Утатыы
Andrey Gelasimov
Биллиилээх суруйааччы, литература эйгэтин үрдүкү бириэмийэлэрин лауреата Андрей Геласимов «Год обмана», «Рахиль», «Степные боги» уонна «Жажда» айымньылара үгүс омук тылыгар тылбаастанан, Европаҕа, аан дойдуга аатырдылар. Оттон «Год обмана», «Дом на Озерной», «Жажда» диэн билиҥҥи кэми итэҕэтиилээхтик көрдөрөр кэпсээннэринэн уус-уран киинэлэр уһуллан, киэҥ сэҥээриини ылбыттара.
Күндү ааҕааччы, биир дойдулааҕыҥ Андрей Геласимов аар-саарга аатырбыт айымньыларын төлкөлөөх төрөөбүт тылгынан ааҕар, ийэ тылыҥ байҕал баайын, кэмнэммэт кэрэтин өссө төгүл итэҕэйэр кыахтанныҥ.
Дорогой читатель! Вашему вниманию предлагаем сборник перевода избранных произведений всемирно известного писателя Андрея Геласимова, лауреата многих престижных литературных премий. С его именем связывают возрождение великой русской литературы в России. Его произведения переведены на множество иностранных языков и с успехом экранизированы.
Андрей Геласимов
Утатыы
Утатыы
Арыгы барыта халадыынньыкка баппатаҕа. Бастаан туруору укпутум, онтон үрүт үрдүлэригэр сытыары сааһылаабытым. Бытыылкалар иһирдьэ дьэҥкир балык курдук дьапталлыбыттара. Кирийэннэр, лыҥкынаспат да буолбуттара. Ол эрээри уонча бытыылка син биир баппатаҕа.
Өссө урут ийэбэр бу халадыынньыгы бэйэҕэр ыл диэххэ баара. Миигин уонна ыалым уолчааны олус эрэйдиир. Хас түүн ахсын бу чиччик холбонон өрө тирилээтэҕин аайы, истиэнэ нөҥүө оҕо ытыыр. Уонна мин арыгым сырыы аайы барыта баппат. Баҕайы, кырата бэрт.
Ньаҕайдана сытыйбыт баара.
Ол иһин ыскаап үрдүгэр уурарга тиийдим. Уонна түннүккэ. Муостаҕа эмиэ. Биир тылынан эттэххэ, наар буоларын курдук. Биири суунар хоско, кирдээх таҥас угуллар иһитигэр уктум. Эҥин араас буолар түгэнигэр.
Арыгыбын барытын итинник оннун булларааппын кытта, ким эрэ ааҥҥа кэлэн тыаһатан тылыгыратта. Бастаан аһыахпын баҕарбатым, тоҕо диэтэххэ хойута бэрт, ол да буоллар син биир арыйдым. Ольгаттан ураты онно атын ким да суоҕа биллэр. Оннооҕор ийэм сыл аҥаарыттан ордук кэмҥэ киирэ сылдьа илик. Төлөпүөнүнэн эрэ кэпсэтэбит.
– Эйигин эмиэ сүпсүгүрдэрбин баалаама, – диэтэ Ольга. – Никиитэм эмиэ айдаан бөҕө. Өссө төгүл абыраа. Кинини бэйэм хайдах да сатаан уоскуппатым.
– Туох диэтэххиний! – диибин мин.
Кууркабын кэттим уонна таҕыстым. Бэл ааммын аһаҕас хааллардым.
– Дьэ эрэ, манна ким утуйуон баҕарбатый?
Уолчаан дьигис гына түстэ уонна сибиэни көрбүттүү миигин одууласта. Бэл оонньуур кубиктарын мүччү тутта.
– Ким манна ийэтин тылын истибэтий?
Кини миигин көрөр уонна саҥарбат. Арай харахтара бүлүүһэ саҕа буоллулар.
– Чэ, хомун, – диибин мин. – Ийэҥ тылын истибэт буоллаххына, миигин кытта олоруоҥ. Биир эрэ оонньууру ылыаххын сөп.
Уолчаан саҥарбат итиэннэ айаҕын наһаа улаханнык атар.
– Ханныгы илдьэ барабытый? Массыынаны дуу эбэтэр бу киһини дуу? Бу туруусуктаах кимий? Супермен дуо? Чэ, супермеҥҥын илдьэ бар.
Кини Ольга диэки хайыһар уонна сибигинэйэр:
– Мин утуйуом. Ийээ, мин билигин бэйэм утуйа барыам.
Мин этэбин:
– Дьэ, маладьыас. Барытын начаас өйдөөтүҥ. Аны биирдэ эмэ итинник гыныаҥ даҕаны – мин кэлэн эйигин дьиҥнээхтии илдьэ барыаҕым.
Аан таһыгар Ольга миигин тохтотто:
– Чэй иһэҕин дуо? Мин сибилигин аҕай көөнньөрдүм.
Мин этэбин:
– Ааным аһаҕас хаалбыта. Туох барыта буолуон сөп…
Онуоха кини:
– Эн бырастыы гын, мин мэлдьи көрдөһөрбүттэн. Көннөрү кини… эйигиттэн эрэ куттанар… Оттон миигин төрүт истибэт буолла.
Мин сонньуйабын:
– Өйдөнөр. Мин кини оннугар эбитим буоллар өссө күүскэ куттаныам этэ. Сааһа хаһай?
– Биэһэ. Түөрт сыл уонна уон ый.
Мин этэбин:
– Мин өссө итиннээҕэр улаханнык куттаныам эбитэ буолуо.
Оттон кини өссө биирдэ көрдөһөр:
– Бырастыы гын… Бука диэн, кыыһырыма сөөп.
Чочумча саҥата суох турабыт, онтон этэбин:
– Барыта үчүгэй. Наадыйдаххына – өссө киирээр. Мин аны наар дьиэбэр олорор буолуом. Үлэлээн бүттүм. Харчыбын барытын ыллым.
Кини мин диэки көрөн баран этэр:
– Эмиэ үс ый арыгылыыгын дуо?
Мин этэбин:
– Хантан ылан инньэ диигин? Таах дьиэбэр олоробун – тэлэбиисэр көрөбүн.
Кини эмиэ мин диэки көрөр уонна мичээрдиир. Ол эрээри онто олус курустук көстөр.
– Сөп чэ, өссө төгүл миигин бырастыы гын. Бэйэҥ да киирээр – туох эрэ наада буоллаҕына. Кырдьык, чэй иһиэххин баҕарбаккын дуо?
Дьиэбэр сиэркилэ иннигэр тиийэн өр турабын. Миигиттэн туох тахсыбытый диэн көрөбүн.
Өскөтүн оччолорго Серега алҕаһаабатаҕа уонна миигин умайбыт БТР-га бүтэһигинэн хаалларбатаҕа буоллар. Ол эрээри кини миигин бүппүт дии санаабыт этэ. Онон бастаан атыттары хостообут. Ким өссө хамсыыры.
Онон, билигин оҕолору эрэ куттуубун. Ольга маннык ыаллаах буолан абыранар.
* * *
Тутуу техникумугар киирбитим кэннэ, биһигини барыбытын таһырдьа биир кэккэҕэ туруорбуттара уонна үөрэх сэбиэдиссэйэ эппитэ: «Эһиги аны – тутуу салаатын сирэйэ буолаҕыт. Аҕаларгыт аатын түһэн биэримэҥ». Ол эрээри – биһиги кими түһэн биэриэхпитий? Үөрэх сэбиэдиссэйэ тугу да билбэт этэ. Аҕаларбыт оннугар дьиэбитигэр ханнык эрэ Эдиктэр кэлэллэрэ-бараллара. Биллэн турар, соҕотох буолааччылар. Онно, төһө да ардах түһэн бардар уонна мастар сэбирдэхтэрэ суйданнар, үөрэх сэбиэдиссэйэ биһиэхэ барыбытыгар, киниэхэ утары турааччыларга, туһаайан саҥарбыта. Ол иһин хомуур ахсааҥҥа эппитэ. Оттон биһиги кини иннигэр туран тымныыттан титирэстэспиппит – ким даҕаны линейка маннык уһун буолуо диэн сэрэппэтэҕэ. Ол иһин кууркаларбытын үөрэнэр кылааспытыгар хаалларбыппыт. Уонна, биллэн турар, ким даҕаны табах ылбатах этэ. Ол гынан баран, кини барыбытыгар бииргэ туһаайан эппитэ, баҕар, сөп да буолуо ээ. Ким билиэй – ол кэмҥэ хас биирдиибит куукунатыгар номнуо дьээдьэ Эдик олороро буолуо дии.
Ийэм этэрэ: «Сирэйгин адьас мырдыҥнатыма, Эдуард Михайлович биһиэхэ көмөлөһөр. Кини суоҕа буоллар, эн биһикки ханна баар буолуохпутун билэҕин дуо? Эн аҕаҕыттан син биир туох да туһа суох. Арахсыахпыт да иннинэ, арахсан да баран – кини биһиэхэ силлиир эрэ. Билэҕин, биһиги ханна тиийбит буолуохпут этэй?»
