир буолуом, – диэбитинэн Тарҕаан харытын харбаан ылбыта. – Астынным ээ. Оҕум булдун тобулу түһэрин көрбөтөҕүм ырааппыт эбит.
– Чахчы даҕаны эрчимнээх тарбахтаах, кыраҕы харахтаах эр бэрдэ эбиккин. Аатырыаххын аатырбыккын. Маҕалайым туолла… Чэ, бара охсуоҕуҥ. Күн аллара түһүүтэ халтаамаҕа тиийиэхпит. Тордох туруорарга бэлэм дьылҕан мастаах, араан оннулаах буолуо. Онно хонуохпут, – Тарҕаан Туйах сиэтэн аҕалбыт атыгар олоро түһээт, инникилээн, сиэллэрэн сикситэ турбута.
Кинилэр ааспыттара балачча буолбутун кэннэ, ээй уҥуоргу өттүнэн түһэр кыараҕас үрүйэнэн үс табалаах дьон субуруһан тахсан кэлбиттэрэ. Инники киһи уучаҕын тохтотон, хаҥас атаҕын табатын үрдүнэн күөрэччи соҕус быраҕаат, хаарга тура түспүтэ. Дьоно кинини үтүктэрдии атахтара күөрэҥнээт, табаларын сиэтэн, киһилэригэр кэлбиттэрэ.
– Суол хайытааччылар аастахтара. Халтаамалаах сиргэ тохтоору тиэтэйэн истэхтэрэ. Хайыыбыт, кэнникилэри ол тумуска кирийэн, тэһитэ ытыалыырбыт дуу, түүн хоно сыттахтарына кыргабыт дуу? – бэргэһэтин иннэ төгүрүччү түү ньуолахтаах эдэр киһи саҥаран добдугураабыта.
– Ойуун үүс бэргэһэлээҕи кыанаарыҥ диэбитэ дии… Ити тумустан ол киһини сууһарыахха уонна сүтүөххэ… Халтаамалаах сиргэ, түүн даҕаны буолбутун иһин, кыайтарыахтара суоҕа. Бэйэбитин сиэхтэрэ… – дабака куйахтаах киһи дьиксиммиттии тула мэлээриҥнии, илиилэрин хоннохторун анныгар укта тэпсэҥэлээбитэ. Үһүс киһи куттаммыттыы кумуччу туттан, уучаҕын кэннигэр сыҕарыҥнаабыта.
– Куттастар… Түүн, туох даҕаны эрэйэ суох, тордоҕу уоттаах охторунан тэһитэ ытыалаан баран, ордубуттарын үҥүүнэн үөлүтэлиэ этибит буоллаҕа. Кинилэрдээҕэр буолуохтары буор сирэйдээбиппит… Ойуун: «Суор буоламмын эһигини көрө сылдьыам. Ыытар охторун туора хаһыйтыам, эһигини өлбөт үөстээтим, көмөлөһүөм…» – диэбитэ дии. Кини киһи бэйэтэ даҕаны дьаһайталыаҕын, биһигини тургутар. Үүс бэргэһэлээҕи хараҕалаатахпытына, урааҥхайдар түөлбэлэрин биһиги бас билиэхпит. Баай-дуол, дьахталлар, тимир тэриллэр барыта биһиэнэ буолуо, – Хучана бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэ, тииһин быыһынан сыыйан саҥара, хабырынан ылбыта. – Чэ, буоллун даҕаны… Бачча чугаһатан баран дьаһайталыаҕыҥ! Ойуун биэрбит тимир төбөлөөх охторгутун түһэрбэтигит ини? Ытаргыт эрэ бэрт этэ дии, уолуктарын көрөн ытаарыҥ. Бу охтор түөстэрин куйаҕын суптурута сүүрүөхтэрэ. Мин бастаан иһээччини, Амыкча иккиһи, Куодай кэнникини… Онтон көрүөхпүт, үчүгэйдэттэхпитинэ, тутатына суол хайааччылары эккирэтиэхпит, – диэт, уучаҕа ньахчас гына түһүөр диэри олоро түһээт, атахтарын тиҥилэҕинэн тэбиэлээн күрдүргэппитэ.
Ээй кытыытынан, намыһах сэппэрээктэри тоҕута кэстэрэн, хороҕолдьутан испиттэрэ. Эмискэччи инникилээн испит киһи уучаҕа, этин таттара дьигиҥнии, тохтуу түспүтэ. Дьирэччи тэбинэн, адаар муоһунан хаары сүргэйэрдии төбөтүн хамсата, турунан кэбиспитэ. Киһи тула эргичиҥнии, үҥүүтүнэн уучаҕын үлүбээй сабырҕаппыта. Уучаҕа бүлтэччи көрө, тылын былас ыйаан, тыынан күрдүргүү, кэннинэн тэпсэҥэлээбитэ. Киһи ойон түһэн, инниттэн тардаары хааман иһэн, маҥан хаарга кыа хаан ортотугар икки оҕунан тобулута ытыллыбыт суор сахсайа сытарын көрө биэрбитэ. «Суор буоламмын, эһигини батыһа сылдьыам…» – диэн дьүккэтэ кытарбыт ойуун хараҕа көстөргө дылы гыммыта. Хучана куттанан, кэннинэн хааман иһэн, хаарга олоро түспүтэ. Кэнниттэн испиттэр таба кэннигэр анньылла сыһа, туора ойутан тахсыбыттара. Атахтара күөрэҥнээт, көстүбэт өстөөхтөрүттэн хаххаланардыы, табаларын кэннигэр сөрүөстүбүттэрэ.