Оттон мин билбэт этим. Итиэннэ Эдуард Михайлович миэхэ Эдуард Михайлович буолбатах этэ. Кини миэхэ өссө дьээдьэ Эдик да буолбатаҕа. Кини миэхэ – ким да буолбатах этэ. Мин оннооҕор, ийэбэр тугу эрэ этээри гыннахпына, «кини» да диэбэт этим. Таах ыҥыранарым уонна баспын булкуйарым. Ол эрээри ийэм өйдүүрэ. Ол да буоллар сырыы аайы: «Сирэйгин мырдыҥнатарыҥ наадата суох», – диирэ.
Онтон мин, ийэбин уонна аҕабын кытта сайын күн уотугар сыралла барарбытын, аҕам өрүү күҥҥэ сыраллыбытын ордук биллэрэр муус маҥан тураҕас ыстаан кэтэрин, тоҕо диэтэххэ, кини этэ күҥҥэ наһаа үчүгэйдик уонна түргэнник хараарарын саныыбын. Оттон төбөтүгэр сүрдээх үчүгэй киэпкэлээх уонна араас өҥүнэн толбоннурар ачыкылаах буолааччы. Кини биһигини кытары чараас суорҕаҥҥа хаһан да бииргэ олорооччута суох. Эргийэ хаама сылдьааччы, эбэтэр аттыбытыгар турааччы, биитэр мээчиктээччи. Ханнык эрэ күн уотугар сыраллыбыт кыргыттары кытары күлээччи-салааччы. Оттон ийэм биһикки күнтэн хаххалыыр тэллэй анныгар бүгээччибит.
Ийэм этэрэ: «Костя, эйиэхэ мин тириим тиксибит. Маннык тириилээх киһи күҥҥэ сыраллара сатаммат. Сирэйиҥ наһаа элбэх эбирдээх. Кэл, мин эйигин мааһынан сотуом. Сирэйиҥ тириитэ бүтүннүү соролуоҕа».
* * *
Ольга аанын тута арыйбыта, арааһа, Никитатын утута да илик быһыылааҕа.
– Ол эрээри чэй иһэр эбиппин дии санаатыҥ дуо? Дьэ оччоҕо маладьыас. Киир, куукунаҕа аас. Мин билигин Никитканы сытыарыам.
Мин кинини көрүдүөргэ күүппүтүм, онтон кини оҕотун хоһуттан тахсыбытыгар, чэй иһиэхпин баҕарбаппын диэбитим.
Миэхэ көннөрү кини сиэркилэни ханна ыйатыан баҕарарын ыйан биэриэн наада этэ. Билигин хаһан сааллыар диэри туруоҕа. Тоҕо диэтэххэ, хойута бэрт, Никита номнуо утуйаары сыттаҕа дии. Онон, биллэн турар, истиэнэни лүҥсүйэр сатаммат. Онуоха эбии өссө – ыалларбыт бааллар. Ол эрээри бу этээскэ миигиттэн уонна Ольгаттан ураты биир оҕонньор эрэ олорор. Кини дьүлэй. Ол да буоллар оттон – Никита. Онон, сарсыарда ыйыыр ордук. Билигин сиэркилэни көннөрү ханна эрэ ууруохха наада.
Кини саҥата суох миигин көрбүтэ уонна муннук диэки ыйбыта. Таҥас ыйыыр сир аннын. Оттон атын истиэнэҕэ номнуо сиэркилэ ыйанан турара. Үкчү маннык төп-төгүрүк. Ол эрээри миэнинээҕэр арыый улахан этэ.
Мин сиэркилэни ууран баран, эппитим:
– Ити ийэбиттэн хаалбыта. Кинилэр көспүттэрэ ыраатта да, сорох-сорох малларын умнубуттара… Ити акаары холодильнигы эҥин. Арааһа, эн Никитаҥ утуйарыгар мэһэйдиир быһыылаах.
Кини эппитэ:
– Суох, мэһэйдээбэт.
Мин аан хоһу эргиччи көрбүтүм уонна өрөмүөннэнэр кэмэ кэлбит диэбитим. Онуоха кини мүчүк гыммыта уонна ону сиэбим уйуммат диэн хардарбыта.
– Эн төһөнү көрдүүгүнүй?
Мин этэбин:
– Мин аныгылыы өрөмүөнү оҥоробун. Баай дьоҥҥо. Саҥа бакыат түннүктэр, хосторго тиирэ тардыллар үрүт – араас ол-бу.
Кини син биир ыйытар:
– Дьэ ол да буоллар – төһөнүй?
Мин этэбин:
– Чэ оттон, аҕыс уон, сүүс тыһыынча. Сороҕор сүүс сүүрбэ да буолар.
Кини сөҕөр:
– Буолар да эбит!
Оттон мин этэбин:
– Харчылара баһаам. Бэйэ-бэйэлэригэр киһиргээн тарбахтарын баттаныахтарын наада.
Кини эмиэ мичээрдиир:
– Уустук олохтоох дьон диэтэҕиҥ.
Мин эмиэ мүчүк гынабын:
– Дьэ, кырдьык, судургута суох.
* * *
Мин ол курдук – ким кими албыннаабытын кыайан быһаарбатаҕым. Генка Пашканы дуу, эбэтэр төттөрү эбитэ дуу. Биллэн турар, кинилэр иккиэн бэйэ-бэйэлэрин «албыннаата» дииллэр этэ. Миэхэ биир-биир джибинэн кэлэллэрэ уонна этэллэрэ: мин кинини хайдах да албынныыр кыаҕым суоҕа, эн ону билэҕин. Этиий – эн ону билэҕин буолбаат.
Оттон мин билэбин диирим, тоҕо диэтэххэ, мин кинилэргэ «суох» диир кыаҕым суоҕа. Бииригэр даҕаны, иккиһигэр даҕаны. Ол эрээри, кырдьыга хайдаҕын билбэт этим. Дьиҥэр – кырдьыгын билиэхпин да баҕарбат этим. Аата, наадалаах этэ? Эн кимниин эрэ биир БТР-га умайдаххына – сорох-сорох түгэннэри адьас атыннык көрөр буолаҕын. Кинилэр көннөрү олус табыллыбыттара. Серега кинилэри арыый эрдэ хостотолообута. Бастаан кинилэри, онтон дивизия ыстаабыттан тоҕо кэлбитэ өйдөммөт капитаны, кини кэнниттэн БТР-ы ыытар Михалиһы, онтон прапорщик Демидовы уонна саамай бүтэһик миигин.
Баҕар, кинилэр наһаа табылланнар, кэлин бэйэ-бэйэлэрин албыннаспыттара буолуо ээ. Билбэппин. Харчы – ынырыктаах мал. Мин кинилэр оннуларыгар буолуохпун төрүт баҕарбаппын. Саатар, бу сырыыга.
Арай арыый эрдэ эбитэ буоллар, син даҕаны. Серега умайбыт БТР-га киирэр кэмигэр.
Оттон харчы диэн харчы, харчы кинилэри араарбыта. Кыттыгас биисинэстэрин ыт тоҕо көппүтэ, оттон мин хаста да бэйэм иһэрбинээҕэр элбэх арыгыны ыларбар тиийбитим.
Тоҕо диэтэххэ, кинилэр арыгыны сылгы уулуурун курдук иһэллэрэ. Фрязиноларыттан кэлэллэрэ уонна мин бэйэбэр атыыласпыт арыгыбын иһэллэрэ. Ол эрээри иккиэн өрүү тус-туһунан кэлээччилэр. Бэл бэйэ-бэйэлэрин кытары көрсө түһүмээри, эрдэ төлөпүөннүүллэрэ. Оттон мин иккиэннэрин кытта иһэрим. Мин ким кими албыннаабытыгар төрүт кыһаллыбат этим. Кинилэр миигинниин бииргэ умайбыт көннөрү Пашка уонна Генка этилэр. Кинилэр иккиэн хаһан эрэ мин хоруорбут эт курдук буолбакка, сирэй курдук сирэйдээхпин билэр этилэр.
Аармыйаҕа ыҥырыллан бииргэ сыл аҥаара уонна бүтүн ыйы быһа Чечняҕа сылдьыбыппыт.
Оттон дьиэ өрөмүөннээһининэн дьарыктанарбар чуолаан Генка миэхэ өй укпута.
– Тугу сордоноҕун? – диэбитэ кини. – Эн, биирдэ баран эттэххэ, тутааччыгын дии. Тутууга сыһыаннааҕы барытын билэҕин. Миэхэ дьиэбин оҥорон биэр. Мин үчүгэйдик төлүөм. Онтон өссө оҥорторооччулар көстөн иһиэхтэрэ.
Дьиэ оҥорторооччулар көстүбүттэрэ. Өссө хас да куоракка. Бастаан, кырдьык, төлөпүөнүнэн соҕотоҕун үлэлиибин диэтэхпинэ, соһуйааччылар, онтон көрсөн баран тоҕо соҕотоҕун үлэлиигин диэччилэрэ суох. Тоҕо наһаа өр өрөмүөннүүрбүн өйдөөччүлэр. Ыксыыр дьон атыттары кэпсэтээччилэр.
Уонна оттон, дьүһүнүммүн-бодобун сөбүлээбэтэхтэр.
* * *
– Эһиги сирэйгитин көрүнүҥ эрэ, – диэн үөрэх сэбиэдиссэйэ биһиэхэ черчение уруогар хаһыытаабыта. – Эһиги көннөрү көрүҥ эрэ бэйэҕитин. Хараххытыгар ханнык да санаа кыыма суох. Мин иннибэр бараан үөрүн курдук олороҕут. Эһиги барааннар курдук дар акаарыларгыт. Аҥалаларгыт! Үүнэр көлүөнэбит!