– А-аа, сорбуун! – диэн киһилэрэ хаһыытаан энэлийэ, икки лабааларынан хаары таптайа иэҕэҥнээбитэ. – Өлбөт үөһэ… Ойуун өлбүт! Хаан Илбис өлбүт! Ким аны биһигини көмүскүүр…
Туох буолбутун ситэ өйдөөбөтөх дьоно өҥөҥнөспүттэрэ, алаҥааларын бэлэм тутан, тула мэлээриҥнии, киһилэригэр сыҕарыҥнаабыттара.
Тобулута ытыллыбыт суортан улаханнык саллыбыттара. Хантан ыппыттарын быһаара сатаан, улаханнык мунаарбыттара.
– Хучана, – диэбитэ Амыкча. – Көр, бэл, хаарга суол таһаара сорумматахтар… Туох үлүгэрдээх боотурдарай?! Кэбис, мин төннөбүн…
– Мин эмиэ… – диэбитинэн Куодай умса туттубута.
– Өлбөт үөһэ өлбүт буоллаҕына, Хаан Илбис бырамаҥҥа көттөҕө… Мин даҕаны бэйэбэр өһүм суох… Барыаҕыҥ. Мин тордоҕор бара сырыттахпына сатанар. Төгүрүк иһитин уонна тимир быһаҕын, ох саатын, батаһын ылыам… Уоттуом! Түөлбэ хоһуунугар этээриҥ, саҥа ойуун төрөөтө диэн… Элбэх күнү-ыйы өлөрө көрдүм-иһиттим, син билбэхтэстим. Аны мин түөлбэ саҥа ойууна буолабын, – диэбитинэн Хучана ойон турбута. Үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэн, баһын быһа илгистэ, турулус-ирилис көрө, үөрбүттүү бэдьэйэн ылбыта.
Борук-сорук буолуута Туоҕа Боотурдаах халтаамаҕа тиийэн кэлбиттэрэ. Бэдэр Боотурдаах дьонноро кэлбиттэриттэн үөрэн, кулуһуннарын сөргүтэн, күөстэрин иһирдьэ анньа, үөлүллүбүт ыалыкыларын эргитэлээбиттэрэ.
– Хайа, тоҕо хойутаатыгыт, ытырыктата саныы олоробут, – диэбитинэн Бэдэр Боотур утары хааман кэлбитэ.
– Ээ, дойдубут Улуу кыылын көрөн, кулуһун оттон, сиэр-туом оҥорон тардылынныбыт. Эһиги кэлбиккит ырааппыт дуу, тугу биллигит, көрдүгүт? – Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, көһүйбүт этин-сиинин хамсатан биилинэн имиллээмэхтээн, чохчоохойдоон ылла.
– Бай, ол сүдү кыыл номнуо кэлбит дуо, тоҕо эрдэтэй? Суох, тугу даҕаны көрбөтүбүт. Халтааманы ырааҕынан соҕус суол хайдым. Кыыл, көтөр суолуттан ураты киһи дьиксиниэҕэ суох, – Бэдэр Туоҕа Боотур атын муннун сууралаамахтыы тэһииниттэн ылла.
– Хата, сылаас аска кэллибит буолбаат! Тугу бултаан үөллүгүт? – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө атыттан түспэккэ кулуһуҥҥа ыксары астаран тиийэн өҥөҥнөөтө. – Оо, ыалыкылар дуу…
– Туйах күннээтэ. Атаҕынан ыалыкылары эккирэтэ сылдьан, үөрү-үөрүнэн ылла. Уолбут Барылаҕын маанылаах олбоҕор олорор буоллубут, – Бэдэр Боотур Туоҕа Боотур атын тииккэ эрийэ тарта. – Туйах, кэл, тордох тириилэрин ыл эрэ. Бэлэм дьылҕан мастарга сабыта уурталыахпыт.
Бу кэмҥэ Хучана Хаан Илбис ураһатын таһыгар өрө мэҥитэн тиийбитэ. Уучаҕыттан түспэккэ, барыара сөҥмүт ураһаны кыҥастаһа, суол-иис хайан, төттөрү-таары хаамтаран хоочугураабыта. Табатыттан түһэн, салларын дьарҕарда сатыырдыы тэбэммитэ буола тэпсэҥэлии, үөмэр-чүөмэр үктэнэн, ураһаҕа чугаһаабыта. Дьиэли өтөрү түһүөхтүү үҥүүтүн уһуктаах төбөтүнэн тирии, тыас иһиллээн иһийэ сөҥмүтэ. Сэрэхэчийиэх тыаһы-ууһу истибэккэ, үҥүүтүнэн дьиэли силэйэ, иһирдьэ көтөн түспүтэ. Эмискэ: «Хо-оох», – диэн хаахынас хаһыыны даҕаспытынан үҥүү сирилээн кэлэн, төбөтүн үрдүнэн батары сааллыбыта. Хучана таһырдьа ойбута. Кэнниттэн батаһын күөрэччи туппутунан Хаан Илбис арбаллан, баар буолбута.
– Баҕайы! Эн эбиккин дуу… Тугу үөмэн, өргөстөнөн киирдиҥ… Мин тыыммын иһиллии кэллиҥ дуо? – диэбитинэн Хаан Илбис аҕылаан мэҥийэ, батаһынан далбаатанна.
– Хаан Илбис, Хаан Илбис, уҕарый… Иэдээн, иэдээн! Өлбөт үөс… Һуу… Хата, тыыннаах эбиккин… – диэбитинэн Хучана титирэстээбитинэн тобуктуу түспүтэ. – Үөрүҥ суор, суор өлбүт…
– Баһа суох! Ол миигин биир эрэ суордаах дии санаабыккыт дуо? Уу… үөннэр! – Хаан Илбис силэ бырдаҥалыы, дьиэгэнийбитэ ааспакка, батаһынан дугдуҥнаабыта. – Хайаатыгыт, урааҥхайдары буор сирэйдээтигит дуо?
– Суох… Суоруҥ өлбүтүн көрөн, абыҥ-хомуһунуҥ сүттэҕэ дии санаабыппыт…
– Ы-ыы… Абам да эбит! Эмиэ мүччү түстэхтэрин. Ыл, кутаата отун! Аал уот иччитин айах тутан, көрдөһөн-ааттаһан, иһиппитин тыаһатан хонуохпут… Уһуктаах, биилээх кыайбат буоллаҕына, уот кыһыл тылынан салатыам. А-аа… Күлэ-күлэ күлгүтүн таптайар күнүм үүнүө… – диэмэхтии, дьиэгэнийбит бэйэтэ уостан, ураһатын диэки салбыҥнаабыта.
* * *
Туоҕа Боотур балаҕаҥҥа киирбитигэр чаҕар, кулут дьон куттаммыттыы көрө сүгүрүйбүтүнэн, балаҕан хараҥа сирдэринэн симэлийбиттэрэ.
– Ким киирдэ, халҕаным маннык эрчимнээхтик арыллыбатаҕа ыраатта ээ, – диэн хаахынас саҥа иһиллибитэ.
– Мин, Туоҕа Боотур… – диэбитинэн киирбит киһи, турбахтыы түһээт, саҥа хоту ааспыта. – Ыҥыртарыыгынан кэллим. Хайа, хайдаххыный? – диэбитинэн, Туоҕа Боотур сыҥаһа орон таһыгар тиийэн, үүс тириитэ бэргэһэтин туура тардынан, сүрэҕин тутта нөрүйэн ылбыта.
– Ээ, ол иһин… Ылыҥ эрэ! Баар дьон, кэлбит киһини итиилээҥ… Чэгди, ханна дьөлө түстүҥ, өйөөн олорт! Кэтэспитим ыраатта… – Мукучу Хоһуун ынчыктаан ылбыта. Таһынан бөрө, ис өттүнэн куобах түүлээх халыҥ суорҕанын сэрэнэн үллэҥнэппитэ. Иһиттим-истибэтим диэбиттии, оһох кэнниттэн чэпчэки этэрбэс тыаһа сырдырҕаатын, холто буолбут таҥастаах уол тахсан кэлбитэ. Киирбит киһиттэн толлон, дух-дах тутта, Мукучу Хоһууну өйөөн олордубута.
– Мукучу Хоһуун, ас куотуо суоҕа, бастаан сэһэргэһиэх, – Туоҕа Боотур Чэгди аҕалбыт түү олбохтоох талах олоппоһун ылан, Мукучу Хоһууҥҥа чугаһыы, олорунан кэбиспитэ.
– Чэ, оннуга ордук буолара дуу… Бу кыайар уһуннук олордоро биллибэт. Чэгди, хара дьиэҕэ тахсыҥ. Үҥкүрү, Кэмпэрэни ыҥыртаар. Киирдиннэр. Манабылларга эт, кими даҕаны киллэрбэтиннэр, – Мукучу Хоһуун күөмэйин муҥунан хаахынаат, устунан сөтөллөн барбыта. – Көр бу… Бэл, айаарар кыах суох… Оо, киһи муҥур үйэтэ кылгаһын. Уолаттарбын, кынаттарбын, көрө илигиҥ буолуо… – диэмэхтии, тыын ылардыы эппэҥнээбитэ.
Этэрбэстэр сырдырҕаһан, халҕан сэрэнэн лабырҕаан ылаат, суугун-сааҕын тыастар симэлийбиттэрэ. Балаҕан иһэ иһийэн, курус, тымныы салгынынан аҥылыйбыта.
– Өлөр өлүүттэн куоппут суох… Күнүм-ыйым бэлиэтэммит бадахтаах, – Мукучу Хоһуун өлбөөдүйбүт харахтарын быһа симпитэ, – ыҥырыыбын быһа гыммакка кэлбиккэр үөрдүм. Күүттүм ээ… – амньыйбыт уоһун тылынан сиигирдэ сууралаабыта. – Күн сырдыга баҕалаах эбит… Чэ, аны кэлэн… Эһиги туох-хайдах олордугут?
– Кыһыны этэҥҥэ туораан эрэбит. Сүөһү, сылгы туруох үтүөкэннээх дойдуга кэлбиппит. Күөххэ үктэннэхпитинэ, оппутун-маспытын кыайдахпытына, Тыгын Тойонтон сүөһү, сылгы үүрэн аҕалар киһи… Биэриэх буолбута уонна биир эмэ аҕа ууһа кэлистэр үчүгэй буолуо этэ. Оччотооҕу билиэ.