Кини аттыбар туран мин уруһуйбунан далбаатанара. Төбөм үрдүгэр илиитигэр тутан турар кумааҕыта илибириирэ. Мин остуол сирэйин көрөн олорон төһө сил таммахтара түспүтүн аахпытым. Бастаан биир, онтон өссө. Олору таарыйымаары, сыҕарыс гыммытым, онно кини дьэ хам барбыта. Миигин көрбүтэ, өрө тыыммыта, лииһи бүк туппута уонна эппитэ:
– Дириэктэргэ бардыбыт. Малгын ыл.
Эмиэ барыбытын кэриччи көрбүтэ.
– Атыттар салгыы үлэлиигит. Уонна дьэ кылаастан тахсан көрөөрүҥ эрэ.
– Дьэ көр эрэ, Александр Степанович, үөрэнээччилэриҥ тугунан дьарыктаналларын, – диэбитэ кини, дириэктэр хоһугар киирбиппитигэр. —
Кэнэҕэски тутааччылар.
– Кинилэр биһиги уопсай үөрэнээччилэрбит, Аркадий Андреевич, – диэбитэ дириэктэр. – Уонна, баҕар, хаһан да тутааччы буолуохтара суоҕа.
Үөрэх сэбиэдиссэйэ кини остуолугар мин уруһуйбун бырахпыта уонна саҥата суох миигин тобулу көрбүтэ. Оттон мин дириэктэри көрөн турбутум. Тоҕо диэтэххэ, кинини бу иннинэ көрө илигим. Биһигиттэн кинини төрүт ким да көрө илигэ. Училищеҕа барыны бары үөрэх сэбиэдиссэйэ дьаһайара, оттон дириэктэр туһунан арааһы барытын кэпсииллэрэ.
– Тоҕо эн миигин ити үлүгэрдээх көрдүҥ? – кини сонньуйан ылбыта. – Эмиспин дуо? Эн Моргунову көрбүтүҥ дуо? Урут оннук киинэ баара, билэҕин дуо? Моргунов, Вицин уонна Никулин тустарынан.
Үөрэх сэбиэдиссэйэ дьигиһис гыммыта уонна эппитэ:
– Бырастыы гын, Александр Степанович, ол эрээри мин санаабар…
– Эйиэхэ махтал биллэрбиккэр, Аркадий Степанович, – дириэктэр кинини быһа түспүтэ. – Мин быһаарсыам. Кини миэхэ манна хаалан эрдин.
Үөрэх сэбиэдиссэйэ барбытын кэнниттэн, дириэктэр уруһуйбун остуолга уурбута уонна эмиэ мин диэки көрбүтэ.
– Чэ эрэ, ыл саҕалыахха. Онтон олоппосто ыл уонна чугас олор. Тоҕо эрэ эйигин төрүт үчүгэйдик көрбөппүн… Ситинник… Маладьыас… Дьэ билигин миэхэ ааккын эт.
– Константин.
– Константин? Олус үчүгэй аат. Эн оччоҕо биир кэм уларыйбат майгылаах киһи буолуохтааххын. Ол үчүгэй. Эн уларыйбат майгылааххын дуо, Константин? Эбэтэр аатыҥ эрэ оннук дуу?
– Билбэтим ээ, – диэбитим.
Миэхэ дьиибэ баҕайы этэ, биһиги маннык, кини үлэлиир хоһугар олорорбут уонна өссө киһи өйдөөбөт ыйытыыларын биэрэрэ. Тоҕо диэтэххэ, мин кини хаһан күргүйдээн барарын кэтэһэрим.
– Билбэккин дуо? Дьиҥэр, ол наада ээ. Бэйэҥ тускунан, Константин, төһө кыалларынан элбэҕи билэ сатыахтааххын. Эн бэйэҥ тускунан тугу билэҕин?
Мин кини диэки көрөрүм уонна туох диэн хардарыахпын билбэт этим.
– Сөп, – диэбитэ кини. – Итиннэ хардарарга билиҥҥитэ бэлэмэ суоххун. Кэлин, баҕар, өссө ыйытыаҕым. Толкуйдаа. Онуоха диэри эт эрэ: суумкаҥ туһунан тугу билэҕин?
Мин кини диэки көрбүтүм уонна төрүт тугу да өйдөөбөтөҕүм.
– Аҕал эрэ миэхэ.
Суумкабын остуол нөҥүө ууммутум. Ону ылан ыараҥнатан көрбүтэ уонна мүчүк гыммыта:
– Ыарахан эбит. Манна туохтааххыный?
Мин эппитим:
– Үөрэнэр кинигэлэрим. Өссө физкультураҕа кэтэр таҥаһым. Бүгүн баскетболлуохтаахпыт.
– Сөөп. Өссө туох баарый?
– Тэтэрээттэр.
– Өссө.
– Уруучука.
– Маладьыас.Уонна?
– Онтон атын туох да суох.
Бэйэм испэр санаабытым: табахпын итиннэ умнубатым ини?
Кини суумканы остуолга уурбута уонна эмиэ уруһуйбун ылбыта.
– Онтон атыттар суохтар дуо? Эн суумкаҕар?
– Уруһуйдар дуо?
Кини этэр:
– Ээ оттон, уруһуйдар. Эйигин ол иһин манна аҕалбыттара дии. Өссө баар дуо? Миэхэ көрдөр. Эбэтэр эн физкультураҕа кэтэр таҥаскын ырыҥалыахпын баҕараҕын дуу?
Кини тэтэрээттэрбин биэс хас мүнүүтэ кэриҥэ арыйталаан көрбүтэ. Онтон туран түннүккэ тиийбитэ, балачча турбахтаабыта, төннөн кэлэн эмиэ биэс мүнүүтэ курдук арыйталаан көрбүтэ.
– Тоҕо манна барыта сыгынньах дьахталларый? Наар ону эрэ санаан тахсаҕын дуо? Сааһыҥ хаһый?
– Уон алтам.
– Ээ, оччоҕо өйдөнөр, – диэбитэ кини. – Хомуй барытын, онно истиэнэ таһыгар олор уонна күүт. Мин өссө ону-маны ситэриэхтээхпин.
* * *
Бастаан тоҕо табыллыбата биллэр, үөрүйэҕэ
суоххуттан буолбатах, тоҕо диэтэххэ, наһаа өр күүтэргиттэн. Ол туһунан санаабытыҥ кэнниттэн, өссө үс сыл ааһар эбээт. Онно өссө эн эмискэ кинилиин иккиэйэҕин эрэ хаалаҕын, – утары көрөн олорон, оо дьэ, мин туох да үөрүйэҕим суох ээ дии саныыгын.
Оннук, эн, кырдьык, олус өр күүтэҕин. Ол иһин үчүгэйдик сатаммат. Онуоха эбии кини эмиэ оннук буолуо буоллаҕа дии. Эбэтэр кыргыттар адьас атыны саныыллара дуу?
Онон хайыаххыный, уруһуйдуургар эрэ тиийэҕин. Бастаан моонньун, онтон саннын. Оннук тахсан иһэр. Олороҕун, кинилэргэ кыйытта саныыгын уонна уруһуйдуугун. Онтон атын тэтэрээти ылаҕын. Онтон эмиэ.
Дьэ, онон мин ийэбэр – үөрэҕим кэнниттэн ханна тэлбэҥнии сылдьыбыппын кыайан быһаарбатаҕым. Киниэхэ уруһуйдарым туһунан уонна училище дириэктэрэ ол уруһуйдартан сылтаан миигин үлэлиир хоһугар үс чаас туппутун, онтон өссө ханна да ыыппакка дьиэтигэр илдьэ барбытын хайаан кэпсиэхпиний? Баран иһэн уулуссаҕа көрбүт хаамаайыларыгар барыларыгар харчы биэрбитэ, бүтэһигин дьиэтин таһыгар бүтүн бөлөҕүнэн турааччыларга түҥэппитэ. Чэ, наһаа да бөлөҕүнэн буолбатар, үс хас киһи чахчы баара. Онтон үһүс этээскэ киниэхэ тахсыбыппыт, кирилиэскэ ханнык эрэ эмээхсин олороро, онуоха дириэктэр – биллэн турар, биллэн турар, киир, мин эйигин күүппүтүм ыраатта, итиннэ куукунаҕа олус элбэх мунньулунна диэбитэ. Эмээхсин куукунаҕа бэрт өр иһити-хомуоһу тыаһаппыта. Тахсарыгар көхсүгэр улахан баҕайы үрүсээхтээх этэ, дириэктэр – ыарахан буолбатах дуо, соҕотоҕун хайдах илдьэҕин, тиэрдиэҥ дуо диэбитэ. Онуоха эмээхсин тиэрдиэм диэн хардарбыта. Онтон кини миэхэ биир ханнык эрэ кинигэни көрдөрбүтэ уонна ыйыппыта: уруһуйдаргын мантан устубутуҥ дуо? Мин суох диэбитим. Тоҕо диэтэххэ, мин хантан да үтүгүннэрбэтэҕим. Көннөрү өйбүттэн уруһуйдаабытым. Мин туохтан эрэ санаам алдьаннаҕына уруһуйдааччыбын. Онуоха кини ыйыппыта: кырдьык, мантан буолбатах дуо? Онно мин эмиэ суох диэтэҕим дии. Дьэ, онно кини ол кинигэни миэхэ биэрбитэ уонна дьиэҕэр көрөөр диэбитэ. Уонна сарсын уон биир саҕана кэлэрбэр эппитэ. Онуоха мин сарсын хонтуруоллуур үлэлээхпин, үөрэх сэбиэдиссэйэ өлөрүө диэбитим. Дириэктэр эппитэ – өлөрүө суоҕа. Дьиэлээ уонна кинигэни көр диэбитэ.