– Сөпкө торумнаммыккын. Элбээтэххитинэ сатанар. Бу дойдулар эһиги манабылгытыгар бигэтик киирдэллэр бэрт этэ. Тыгын Тойон санаата туолуо, үөрүө. Маннык мааны сирдэнэр-уоттанар, туһугар, дьол буоллаҕа… – Мукучу Хоһуун хапсыйбыт омурдун үлүннэрэ, уоһун ибигирэтэ салгыны үрбэхтээбитэ. – Түөлбэ хоһуунунан Тарҕаан хаалыа… Уолум Үҥкүр уора, бардама, кырыга бэрт. Кыралары, кыамматтары кыайталыа… Суох буоллахпына манна тохтообот, баһа батарынан барыа. Тыына-быара хаайтара сылдьар. Туох хантан кэлэрин билбэт, кыргыһы өрө тутар… Кыра уолум Кэмпэрэм аһары сымнаҕас, хоһууннары кыайан тутуо, дьаһайыа суоҕа. Оо, Ньылам, Ньылам манна баара буоллар, кини баһылыа-көһүлүө этэ. Ньылам оһоҕостоммут этэ. Күтүөт оҕо иннинэн буолан кэлэрин саарбахтыыбын… Дьоҕойон ыҥыртарбытым… Сиэммин көрбөт, аппар мэҥэһиннэрэн, сирбин-уоппун көрдөрбөт быстах дьылҕалаах эбиппин, – Мукучу Хоһуун үөһэ тыына, бычалыйан тахсыбыт харахтарын уутун ытыһын таһынан соттубута.
– Тарҕаан?! – Туоҕа Боотур саҥа аллайбыта. Эмискэ халҕан тэлэллэ түспүтэ, бөдөҥ-садаҥ, бөҕө-таҕа таһаалаах, таба сонноох киһи тыастаахтык баадаҕаччыйан киирбитэ. Туоҕа Боотуру тургутардыы көрө, Мукучу Хоһуун сытар сыҥаһатын атаҕар быар кууста турунан кэбиспитэ. Кинини тилэх баттаһа, халҕаны сэрэнэн саба, ортону үрдүнэн уҥуохтаах уолан киһи тыаһа-ууһа суох киирэн кэлбитэ. Туоҕа Боотуру көрөн, бэргэһэтин уһулан, нөрүйэн ылбыта. Мукучу Хоһуун сүүһүгэр ытыһын даҕайа, күкээрийбит баттаҕын сытыара сатыырдыы имэрийбэхтээбитэ. Кини уолаттары эр-биир көрүтэлээбитэ.
– Ити Үҥкүр. Таптал аата эн иниҥ курдук Дагдаҕар диэн, оттон бу турааччы Кэмпэрэ, – Мукучу Хоһуун уҥа илиитин ыараханнык көтөҕө уунаҕалаабыта. Уолаттарын көрө, тыын ылардыы эппэҥэлии, иһийэн сыта түспүтэ. – Дьэ, уолаттарым көрүҥ. Бу кэпсиир Туоҕа Боотурум… Былыр диэххэ дуу, Тыгын Тойон дуоҕа тутааччыта этэ. Билигин Кучан Эбэ аҕа ууһун бас-көс киһитэ. Кинини тутуһаарыҥ… Төһө даҕаны аҕыйахтарын иннигэр, кэннилэригэр дурда-хахха буолар Тыгын Тойон үтүмэн элбэх дьоно бааллар… Эһиги онтон силистээххит-мутуктааххыт… Ыарахан күҥҥүтүгэр көмөлөсүһэн, көмүскэһэн, эйэлээх буолаарыҥ, – Мукучу Хоһуун хараҕын быһа симэн, илиилэрин туора-маары тутан, түөһүгэр уурбута. – Үҥкүр, түөлбэни миэхэ хаалларбата диэн, хом санааҕын хам баттаа… Сылгыны, сүөһүнү анаабытым. Сөбүлээбэтэххинэ онтуктаргын үүрэн, атын сиргэ олохсуйуоҥ буоллаҕа… Ол гынан баран, төрөөбүт түөлбэҕин көрө-истэ, билсэ тураар. Соҕотох бардаххына, эрэйи эрэ көрсүөҥ… Чэ, эһиэхэ Туоҕа Боотуру билиһиннэрээри ыҥыртарбытым. Хайдах дьаһанаргытын эппитим… Ситигирдик… Элэтэ, – диэн сэниэтэ эстибиттии оргууй саҥара, сапсыйбахтаабыта. Үҥкүр тугу эрэ этиэхтии көхсүн этитэн ылбыта, онтон сапсыйан кэбиспитэ. Тыастаахтык хааман, халҕаны тэлэйэ баттаан, таһырдьа ойбута.
– Аҕаа, бүгүн аматыйбыккын, быдан сэргэхсийбиккин дии, барыта этэҥҥэ буолуо… – Кэмпэрэ аҕатын илиитин имэрийэн ылбыта, сэрэнэн таптайбахтаат, этэрбэһин төбөтүгэр дыгыйан, тахсан барбыта.
– Дьэ, ити… Дьоммор-сэргэбэр Тарҕаан дьаһайыа диэн эппитим. Үҥкүр онтон кыыһырбыта ааспакка сылдьар. Кэмэ кэллэҕинэ, түспэтийдэҕинэ өйдүүр ини… Тарҕаан ойоҕум суруһа. Бу дойду төрүт олохтооҕо. Элбэх сырыыларга бэйэтин көрдөрөн турар. Хоһууннар кинини билинэллэр. Хайа уонна хантан, хайдах тугу мэнэйдэһэри, булары-талары билэр. Ээ, арба даҕаны, бу дойду үтүөтэ-мааныта, булда биһигини эрэ угуйбат, умсугуппат. Туспа сиэрдээх-туомнаах атын омуктар харахтарын далыгар эмиэ хатаммыт… Тоҕо анньан кэлиэхтэрин сөп.
– Ол туох дьонуй, ханна олохтоохторуй? – Туоҕа Боотур үчүгэйдик истээри, олох маһы сыҕарыҥната, чугаһаан биэрдэ.
– Бээ, ыксатыма… Саҥарар даҕаны ыарахан буолбут. Кэпсиэҕим… Бастаан кэриэс-хомуруос тылбын этэн кэбиһиим… Ылыныа, бүк толоруо диэн эрэнэн ыҥыртарбытым… Дьоммун көрөөр-истээр, көмөлөһө сылдьаар. Ыксаллаах кэмҥэ эһигиттэн ураты көмө хантан даҕаны кэлбэтин Тарҕаан билэр. Онон биир тылы була сатыа, билиниэ. Эн, Тыгын Тойон анал сорудаҕынан кэлбит киһи, Сахсары эбэҕэ хаһан баҕарар барарыҥ-кэлэриҥ көҥүл буоллаҕа… Ыл эрэ, сыҥаһа анныгар хааһах баара буолуо, таһаар эрэ, – дии-дии, суорҕанын имэрийбэхтээбитэ.
Туоҕа Боотур сыҥаһа орон анныттан тирии хааһаҕы ороон таһааран, Мукучу Хоһуун тобугар сэрэнэн уурбута.
– Дьэ, бу… Добдурҕа саҕана биһикпин ыйаабыт Туймаадам хочотугар бара сылдьар баҕалааҕым… – Мукучу Хоһуун хааһахтан сарыынан бүөлүү анньыллыбыт кыра туос тордуйаны хостоон таһааран имэрийбэхтээбитэ. – Тыгын Тойон санаатын алы гынаарыбын… Туспа омук дьонуттан элбэх түүлээххэ атастаспытым. Бука диэн илдьэн биэрээр… Төһө даҕаны хом санаалааҕым иһин, кэнэҕэһин оҕолорбун, түөлбэм дьонун кырыы хараҕынан көрбөтүн… Манан дьахталлар симэх оҥостоллор үһү. Мэнэйдэспит киһим күнү ыйара, бука, күҥҥэ тэҥнээн күндүргэтэн эрдэҕэ… Баҕар, Тыгын Тойон кэлэн-баран, булан-талан дьахталларын симээбитэ буолуо. Кини киһи сырыыта киэҥэ бэрт, – Мукучу Хоһуун салыбырас илиитинэн сарыыны хостоон, тордуйа ортотугар диэри кутуллубут сырдык халлаан күөҕэ, үрүҥ, хара өҥнөөх үүттээх таас хоруоҥкалары кыҥастаспыта, сахсыйан ылбахтаабыта.
Туоҕа Боотур тордуйаны сэрэнэн ылан, өҥөйөн көрбүтэ. Маннык өҥнөөх таастартан тиһиллибит симэхтэри Тыгын кыра ойоҕо Аабый, кыргыттара Таалай, Тыаһааны уонна аҕатын киирии ойоҕо Ньырбакаан кэтэллэрин көрөр этэ. Чугастан көрбөтөх буолан, модьу тарбахтарынан биири кымаахтаан ылан, хараҕар чугаһата, эргичиҥнэтэ кыҥастаспыта. Мукучу Хоһуун санаатын көтөҕөөрү:
– Ээ, манныктаахтарын көрбөтөҕүм, һэлии муоһуттан оҥоһуллубут киэргэллээх буолааччылар… Тыгын Тойон үөрүүһү.
– Һэ, һэ. Тиийбитим буоллар, үөрдэрим хаалбыт дии, – Мукучу Хоһуун күлбүтэ буолан ньимийбит уостара ыртайбыта. – Уонна түүлээх бэлэмнээбитим. Ону илдьээр… Ити маллар Тыгын Тойоҥҥо ыксалаһарбар эрэ аналлаахтара. Дьиҥэ, омолуйардаах этим… Ол иһин бара сатаабытым. Чэ, аны кэлэн тиийбэппин… Миигиттэн тугу истибиккин кэпсээр… – Мукучу Хоһуун иһирдьэ түспүт харахтарын дьүккэтэ маҥхаҥнаан ылбыттара. Тордуйатын икки илиитинэн күөмчүлүү кууһан, сөтөллөн хахсыйа, аа-дьуо саҥаран барбыта:
– Хаҥалас аҕа ууһун тойоно Тыгын саха урааҥхайдарын холбуу сатыырын истибитим. Ону эйиэхэ даҕаны биэрбит биһилэҕэ туоһулуур. Үгүстэр, өйдөөбөккө, баайын хаҥатта сатыырын курдук саныыллар…
Мин бу дойдуну булуохпуттан арааһы көрө-истэ түстүм ини, түспэтим ини. Билбэхтэһэ сатаатым… Маннык ыһыллан олорон, көрүстэхпит аайытын сэймэктэһэн истэхпитинэ иэдэйииһикпит. Сир үрдүттэн сүтэр кутталлаахпыт… Ону билэн Тыгын Тойон Улуу Или тэрийэ сатыыр. Көмүскэнээри… Дойдулаах биистэри, урааҥхай сахалары тэнитээри. Кини туохтан көмүскүөхтээҕин истэн эрэ дьаарханар… Оттон мин, арҕааттан ааҥныах алдьархайы илэ көрөммүн, иннибин-кэннибин араарбат буолуохпар диэри куттаммыттааҕым… Бүк Бүлүүнэн кээнньэли дьон быгыахтаһан эрэллэр. Ыраахтан силистээх-мутуктаах ураты дьон… Бу хоруоҥка өҥүнүү халлаан харахтаахтар, саһарбыт сэбирдэх баттахтаахтар, атын субалаахтар…
Туоҕа Боотур итини истэн, бүк түһэн олорбут бэйэтэ көнөн кэлбитэ. Лүксүрээн ойуун түүлүн өйдөөн, харахтара кэҥээн ылбыта.