Ол да буоллар мин дьиэбэр син биир хойут кэлбитим, ийэм ол да иһин мөхпүтүнэн барбыта. Онтон мин кинини көрө-көрө хайдах да быһаарар кыаҕым суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, суумкабар били кинигэ баара. Ол кинигэни хайаан ийэбэр көрдөрүөхпүнүй! Онно баар уруһуйдары кини, биллэн турар, сөбүлээбэтэ чахчы.
Оттон Эдуард Михайлович сөбүлээбитэ. Эбэтэр сөбүлээбэтэҕэ дуу. Ону мин билбэппин. Ол эрээри киниэхэ интэриэһинэй этэ. Кини хоско киирээт, кинигэни остуолтан сулбу тардан ылан арыйталаабытынан барбыта. Сирэйэ хайдах эрэ буолан хаалбыта… Дьикти баҕайы. Онтон бэйэтэ этэр: эн тоҕо ийэҕин эрэйдиигин? Уруһуйданар аҕай, наһаа кыһаллар саҥа аҕа үһү. Кинигэни арыйталыыр уонна этэр: эн кэлэргин кэтэһэн өйүттэн тахса сыста дии. Милииссэйэҕэ эрийээри гыммыта. Бу туох кинигэтэй? Мин этэбин: оттон эн көрө тураҕын дии. Таһын көр. Онно барыта суруллубут. Кини этэр: Гойя, Капричос. Кини тугуй, худуоһунньук дуо? Мин этэбин: ону мин билбэппин. Миэхэ ити кинигэни дириэктэр биэрбитэ. Онуоха кини этэр: дьэ, сирэй-харах бөҕө дии. Эн, аны ийэҕин эрэйдээн бүт.
Мин кинини көрөбүн уонна саныыбын: хата бэйэҥ дьүһүҥҥүн көрөрүҥ буоллар. Эн суоҕуҥ буоллар, мин ити дьахталлары, баҕар, адьас атыннык уруһуйдуом этэ. Итинник мөкүтүк буолбатах.
Тоҕо диэтэххэ, кинилэр, кырдьык, миэхэ наһаа мөкү быһыыланан-таһааланан тахсаллар этэ. Ол эрээри мин уруһуйдуурбун сөбүлүүрүм. Олороҕун, уруһуйдуугун – оччоҕо хайдах эрэ чэпчиигин.
* * *
Оттон Эдуард Михайлович ол кэмҥэ миигин адьас сөп оҥорбута. Мин оннооҕор киниттэн сылтаан аармыйаттан куотумматаҕым. Дьиҥэр, куотунуохтаах этим. Ол эрээри кини оччолорго миигин чахчы сордообута.
Мин хоспор киирэн олорооччу уонна кэпсэтээччи. Биир рота курсаннара эрдэхтэринэ мин аҕам хайдах курдук акаарытын өрүү кэпсээн тахсааччы. Уонна ийэм акаарытыгар киниэхэ кэргэн тахсыбытын ырытааччы. Тоҕо диэтэххэ, оҕо үөскээбитин да кэннэ аҕам киниттэн куота сылдьыбыт, өссө түннүгүн анныгар атын кыргыттары кытары уураспыт-сылласпыт үһү. Мин төрөөбүтүм да кэнниттэн, кини куруутун ханна эрэ сүтэн хаалыталыыр эбит. Биирдэ ийэм кинилэр роталарыгар тиийэн, миигин тугунан да аһатарым суох диэбит. Мин оччолорго икки саастаах үһүбүн. Оттон аҕам ханна сылдьара биллибэт. Онуоха кинилэр ону-маны булан миигин, аччык оҕону, аһаппыттар. Онтон аҕабын хараҥаҕа имитэ түһэн биэрбиттэр. Чопчута оннук гыныахтарын баҕарбыттар, ол эрээри ол кэмҥэ аҕам номнуо рота хамандыыра эбит, кини эппит – чэ, кытаатыҥ. Онон тохтоон хаалбыттар. Чэ, биир тылынан – кини наһаа куһаҕан үһү.
Оттон Эдуард Михайлович үчүгэй. Тоҕо диэтэххэ, кини ийэбин иэдээҥҥэ бырахпатах. Соҕотох хаалбытын кэннэ өйөөбүт уонна көмөлөһөргө мэлдьи бэлэм. Бэл, кини номнуо маннык туох да туһата суох уоллааҕын да иһин.
Ону таһынан Эдуард Михайлович наһаа өйдөөх. Тоҕо диэтэххэ, кини ким хайа иннинэ бу уларыта тутуу туохха тириэрдэрин, Горбачев диэн кимин, бас билиигэ ылыы диэн тугун өйдөөбүт. Ол иһин аармыйаттан эрдэ барбыт. Онно хаалбыттар бары акаарылар. Оттон Америка президенэ – хоҥ мэйии.
Эдуард Михайловиһы истэр чахчы дуоһуйуу этэ. Ол гынан баран мин саҥата суох олорооччубун. Дьиҥэр, уруокпар бэлэмнэниэхтээх этим даҕаны. Тоҕо диэтэххэ, ийэм миигиттэн көмөлөһөрбөр көрдөспүтэ. Дьэ ол иһин мин көмөлөһөрүм. Саҥата суох кини остуолбар хасыһарын көрөн олорорум. Онно кини тугу көрдүүрүн билбэппин. Кинилэри аармыйаҕа, баҕар, оннук үөрэппиттэрэ буолуо.
Өссө кини хаһыаттарга сурук суруйара. Ханнык хаһыаты атыылаһар да, барытыгар суруйара. Телевидениеҕэ эмиэ. Оттон биһиги кинини истиэхтээх этибит. Биирдэ тыаҕа тэллэйдии барыахтаах этибит, оттон кини телевизорынан тугу эрэ көрбүт этэ уонна тута суруйан барбыта. Биһиги тула хаама сылдьыбыппыт уонна хомуммуппут. Тоҕо диэтэххэ, эбиэккэ диэри биир эрэ автобус сылдьара. Онтон аныгыскы автобуһу үс буолуо уон биэскэ диэри күүтүөххэ наада этэ. Онтон кини айдааран барбыта, онно ийэм эппитэ: чэ, Костя, истиэххэ. Онон биһиги кууркалаах, саппыкылаах кини иннигэр олорбуппут.
Оттон кини этэрэ: суох, эн өйдүүгүн, Светлана, онно хайдахтаах курдук акаарылар олороллорун? Эн өйдүүгүн?
Халадыынньык, Ольгаҕа сиэркилэни илпитим кэннэ, сэттэ хонон баран кураанахтаммыта. Эбэтэр аҕыс эбитэ дуу. Итини быһаарар уустук.
Мин туох баар күүспүн мунньан, сиргэ уонна түннүккэ турары барытын онно укпутум. Арыгы сылааһын сөбүлээбэппин.
Итиччэ элбэх арыгыны мин аан бастаан дириэктэрим Александр Степановичка көрбүтүм. Кини хаһан даҕаны биирдии бытыылканан атыыласпат этэ. Дьону кытта дуогабардаһара, оччоҕо дьааһыгынан аҕалаллара. Төттөрү-таары сүүрбэт туһуттан.
– Мин утатан, суоһаан эрэйдэнэбин, – диирэ кини. – Хаһан даҕаны хамматтыы утатабын, Константин. Мин этим-хааным убаҕаһы эрэйэр. Эбэтэр атын тугу эрэ. Өйдүүгүн, мин улааппыт сирбэр, уу төрүт суох. Үрэх даҕаны, күөл даҕаны. Оннооҕор чалбах да баарын өйдөөбөппүн. Ардах хаһан даҕаны түспэт этэ. Ол иһин билиҥҥэ диэри иһиэхпин эрэ баҕарабын. Куруук суоһуу сылдьабын. Аҕал миэхэ, ол ыстакааны.
Кини мин иннибэр кураанах бытыылкалары, иһити, ханнык эрэ атах таҥаһын уурара, мин ону уруһуйдуурум. Оттон кини арыгытын иһэрэ.
Мин киниэхэ сылдьарбын сөбүлүүр этим. Училищеҕа миигин умнубуттара, кэлин тиһэҕэр үөрэх сэбиэдиссэйэ мин көтүтүүлэрбин бэлиэтээбэт да буолбута. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум хаста да миэхэ кэлэ сылдьыбыттара – дьыала хайдаҕый дииллэрэ. Онно мин мэлдьи барыта үчүгэй, дириэктэри кытта дипломнай үлэм буолуохтаах бырайыагы оҥоробут диирим.
Мин кини арыгыны адьас атыннык, дьонтон барытыттан уратытык иһэрин сөбүлүүрүм. Аҕам куруутун аҥаар илиитигэр үрүүмкэлээх, атыныгар уулаах ыстакааннаах өр турааччы. Бэлэмнэнээччи, тыынын ылааччы. Онтон уоһун чорбоччу туттан, хараҕын быһыччы көрөн, арыгыны бытааннык сыпсырыйан эрэрдии иһээччи. Эдуард Михайлович буоллаҕына, хоонньугар баҕаны укпуттарыныы, дьигиһийээччи.
Оттон диэриэктэр хаһан даҕаны үрүүмкэттэн испэт этэ. Кини арыгыны халыҥ таастаах ыстакааҥҥа кутан баран, онтон уу курдук иһээччи. Хайдах эрэ утаҕын ханнараары гыммыт курдук иһэрэ. Бэлэһэ куурбут киһилии.
Кини бииртэн биир ыстакааны иһэрэ, ол кэмҥэ хаһан даҕаны уһуутаабата, уруһуйдарбын көрөрө уонна төрүт итирбэт этэ. Мин иннибэр кириэһилэтигэр көннөрү олороро уонна хаһан даҕаны оннукпун-манныкпын дии санаммаппар сүбэлиирэ.
Мин оннук санаммат да этим. Миэхэ бу барыта көннөрү куотунуу буолара. Дьиэҕиттэн бараҕын, ону бары үөрэнэ сылдьар дии саныыллар. Эбэтэр инньэ дии санаабаттара дуу. Ону мин билбэппин. Тоҕо диэтэххэ, оччолорго ийэм мин хайдах да буолуум, кыһаллыбат этэ. Кини Эдуард Михайловиһы тула көтө сылдьан хаптаҥныыра. Оттон мин аҕабар манныкка уган биэрбитин иһин кыыһырарым. Ама, ити Эдиги антах ротатыгар үчүгэй аҕайдык кэһэтэн биэрэр, ийэбэр иҥээҥнээбэт оҥорор кыахтара суоҕа эбитэ дуу. Онно биир эмэ кэм үчүгэй курсант баара эбитэ буолуо дии.
Биир тылынан эттэххэ, мин бэйэм уруһуйдарым туһунан туох да ураты санаам суоҕа. Туохтаах буолуохтарай? Уруһуй Африкаҕа да уруһуй буоллаҕа дии. Син биир үксүн уолаттары кытары дьиэбит таһыгар мустарбыт.
Кыргыттардыын эрийсэрбит, гитараҕа оонньуурбут, сороҕор кыһыл арыгы иһэрбит. Онтон байыаннай комиссариаты көтүрэллэрин көрө барарбыт.
Көтүллүбүт дьиэ оннугар тураҕын уонна саныыгын: манна мин хамыыһыйаҕа көрдөрөөрү сыгынньаҕын олорбутум, эмэһэҥ кушеткаҕа сыстан хаалара күлүүлээх баҕайы этэ. Быһата – аны ол дьаабы хаһан да буолбат. Кутуҥ-сүрүҥ онтон олус дуоһуйар. Хайдах эрэ Кощей Бессмертнайы кэһэппит курдук. Кэлин онтубут туох да туһата суох буолбута. Кэккэлэһэ кыбаарталга саҥа байыаннай комиссариат тутуллубута. Бу сырыыга мас буолбатах. Остуоруйаҕа курдук – Кощейы тыынын иһиллиигин, онтуҥ өссө тыыллан-хабыллан кэлэр. Тиһэҕэр тиийэ чаанын таһаарбаккын.
Генка сэриигэ сылдьан инньэ диир этэ. Мин ити тылга киниттэн үөрэммитим.
– Билигин кинилэр чааннарын таһаарыахпыт, уолаттар. Тоҕо соҥуордугут? Очукуоҕут оонньоото дуо?
БТР-га киирэр уонна күлэр. Кааскатын аптамаат маҕаһыынынан тоҥсунар.
– Ыстааҥҥытын илитимэҥ. Барыта үчүгэй буолуо. Бээ, мин манна олоруум. Чэ, чэ, очукуоҕун сыҕарыт.
Уонна мин миэстэбэр олорбута. Оттон миэхэ син биир этэ. Онно ким да билбэт этэ ээ, граната чопчу мин сыҕарыйбыт сирбэр дьөлө тэбиэҕин.
* * *
Онтон Александр Степанович эмискэ кыыһырар буолан барбыта.
– Эн болҕомтоҥ суох, – диэбитэ кини. – Эн сатаан уруһуйдууруҥ өссө туох да суолтата суох. Худуоһунньук көрө үөрэниэхтээх. Түннүгүнэн көр. Эт, онно тугу көрөҕүн?
– Мин худуоһунньук буолбатахпын, – диибин.
Онуоха кини остуолтан уруһуйдуу олорбут бачыыҥкабын ылан миигин быраҕар.
– Оттон мин – түннүккэ бар диибин!
Мин түннүккэ тиийбитим. Тоҕо диэтэххэ, үөрэх сэбиэдиссэйин уруогар олоруохпун баҕарбаппын.
Бачыыҥкаттан аһаран биэрэр киһиттэн тулатыгар силэ бырдаҥалыырын билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолардааҕар быдан ордуга. Тииһин оҥорторуо да эбит. Эбэтэр ытынан кэбиһиэ этэ буоллаҕа дуу.
– Тугу көрөҕүн?
– Туох да суох. Тииттэри, чыычаахтары көрөбүн. Хачыалга ханнык эрэ оҕолор бааллар.
– Кинилэр тугу гыналларый?
– Хачыаллыыллар, тугу гыныахтарай?
– Хайдахтарый?
Мин сирийэн көрө сатыыбын.
– Көннөрү оҕо оҕо курдуктар. Кыралар.
– Эн бэйэҥ – көннөрү кыра оҕоҕун. Куукунаҕа бар. Миэхэ өссө биири аҕал.
Мин халадыынньыкка барабын, онтон кини ол кэмҥэ ыстакаанын тобоҕолуур.
– Дьэ маладьыас. Манна уур. Айыым таҥарам, тоҕо мин маннык суоммунуй? Биэр эрэ итини. Тиийбэппин дии, көрбөккүн дуо? Миигинниин сэргэстэһэ олор эрэ. Аны уруһуйдуур наадата суох.
Мин олоробун. Кини тииһинэн бытыылканы аһар, ыстакааҥҥа кутар, арыгытын көрөр уонна мичээрдиир, оргууй сыыйан иһэр уонна өрө тыынан баран кириэһилэтигэр тиэрэ түһэр.
– Дьэ диэ, иһиэхпин наһаа да баҕарабын! Тамаҕым дэлби хатар. Оҕолор туһунан туох диэтиҥ этэй?
– Мин эппитим дии – көннөрү кыра оҕолор.
Кини сонньуйбута уонна сэнээбиттии миигин көрбүтэ.
– Көннөрү кыра оҕолор суохтар, Константин. «Көннөрү кыра оҕолору» акаарылар толкуйдаабыттара. Өйдүүгүн дуо, эн?
– Суох, – диибин мин.
– Хаһан эрэ өйдүөҕүҥ. Билигин көннөрү иһит.
Хас күн аайы эн ити оҕолор аттыларынан ааһаҕын уонна кинилэр хайдахтарын туһунан санаан да көрбөккүн. Чэ эн, холобур, кинилэр тугу эрэ этиэхтэрин баҕардахтарына бэйэлэригэр болҕомтону хайдах тардалларын этиэҥ дуо? Эппэккин? Кинилэр тугу эрэ этиэхтээх оҕолорун төбөтүн илиилэринэн бэйэлэрин диэки эргитэ туталлар. Кыракый илиилэринэн сэҥийэлэриттэн ылан, бэйэлэрин диэки хайыһыннараллар.
Кини бэйэтин суон илиилэрин көрөр, өрө тыынар уонна салгыҥҥа кинилэр хайдах атын киһи сирэйин бэйэлэрин диэки хайыһыннаралларын көрдөрөр.
– Эбэтэр бэйэ-бэйэлэрин илиилэригэр, атахтарыгар өҥнөөх фломастерынан уруһуйдаһаллар. Мантан кинилэр тугу уруһуйдууллара көстүбэт, ол эрээри ону кинилэр сөбүлүүллэрэ биллэр. Тоҕо диэтэххэ, онтон кычыкыланаллар уонна туох уруһуйдаммытын бэйэ бэйэлэригэр көрдөрөллөр. Эн хаһан эрэ хараҥа хоско ситэ сабыллыбатах аанынан сырдык тыргыллан киирэрин көрбүтүҥ дуо? Сардаҥа бастаан сип-синньигэс буолар, онтон сыыйа кэтирээн барар. Киһи син биир оннук. Бастаан соҕотох, онтон иккиэлэр, онтон икки оҕолонор, онтон түөрт сиэннэнэр. Өйдүүгүн? Киһи сардаҥа курдук сыыйа кэҥээн барар. Оннук муҥура суох бара турар. Эн өйдүүгүн?
Кини мин хаһан кэҕис гыныахпар диэри көрөн олорор.
– Маладьыас! Аны билигин эт, эн кыра сылдьан тугу гынар этигиний?
– Мин ону өйдөөбөппүн ээ.
– Оттон эн өйдүү сатаа.
– Бары тугу гыналлар да, ону.
– Оонньообутуҥ, күүлэйдээбитиҥ, уруунньукка олорбутуҥ?
– Ээ оннук.
– Ол кыра. Худуоһунньук элбэҕи билиэхтээх.
– Мин худуоһунньук буолбатахпын.