– Син дьон курдук эрээрилэр, дьиҥ чахчы илиэһэйдэр. Илиэһэйдэртэн атыннык ааттаабаппын… Этиҥи, чаҕылҕаны илиилэригэр тута сылдьаллар үһү. Ол баҕайылара дэлби ыстаннаҕына, уотунан уһуурдаҕына, киһи тулуйбат алдьархайа… Ох саа тэбэн тиийбэт ырааҕыттан сотолооҕу, тыатааҕыны тыла суох ыыталлара… Оннук чаҕылҕаҥҥа атаҕын быһа оҕустарбыт туматы илэ көрбүтүм… Бүк Бүлүү кытылыгар олорооччулар куттанан, саллан, түҥкэтэх дьүк сиргэ көһөттөөбүттэрэ. Илиэһэйдэр уунан эрэ сылдьаллара, сыыдам сырыылаах дүлүҥ ааллаахтара. Алдьархай тахсыаҕын, ойууннар көмөлөрүнэн, Айгыр Силик Айылҕа бэйэтэ араҥаччылаабыта. Чаҕылҕан курбуулаан, Сата түһэн, ууга тимирбиттэрэ… – Мукучу Хоһуун сөтөллөн хахсыйбыта. Тыын ылан сыппахтыы түспүтэ. – Баҕайылар өлбүттэрин даҕаны иһин, суолу астахтара. Суолларын батан, эбиллэн, элбэх буолан кэлэр кутталлара баар… Иэдээнэ итиннэ сытар. Сирбитин-уоппутун турууласпатахпытына, көмүскээбэтэхпитинэ, тэпсилгэн оҥостуохтара, аҕа ууһуттан, омугуттан тутулуга суох симэлитиэхтэрэ…
Һуу, һылайдым… Чэгди киирэн сытыардын эрэ, – диэт, өрө тыынан ылбыта, кэтэҕинэн чэҥ муустаах эркиҥҥэ сыстан, харахтарын быһа симпитэ. Барбах сырдыкка иэдэһин уҥуохтара, сымара таастан чочуллубуттуу, чороһо күлүктэнэн тахсыбыттара.
Туоҕа Боотур тордуйа айаҕын сарыынан саба анньан, хааһахха уган, сыҥаһа анныгар аспыта. Тыаһаабатарбын ханнык диэбиттии, сэрэнэн хамсанан, тахсаары оҥостуммута.
– Бээрэ, Туоҕа, ити илиэһэйдэр тиийэн кэллэхтэринэ сэриитэ, кыргыһыыта суох буолбаккыт буолуо… Кыайар, үүрэр уустук буолуо эрээри, айылҕабыт уратытын туһаныах баара… Хараан бырдаҕа үгэннээн турдаҕына, биитэр бытарҕан тымныыга кыргыһан көрүөххэ сөбө буолуо. Аар Айылҕа көмөлөстөҕүнэ эрэ туруулаһар кыахтаахпыт быһыылаах… Чэ, Тыгын Тойон бэйэтэ билиэ… Баҕар, ол илиэһэйдэри кытта биир тылы булан, баһын хоҥкутан көрсөрө дуу…
Мукучу Хоһуун Чэгди көмөтүнэн сытан баран, араан уота күлүбүрүүр, тыһыргыыр тыаһыттан уута көтөн хаалбыта. Ууламмыт харахтарын ытыһынан сотто, саныыр санаата ити тыастан ситимнэнэн, ыраах көппүтэ.
Бээ, оччолорго табалаах сахаларга сыстыбыт кэмэ этэ. Ол дьоҥҥо кэлэр-барар сирэ баҕана үүтэ буолан уонна быыра ох, кыыл-сүөл аһылыга буолбат туһуттан үөрдүһээри, тимир куйаҕын, сэбин-сэбиргэлин утары ууммутунан тиийбитэ. Сахалыы тыллаах тоҥ биистэрэ үөрэ көрсүбэтэхтэрэ. Тутатына өлөрбөккө, улаханнык дуксуйан, тоҥ оҥкучахха олордон, сорун сордообуттара. Бука, хаан таһаарар сүллүүргэ туттаары хаһааммыттар быһыылааҕа. Өлөр өлүүттэн Түннүбэ ойуун түүлэ дуу, Тыгын Тойон суон сураҕа дуу туора түһэн быыһаабыта. Онно-манна кыттыһыннарбакка, таба көрөөччүнэн сырытыннарбыттара.