– Аҕал ол бачыыҥканы. Мин турарым ыарахана бэрт.
– Туох эрэ буолла да, тута – бачыыҥканы аҕал буоллаҕай.
– Оттон эн мунньараҥнаама! Мин эйигинниин кэпсэтэбин. Дабаай толкуйдаа, толкуйдаа.
– Оттон мин номнуо умнубуппун… Оҕо саадыгар кыргыттар ииктииллэрин көрөр аҕай этим.
– Дьэ ити быдан ордук. Уонна тугу?
– Ийэбин күүтэр этим. Кини наар миигин саамай хойут ылааччы.
– Үчүгэй.
– Соҕотоҕун олорооччубун. Оттон иитээччи этээччи, мин ийэбинээн кинини адьас сөп оҥорбут үһүбүт.
– Кини хайдах этэй?
– Улахан… Үчүгэйдик өйдөөбөппүн… Кини халыҥ килиэккэ дьууппалаах этэ. Мин биирдэ түгэх хоско киирбитим, онно кини түүҥҥү ырбаахынан эрэ турара. Ийэбэр эмиэ оннук ырбаахылааҕа. Кини төҥкөс гынан баран, миигин сирэйгэ охсубута. Оттон мин таах киирбитим. Мээчик онно төкүнүйэн хаалбыта. Миигинниин оонньуур ким да суоҕа.
– Эн кинини абааһы көрөр этиҥ дуо?
– Билбэтим. Арааһа. Ийэм кини кэргэнин Афганистаҥҥа өлөрбүттэр диэбитэ. Эписиэр үһү.
* * *
Саҥа дьону аҕаллахтарына, Генка наар – ким хантан сылдьарын ыйытар этэ. Москваттан төрүттээхтэр бииргэ тутуһа сылдьыахпытын наада диирэ. Аппаалалар, баҕар, биирдиилээн өллүннэр. Оттон бэйэтэ Фрязиноттан сылдьара. Пашка эмиэ онтон ыҥырыллыбыта. Генка сүрдээҕин табылынныбыт диирэ. Бииргэ ыҥырыллыбыттар, үөрэҕи бииргэ ааспыттар уонна манна биир чааска түбэспиттэр. Куруутун оннук буолбат. Оттон мин Подольскайтан сылдьарым. Ол иһин Серега кэлээтин кытта, Генка киниэхэ эппитэ – куттаныма. Манна биһиги номнуо үһүө буоллубут. Кимиэхэ да атаҕастатыахпыт суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, Серега дьэ, дьиҥнээхтии Москваттан төрүттээх этэ. Үйэтин тухары Кулун тутар 8 күнүн үһүс уулуссатыгар олорбут. Метроҕа диэри автобуһунан уон мүнүүтэ. Биллэн турар, «Динамо» ыалдьааччыта.
– Ээ, эн ментэриҥ диэн! – диэччи Генка. – Син биир адьас сатаан оонньооботтор. Кырдьык, адьас сатаан оонньооботтор дии, Пашка?
Пашка саҥарбат. Тоҕо диэтэххэ, кини төрүт аҕыйахтык саҥарар. Ханна баҕарар наар Генканы кытта сылдьааччы, ол эрээри бэйэтэ хаһан да кэпсэппэт. Саннын хамсатааччы уонна аптамаатын көннөрөөччү.
– Онон оннук, буойун, – диэбитэ Генка Серегаҕа. – Биһигиттэн чугас сырыт. Оттон атын буоллаҕына кэннигин быһа тардыахтара – кэлин кэмсинэ сылдьыаҥ.
Ол эрээри төрдүөн бииргэ өр сэриилэспэтэхпит. Ол сарсыарда БТР-га олорорбутугар Генка Сереганы хаадьылаабыта:
– Дьэ эмиэ, буойун! Биһиги манна бары биир кэмҥэ тааҥка клиренсин кэнниттэн барбыппыт. Сэриигэ сылдьан – клиренс диэн тугун билбэт туох аатай? Ол Пашка аҕата флокка сулууспалаабыт. Кинилэри онно бастаан дьаакыры сытыылыырга күһэйбиттэр. Сиргэ үчүгэйдик батары киирдин диэн. Санаан көрөҕүн? Игиинэн. Эт эрэ, Пашка.
Серега БТР-га бүтэһигинэн киирбитэ уонна люгу саппыта.
– Миигин флотка ылбатахтара хомолтолоох. Кинилэргэ сүүс да дьаакыры сытыылыам этэ.
– Ыстааҥҥын сиигирдимэ, буойун, – диэбитэ Генка. – Дьылҕаҕыттан ханна да куотуоҥ суоҕа. Сыл аҥаарын анараа өттүгэр манна муора пехотын бүтүн биригээдэтин сууһарбыттара. Арааһа, ыҥырыллан баран эмиэ үөрбүттэрэ эбитэ буолуо. Муоранан устуохпут дии санаатахтара. Ити люгу, эн буойун, таах да саптыҥ ээ.
– Тоҕо?
– Тоҕо диэтэххэ, мин эйигин кытта айаннаан иһэбин. Соҕотоҕун айаннаан иһэриҥ буоллар, эйиэхэ ким да тугу да диэ суох этэ.
– Өйдөөбөтүм.
– БТР-га граната кэлэн түстэҕинэ, өйдүөҥ. Куйаҕы таах дьөлө сиэ даҕаны иһирдьэ эстиэҕэ. Оттон биһигини илдьи тэбэн кэбиһиэҕэ, тоҕо диэтэххэ, сабыылаах сиргэ ыгыллыы ынырыга буолар. Эн, буойун, физиканы хаһан эрэ үөрэппитиҥ дуо? Эбэтэр оскуола туалетыгар бэйэҕин бэйэҥ астыннарар этиҥ дуу? Бэйи эрэ, Костя, мин манна олоруум. Чэ, чэ эмэһэҕин сыҕарыт. Оттон эн, буойун, люгу арый. Тоҕо миигин көрөн баран олороҕун?
* * *
Кырдьыгынан эттэхпинэ, кинини мин тоҕо даа итирик гына уруһуйдаабытым буолла. Тоҕо диэтэххэ, баҕар, ол кэмҥэ тугу да уруһуйдуурум суоҕуттан буолуо. Александр Степановичка баары барытын кумааҕыга уруһуйдаабытым. Туох баар атах таҥаһын, иһити, бытыылканы, кинигэни, акаары баҕайы статуэткалары. Кини тугу иннибэр уурарын, барытын. Онон, уруһуйдуохха айылаах туох да хаалбатаҕа. Уонна таах олорор чуҥкук баҕайы этэ. Тоҕо диэтэххэ, кини итирэн утуйан хаалбыта, онтон мин утары олорорум уонна хайдах тахсан барыахпын билбэтэҕим, мин барбытым кэнниттэн ааны хатыыр киһи суоҕа.
Арай биирдэ, дьиэбэр кэлбитим, хоспор ханнык эрэ киһи баара, биллэн турар, мин кыратык ытырыктаппытым. Онтон Эдуард Михайлович бу Александр Степанович уола диэбитэ, ол быыһыгар ити киһини мин ыҥырбыппар дылы дьиибэ баҕайытык көрүтэлиирэ. Хоско киирээт, ол киһи мин уруһуйбун тутан турарын көрбүтүм, бэйэм да акаарыбар онтубун остуолбар хаалларан кэбиспитим. Эдуард Михайлович булан иһэ бустун дии санаабытым. Кинини кыынньыырбын сөбүлүүр этим. Оттон билигин ол киһи иннигэр хайдах да буолуохпун билбэккэ турбутум. Тоҕо диэтэххэ, аҕата итинник дьүһүн-бодо буолан утуйан нарайан олорорун уруһуйдууру ким сөбүлүөй? Биир тылынан эттэххэ – итирэн утуйан хаалбытын уонна, уопсайынан, дьиэтигэр итинник буоларын ойуулуур сүрэ бэрт дии.
Ол эрээри кини аатым Борис Александрович диэбитэ уонна миигин кытта көннөрү кэпсэтээри кэллим диэбитэ. Биһиги остуол таһыгар олорбуппут уонна аргыый кэпсэтэн барбыппыт. Ол тухары кини уруһуйу тутан олорбута. Оттон бэйэтэ Александр Степанович туһунан ыйыталаспыта. Киниэхэ мин аадырыспын үөрэх сэбиэдиссэйэ биэрбитин эппитэ, тоҕо диэтэххэ, кини миигинниин сирэй көрсүөн баҕарбыт эбит. Аҕатын туһунан уонна да атыны арааһы кэпсэтээри. Оттон мин көрүүбэр барыта кэминэн курдук диэбитим, ол эрээри – кинини алы гына сатаан, холобур: «Александр Степанович төрүт испэт», – диир кыаҕым суоҕа. Уруһуйбун тутан олордоҕо дии. Кини төһө элбэҕи уонна күн аайы иһэр дуо диэн ыйыппыта. Мин куруутун иһэр диэбитим. Быһа холоон икки-үс бытыылканы, сороҕор элбэҕи да иһэр диэн кэпсээбитим. Санаата-оноото хайдаҕыттан. Онуоха кини мунчаарбыта. Оттон мин киниэхэ эппитим, санаарҕаама, тоҕо диэтэххэ, Александр Степанович – маладьыас. Кини миэхэ араас интэриэһийэни кэпсиир диэбитим. Онно кини тоҕо эрэ өссө ордук сүөм түспүтэ. Аҕатын Краснодарскай кыраайга илдьэ барыан баҕарарын эппитэ, онно үчүгэй уонна муораттан чугас диэбитэ. Ол эрээри Александр Степанович барар санаата суох үһү. Бэйэҥ, миигинэ да суох, Гостагаевскай станицаҕар бар диир эбит. Уопсайынан, кини куруук итинник кыра соҕус дьиктилэрдээх үһү. Билигин Москваҕа министиэристибэҕэ үлэлии сылдьар буолуон сөп эбит, ол оннугар манна олорор уонна арыгылыыр. Уруут-урут, үгүс сыл анараа өттүгэр, киниттэн – Глазуновтан итэҕэһэ суох улахан худуоһунньук тахсыан сөбө үһү, өссө бүтүн дьиэ кэргэнинэн былыр үйэҕэ кыраныысса таһыгар олорор буолуохтаахтарын кини уруһуйдуурун бырахпыт, онтон аны архитектураны бырахпыт, дьиҥэр, Москва киинигэр кини бырайыактаабыт дьиэтэ турар эбит, доҕоро буоллаҕына кини оҥорон биэрбит ханнык эрэ бырайыактарынан миниистиргэ тиийэ үүммүт, ол оннугар тугу да ылбатах, миэхэ туох да наадата суох, барыта баар диир үһү. Дьэ ити курдук мин бэйэм хоспор кини кэпсиирин истэн олорбутум, ону барытын миэхэ тоҕо кэпсии сатыырын төрүт өйдөөбөтөҕүм, оттон кини кэпсээ да кэпсээ буолбута уонна ол тухары мин уруһуйбун көрөрө. Онтон кэмниэ-кэнэҕэс тохтообута, онно эрэ мин Эдуард Михайлович «Аргументы и факты» хаһыакка суруйбут суругун ааҕарын истибитим. Оттон Борис Александрович ону истибэт быһыылааҕа. Кини дириҥ санааҕа ылларан саҥата суох соҥуоран олороро. Эмиэ мин уруһуйбун көрбүтэ уонна эппитэ:
– Кини ити эйигиттэн сылтаан барыан баҕарбат. Кини өссө маннык үөрэнээччилэнэ илигэ.
* * *
Александр Степанович сарсыҥҥытыгар тута ити уруһуйбун аҕал диэн модьуйбута. Мин сүтэрбитим диэбитим, онуоха кини оччоҕо үөрэнэ барыаҥ диэн хаһыытаабыта. Онно биирдэ көрдөрбүтүм, кини өр баҕайы олорбута, адьас хамсаабатаҕа даҕаны. Онтон өрө тыыммыта уонна эппитэ:
– Борька албыннаабатах эбит ээ. Оттон мин кини миэхэ албыннаһар дии санаабытым.
Онтон миигин өрө көрөн таһаарбыта:
– Ол аата, туох да диэбит иһин, сатаан көрөр эбиккин ээ. Уонна бэйэҥ шланга буолан кубулунаҕын.
– Мин кубулумматаҕым.
– Саҥарба! Хата, эт эрэ, хаһан бүтэһигин училищеҕа киирэ сылдьыбыккыный?
– Мин дуо?
– Миэхэ акаары курдук көстө сатаама.
– Икки хонуктааҕыта.
– Тоҕо?
– Биир уолга харчы биэриэхтээх этим.
– Дьэ онно хайдаҕый?
– Үчүгэй.
– Аркадий Андреевиһы көрсүбүтүҥ дуо?
– Кими?
– Үөрэх сэбиэдиссэйин. Эн тугуй, бүгүн миигин соруйан кыынньыы сатыыгын дуо?
– Суох, мин, кырдьык, кини аатын умнубуппун. Биһиги кинини тэбиэн диэн ааттыыбыт.
– Силэ бырдаҥалыыр дуо?
Александр Степанович сонньуйан ылбыта, онуоха бүтүн бэйэтэ үрүллүбүт аарыма саарык курдук култараҥнаан ылбыта.
– Өссө хайдах курдук!
– Өйдөнөр. Итиҥтиҥ тиһэҕэр өссө ыраах силлиэҕэ. Дьэ онон кинини көрсүбүтүҥ дуо?
– Көрсөн.
– Туох диэбитэй?
– Оччо суох. Эйигин ыйыппыта.
– Ону туох диэбиккиний?
– Эйигин ыалдьар диэбитим.
– Ыалдьар даа? Оо дьэ акаары! Киниэхэ кырдьыгы этиэххэ баара. Онтон атын кини эйигин сиэҕэ. Ордук дириэктэр буоллаҕына.
Онтон ыла мин үөрэх сэбиэдиссэйин аатын умнубатаҕым. Тоҕо диэтэххэ, Александр Степанович сыыспатах этэ. Аркадий Степанович, кырдьык, дириэктэр буолбута. Билбэтим – баҕар, миниистир доҕорун атын үлэҕэ анаабыттара, эбэтэр Александр Степанович бэйэ оҥорбут кыһыл арыгыта утаҕы ордук ханнарыа дии санаабыта дуу. Аҕам оҕо эрдэхпинэ, «Массандра» диэн соҕурууҥҥу олус үчүгэй кыһыл арыгы баар диирэ. Тоҕо эрэ мин ол арыгы аатын өйдөөн хаалбытым. Мин ол мороженайдааҕар минньигэс буолуо дии санаабытым. Баҕар, дириэктэр ол арыгыны иһээри уолугар барбыта буолуо. Билбэтим. Кини миэхэ уруһуйдуургун быраҕыма диэбитэ. Бырахтахпына, кэлэн төбөбүн быһа тардыах буолбута. Чопчута – баскын диэбитэ.
– Эн миигин өйдөөтүҥ дуо? Таҥара оннукка эрэ тиэрпэтин, быраҕыма. Быраҕыаҥ даҕаны мин эн баскын эрэ быһа тардыам суоҕа.
Ол эрээри кини кэлбэтэҕэ. Оттон мин тута кэриэтэ уруһуйдаабат буолбутум, тоҕо диэтэххэ, кини кырдьык эппитэ буолуо дии санаабытым. Кинини хас да ый күүппүтүм. Онтум баара – сыбыс-сымыйа эбит. Кини мин ааппын да умнубут буолуохтаах.
Оттон Аркадий Андреевич сонно тута миигин иитиигэ ылсыбытынан барбыта. Ол иһин, бэбиэскэ тутаат, мин бастакынан байыаннай комиссариакка барбытым. Ким да билбэт этэ буоллаҕа дии, ол хайдах түмүктэниэн. Онно эбии Эдуард Михайлович миигин олох сордообута.
* * *
– Иһит эрэ, Костя! – БТР хоҥнубутугар Генка кулгаахпар хаһыытаабыта. – Дембеллэнэн баран, эн кииринньэҥ аҕаҥ сымыытын быһа тардыахпытын баҕараҕын дуо? Ээ, Пашка? Ол акаары сымыытын быһа тардабыт дуо?
Мин баспын быһа илгистибитим, тоҕо диэтэххэ мотуор тыаһын баһыйа сатаан хаһыытыахпын баҕарбатаҕым. Онуоха эбии, биһигини кытары тоҕо эрэ дивизия ыстаабыттан кэлбит капитан айаннаан иһэрэ. Кинини кытта өссө прапорщик Демидов баара. Кини хаһан да биһигини кытары БТР-га олорсооччута суох этэ.
Генка эмиэ кинилэр диэки көрбүтэ, онтон миэхэ төҥкөйөн кулгаахпар хаһыытаабыта:
– Дөйүөрбэ разведчиктар, блин! Чеченнэргэ харчыларын аахса баран иһэллэр – биһиги Страпромысловскайы буомбалаабатахпытына, кимиэхэ төһө тиксэрий диэн. Кинилэр онно хампарыйа сытыйбыт ниэби хачайдыыр тэриллэрэ баар.
Мин капитан диэки көрбүтүм, ол эрээри кини Генканы истэр кыаҕа суоҕа, төрүт ыраах олороро. Прапорщик Демидов трофейнай плеерин истэрэ. Бу иннинэ икки хонуктааҕыта уолаттар снайперы туппуттара уонна бэһис этээстэн бырахпыттара. Оттон плеерин Демидовка биэрбиттэрэ. Кинини кытары албыннаспыт ордук. Кини өссө аармыйаҕа кэлиэн инниттэн хааччыйыы эйгэтигэр үлэлээбит этэ.
– Хайа, буойун, – Генка Серегаҕа ордоотообута. – Өссө төһө өр люгу аһа сатаан мэйиигин сордуугун?
– Аһыллыбат дии.
Серега күүһэ баарынан тутааҕы тардыалыыра.
– Халбарый эрэ, абааһы баара! Көр эрэ. Маннык гыныахха наада. Өйдөөтүҥ!
Генка люгу арыйан баран, эмиэ Сереганы күлүү гыммыта:
– Эйиэхэ туох да сатаммат. Сэрэн, биир миэстэҕин быһа ытыахтара. Дьиэҕэр тугу илдьэ барыаххыный? Аптамаат маҕаһыынынан кыргыттары кэйиэлиэҥ дуо? Ээ, ээ, онно олорума! Кэл манна. Люгунан бык эрэ.