Иккис сайыныгар этэ дии… Суоһар сурах түргэнник тарҕаммыта. Ол устан иһэр илиэһэйдэр хааннаах айаннара Бүк Бүлүүнү тилийэ көппүтэ. Уоттаабыт түөлбэлэрин буруота күнү-ыйы бүрүйбүтэ. Биир күн кинилэр түөлбэлэригэр чугас эргиннээҕи тоҥ биис уустар бас-көс дьоно, ойууннара уонна хоһууннара тоҕо ааҥнаан кэлбиттэрэ. Кинилэр ортолоругар соһо сотуулаах уот кыһыл таҥастаах сытыы-хотуу көрүҥнээх эдэр дьон уһулуччу көстөллөрө. Чоҕуһан, кылгас үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы алыкылыылларыттан, Мукучу Боотур көрө саллыбыта. Кыргыһы өрө туппут тумат биистэрэ тоҕо сомоҕолоһо кэлбиттэрин таайа сатаабыта. Ити күн айылҕаттан айдарыылаах Түннүбэ ойуун көмөтүнэн бас-көс дьоно быстах кэмҥэ өстөһүүлэрин, иҥсэ мэнэгэй санааларын хам баттаан, илиэһэйдэри бииргэ бултуурга сүбэ туппуттар этэ. Куттал… Куттал барыларын иилии эргийбитэ. Киэһэтин Түннүбэ ойуун, атын биис уустарын ойууннарынан кутуруктанан, улахан иһитин тыаһаппыта. Бөдөҥ таммахтар хаппыт тириигэ түһэн эрэллэринии, дүҥүрдэр биир кэм тобугураспыттара. Улам силбэһэн, курулаччы түһэр ардах тыаһыгар кубулуйбута. Курулас, битигирэс тыас быыһынан Түннүбэ ойуун иһитэ этиҥ этэринии лүһүгүрээн ылбахтыыра. Дүҥүр тыаһа ыраахха диэри эҥсэн, наллаан уста сытар Бүк Бүлүү урсунугар олорсон, ой дуораана арыалдьыттанан устарга дылыта. Түннүбэ ойуун Аар айылҕаттан көрдөһөн-ааттаһан, аал уотун айах туппута, сиэл быраҕан, сыт-сымар таһаарбыта. Күн кытара киириитэ, тыас-уус ньим барбыта. Кыһыл соһо сонноох хоһууннар, куйарханы түҥнэри көтөн, хаан таһааран, сүллүүр оҥорбуттара. Итии хааны ытыстарынан сомсон иһэ, сирэйдэрин бистэ бэдьэҥэлии, үҥүүлэрин, охторун хааннаабыттара. Онно этэ дии, Мукучу Боотуру тургутан көрөөрү, иилии эргийэн, үөгүлэһэ-үөгүлэһэ үҥүүнэн өтөрү түһүөлээбиттэрэ. Эккирэтэ сылдьан далла мэндэйэн, сиирэ-халты ытыалаан, ууга-уокка түһэрбиттэрэ. Алдьархай тахсыаҕын эмиэ Түннүбэ ойуун тохтоппута. Тургутууну, холоон көрүүнү ааспыт боотуру, хоһууннар оонньууларыгар киллэрбиттэрэ. Мукучу Боотур дүҥүрдэр лүҥсүүрдэриттэн, кыа хаантан илбис туругар киирбитэ. Кыргыс хамсаныытыгар кыттыһан, дьиэгэнийэн, өрө эккирэспитэ. Далла мэндэйиитигэр, кэккэлээн турар табалары үрдүлэринэн көтүүгэ, сарыы нөҥүө үҥүүнэн өтөрүтэ түсүһүүгэ ордуктара буолбута. Соһо сотуулаах кыһыл сонноох хоһууннар кинини төгүрүччү туран, модьу, кылгас үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы алыкылаан хаһыытаспыттара. Табалаах саха хоһууна куйаҕын, батаһын, алаҥаатын төннөрбүтэ. Мукучуну сонно тута Хоһуун диэн ааттаабыттара.
Күн бастакы сарадахтара түөлбэ тордохторугар түһүүтэ, кыргыс мэнэгэйин туппут хоһууннар Түннүбэ ыйбыт сиригэр табаланан, сатыылаан, илиэһэйдэри тоһуйа айаннаабыттара. Кинилэр ортолоругар Мукучу Хоһуун эмиэ баара. Ойуун ыйбыт сиригэр үһүс күннэрин туруора тиийбиттэрэ. Түннүбэ ойуун көрөн турбуттуу, тоһуйарга анаабыт курдук сири ыйбыта сөхтөрбүтэ. Өрүс икки кытылынан халлааҥҥа харбаспыт таас хайалар күүстээх сүүрүгү куолайдыы ыган, ох саанан ытарга, үҥүүнэн быраҕарга табыгастаах этэ. Кыһыл сонноох туматтар уу аҕалбыт сылбаҕыттан дүлүҥнэри ууга анньан киллэртээн, Бүк Бүлүү уҥуоргу кытылыгар уста турбуттара. Табалаах саха хоһууннара бэттэх хаалан, таас хайалар чомоҕойдоругар, быардарыгар хорҕо сирдэргэ кирийбиттэрэ. Төһө даҕаны дьорҕооттук туттуна сатааталлар, сирэйдэригэр-харахтарыгар куттал күлүгэ түһэн ылара. Күн оройо уот куйаас сатыылаабыта. Итии салгынтан, күн уотун суоһуттан хатыҥ сэбирдэхтэрин кытыылара саһара, бүүрэ тарпыттара. Бэл, быыстала суох сабыта түһэр бырдах мэлийбитэ. Хаан тахсарын биттэммит суордар айахтарын аллаччы атан, түүлэрин сахсатан, тиит мутукчатыгар хаххалана кирийэ хараарыҥнаспыттара. Мукучу Хоһуун сонун таһынан кэппит таҥалай куйаҕа илиинэн таарыйбат буола итийбитэ. Тохтоло суох тахсар көлөһүнүттэн сарыы соно сиигирэн, харааран тахсыбыта. Куйаҕын устуон санаталаабыта эрээри, атаҕын быһа ыттарбыт, хаанынан устубут хоһуун мөссүөнэ хараҕар көстөн, тулуйарга тиийбитэ. Дуулаҕатын ыксары тардына, күн уотуттан күлүмүрдүү мэндээрэр Эбэ киэҥ иэнин кыҥастаспыта. Өтөр буолбатаҕа, манабылга хаалбыт табалаах хоһууннар тыаһа-ууһа суох тамаһытан кэлбиттэрэ. «Иһэллэр!» – диэн сибигинэйбит саҥалара этиҥ эппитинии дуораһыйбыта. Өрүс ортотунан, куоҕас устан иһэринии, туох эрэ кыра хара көстүбүтэ. Бэттэх уһуннаҕын аайы, сүтэ-сүтэ күөрэйбэхтии, улам улаатан испитэ. Биллэр-биллибэт утары илгийэр салгыҥҥа өрө уйдараары гыммыттыы даллаахтаннаҕына, икки өттүнэн көмүс мөһүүрэ уу кылабачыйа саккырыыра. Эмиэ даҕаны модун, кэтит түөһүнэн эрэһэ долгуннары хайа тыыран, күөгэҥнии устан ньолбойоро. Чугаһаатаҕын аайы, атын күтүр багдайан испитэ. Сытыы кынаттара эрдии салбаҕар кубулуйан, үөһэ-аллара күөрэҥнээбиттэрэ. Эмискэ сөрүүн тыал балаһалана үрэн барбыта. Эбэ иэнин кыра балык хатырыгыныы кылабачыта оонньоппута. Тыал күүһүрэн сирилэччи үрбүтүгэр, эрэһэ долгуннар араастаан бүгүллэхтэнэ, таас хайа эркиннэрин тыастаахтык биллиргэтэн барбыттара. Ыраах көстөр таас хайа чомоҕойун кэнниттэн, аалы эккирэтэрдии, хара былыт оҕото өрө сүүрэн тахсыбыта. Ону даҕаспытынан, хайалар арҕастарыттан күдээрин оргуйбута. Эбэ долгуннара бааллана охсон, үрүҥ күүгэнинэн ыһыахтана, үллэн-баллан барбыттара. Эрдии элэҥниирэ күүһүрэн, тыы тумса таас кытыл диэки хайыһан, долгуннар быыстарынан тимирэ-тимирэ күөрэҥнээбитэ. Былыт оҕото тэнийэн, күөх халлааны, күнү бүөлээн, борук-сорук бүрүүкээбитэ. Бөдөҥ таммахтарынан табыгыратан иһэн, курулаччы кутан сирилэппитэ. Чаҕылҕанынан курбуулаан, этиҥинэн сатараан, мас аалы күөрчэхтии эргитэн, өрүс ортотугар киллэрэн, өрүтэ эһитэлээбитэ. Эмискэ сытыы чаҕылҕан ытыллыбыт охтуу аллара курбууламмыта. Ону даҕаспытынан сүҥкэн тыас дэлби ыстаммыта. Аал ортотунан, тирбэҕэни быһа тарпыттыы, икки аҥыы өрө ыһыллаат, умайан күлүбүрүү, күөрэ-лаҥкы барбыта. Тыал күүһүрэн, өрүс уута өрө ытыллан тахсыбыта. Тыас-уус сирилээн, кытыл кумаҕа, чэй тааһа, буора өрө көтө бүрүүкээбитэ, лабаалара буралла иэҕэспит мастар булгурута баран барчаламмыттара. Сата турбута… Өтөр буолбатаҕа, этиҥ тыаһа лүһүгүрүү, лачыгырыы, өрүс устун бара турбута. Ардах сэллээн, бөдөҥ таммахтарынан ыһыахтана, этиҥи батыһа куугунуу турбута. Сата быстах тыала сабыта балаһалана симэлийбитэ. Күн чаҕылыччы тыган, чэбдик салгын сайа охсубута. Эбэ будулуйбут уута, сибилигин мэҥиэстибит аалын мэлдьэһэрдии, туох даҕаны буолбатаҕыныы налыйбыта. Арай тимирбэт бытархай мал-сал, мас тобохторо куотан эрэрдии, онон-манан элэгэлдьиһэ устубуттара…
Киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн Мукучу Хоһуун Туоҕа Боотуру ыҥыртарбыта. Киһи элбээбититтэн эбитэ дуу, кэриэс-хомуруос тылын тиэрпититтэн эбитэ дуу, быдан сэргэхсийбит көрүҥнээҕэ. Оронун сыҥаһатыгар өйөнөн көрсүбүтэ.
– Тиһэх күн-түүн ыктаҕын аайы, билэрбин дьоммор-сэргэбэр тиэрдиэхпин, сэрэтиэхпин баҕарарым үксээтэ ээ, – Мукучу Хоһуун күлбүтэ буолла. – Бу сытаммын олорбут олохпун олус чуолкайдык өйдөөн, харахпар көрөн ылабын. Дьэ, дьикти. Киһи өлөөрү гыннаҕына итинник буолара дуу… Омук киһитин көрсүбүтүм туһунан иэгэйэр икки атахтаахха быктара иликпин. Бэл, Лүксүрээн кырдьаҕаска ханарытан, атыннык кэпсээбитим, – Мукучу Хоһуун оччотооҕу сырыыларын саныы иһийэн ылбыта. Онтон, ким эрэ истиэ диэбиттии, сибигинэйэ соҕус кэпсээн барбыта:

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209653) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.