Уол сибиэни көрбүттүү, кини диэки көрбүтэ.
– Тоҕо быччаччы көрдүҥ? Чэ, таҕыс диибин.
– Онно снайпердар бааллар ээ.
– Онно тугуй? Оттон эн манна олоруоххун баҕарбытыҥ дуо? Таҕыс диибин ээ, мин эйиэхэ. Билигин үлтүрүйбүт дьиэлэри ааһыахпыт. Манна куһаҕан тыыннар мэлдьи «тигээйилээх» олорооччулар. Өскөтүн граната эркиҥҥэ сааллан дэлби тэптэҕинэ, саатар эн тыыннаах таһырдьа эһиллиэҥ. Оччоҕо ойон туран биһигини хостуоҥ. Өйдөөтүҥ? Ким хамсыыры урут таһаараар. Иһиттиҥ дуо миигин? Чэ үөһэ таҕыс.
Серега люктан быһаҕаһыгар диэри быкпыта уонна тохтообута. Генка таһырдьаны көрөр хайаҕаска сыстыбыта.
– Үлтүрүйбүт дьиэлэргэ чугаһаатыбыт! – диэн рацияҕа хаһыытаабыта. – Истэҕит дуо? Утуйан хаалбыттар дуу, онно? Чугаһаатыбыт. Туох эмэ буоллаҕына, хаххалаарыҥ. Икки сүүс миэтэрэ хаалла… Сүүс биэс уон.. Сүүс… Барыта этэҥҥэ курдук… Арааһа, манна ким да суох быһыылаах… Биэс уон миэтэрэ хаалла… Аастыбыт даҕаны… Биһиэхэ манна чуумпу… Тугуй? Суох, барыта этэҥҥэ, диибин мин… Чуумпу манна, чуумпу…
* * *
Тыас ынырык этэ, мин өрө ыстанаат атахпар тура түспүтүм. Сонно тута сууллубутум. Охсуу күүһүттэн төбөм иһэ куолакалы охсубуттуу лүҥкүнээбитэ. Харахпар кураанах бытыылка көстөрө. Аттыгар өссө биир сытара. Мин олору илиибинэн таарыйбытым, онно бэйэ-бэйэлэригэр охсуллубуттара. Маннык сытар үчүгэйэ. Муоста сөрүүн этэ. Мин линолеумҥа сэҥийэбинэн сыстыбытым уонна харахпын симпитим. Хамсаамыахха эрэ…
Ити кэмҥэ ким эрэ ааны лүҥсүйбүтэ. Арааһа, тэбиэлииллэр быһыылааҕа. Адьас төбөҕө биэртэлиир курдуга.
Мин олорбутум, харахпын аспытым уонна оргууй туран барбытым. Хайдах эрэ гынан – эмискэ хамсанымыахха наада. Оччоҕо хотуолуом суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, ону ыраастыыр эрэйэ бэрт буолуо. Мин элбэхтэ төҥкөҥнүүр кыаҕым суох.
Ааны эмиэ күүскэ лүҥсүйбүттэрэ. Туохха ити үлүгэрдээх ыксаатылар? Мин суһал поезд үһүбүн дуо?
Тыыннара да быстыбат ээ, түүннэри эйиэхэ кэлээччилэр уонна ааны тэбиэлээччилэр. Хас чаас эбитэ буолла? Уонна хаһыс чыыһыланый?
Атаххыт быһа сытыйбат ээ.
– Эҕэрдэ! – диэбитэ Генка, ааны аспыппар. – Оо дьэ, сирэй-харах бөҕөҕүн дии, Шарапов.
Мин сиэркилэҕэ көрүнүөхпүн баҕарбытым, онтон уон хонуктааҕыта Ольгаҕа илдьибиппин өйдөөбүтүм. Эбэтэр уон икки хонуктааҕыта дуу.
– Оо, биһиэхэ манна олус да ыһыллыбыттоҕуллубут! – диэбитэ кини хоско ааһан иһэн. – Эмтэнээччибит тыыннаах киһитээҕэр өлбүккэ маарынныыр. Оттон мин тоҕо ааны аспатый диибин ээ.
– Онно олор.
– Ээ суох, хамандыыр. Мин турбутум ордук. Ойоҕум бу джинсыны субу аҕай атыыласпыта.
– Ээ, киэр буол! – диэбитим мин, хаттаан муостаҕа олоро-олоро.
– Эн адьас иэдэйдиҥ дуо?
– Мээрилээмэ диибин. Көрбөккүн дуо – куһаҕаммын?
– Көрөбүн. Испитиҥ өр буолла дуо?
– Билбэппин. Икки нэдиэлэ. Бүгүн хаһыс чыыһыланый? Уонна эн, уопсайынан, тоҕо түүн кэллиҥ? Билигин өссө түүн буолбат дуо?
– Дьэ, эмиэ эттиҥ дии, хамандыыр! Киэһэ тоҕус чаас. Мин эйиэхэ, ити быыһыгар, иккис күммүн эрийэ сатыыбын. Төлөпүөнүҥ хайдах буолла?
Кини төлөпүөн холбонор розеткатыгар төҥкөйөн туура тардыллыбыт сунууру ылбыта.
– Өйдөнөр. Тас эйгэ сордоото дуо?
– Мээрилээмэ.
– Онтон бэҕэһээ ити ыалгар Светланаҕа эрийбитим.
– Ольгаҕа.
– Ээ, миэхэ син биир. Кини эн арыгылыы сытаргын эппитэ. Тоҥсуйа сатаабыта. Туһа суох диэбитэ.
– Мин истибэтэҕим.
– Дьэҥкэ буоллаҕа. Мин бэйэм сутуругум иһиэр диэри эттээтим. Быһатын, тур хомун. Мөссүөҥҥүн оҥоруохпут. Мин эйиэхэ хонуоҕум, онтон сарсын Пашкаҕа тиийиэхпит уонна Москваҕа барыахпыт. Кини массыыната алдьаммыт, эйигинэ суох миигин кытта биир джипкэ айанныа суоҕа. Кинини хайдаҕын бэйэҥ билэҕин дии.
Мин нэһиилэ төбөбүн көтөхпүтүм.
– Москваҕа тугу сии барабыт ол? Эһиги эйэлэһэр санааланныгыт дуо?
Кини миигин көрөн тура түспүтэ уонна чочумча тугу да саҥарбатаҕа.
– Оо дьэ, эттэҕиҥ ээ! Тугуй, эн өссө билбэккин дуо? Пашка эрийбэтэҕэ дуо? Төлөпүөҥҥүн хаһан араарбыккыный? Кини эрийбэтэҕэ дуу?
Мин өндөйөн, кини иннигэр муостаҕа олорбутум. Төбөм иһэ Пасха күнүнээҕи куолакал курдук лүҥкүнүүрэ.
– Ким эрэ эрийбитэ да, туруупканы ылбатаҕым. Төбөм ыалдьар этэ.
– Дьэ, сордоммут киһигин дии. Серега сүппүт, оттон эн буоллаҕына билбэккин. Сарсын кинини көрдүү барыахпыт. Эн арыгыҥ орто дуо?
Серега хаһыс да сүтүүтэ. Кини дембеллэммиппит кэннэ хайдах эрэ табыллыбатаҕа. Пашка курдук дуу, мин курдук дуу буолбатаҕа. Оттон Генка курдук хайдах да буолар кыаҕа суоҕа. Бастаан көмөлөһөн көрбүппүт. Үлэ булбуппут. Онтон атын үлэни. Тиһэҕэр Генка ол дьону кытары көрсөрүм ынырык кыбыстыылаах диэбитэ. Быһата – кинилэр итэҕэйбиттэр, онтон кини буоллаҕына Сереганы анньан биэрбит. Кинилэр Генкалыын элбэх харчылаах дьыалаҕа ылсыахтарын баҕарбыттар үһү. Ол иһин биһиги Серегаҕа көннөрү харчы эрэ биэрэр буолбуппут. Сороҕор мин, сороҕор Пашка. Генка эмиэ биэрэр этэ. Ол эрээри туһата суоҕа. Серегаҕа биир мөһөөх буоллун, икки сүүс бакса буоллун – тута бүтэрэ. Киниэнэ барыта хайдах эрэ этэ.
Бастаан кини син үчүгэй дьоннуун сылдьар курдуга. Олоро түһэн кыратык иһэр буоллуннар – туох буолуой? Онтон хаамаайылар көстүтэлээн барбыттара. Тоҕо диэтэххэ, кини дьиэлээх этэ. Уонна соҕотоҕун олороро. Саҥаһа бастаан киирсэ сатаабыта, ол эрээри сотору Калуга уобалаһыгар дьиэ атыыласпыта уонна киниэхэ эппитэ – бырастыы гын, кырдьар сааспар миэхэ маннык эрэй наадата суох. Оттон Серега үлэлиэн адьас баҕарбата. Ардыгар биири этэрэ, сороҕор атыны туойара. Салайааччым – сүөһү эбэтэр үлэм – дьаабы. Куруутун туга эрэ табыллыбата. Бүтэһигин биһиги Пашкалыын кинини адьас ханнык эрэ үөдэн айаҕыттан хостообуппут. Домодедовоҕа дьэлликтии сылдьара. Киһи уҥуоҕун билиитэлэрин уурар хосторугар утуйар эбит этэ.
Онон, туох да саҥа суоҕун кэриэтэ этэ. Ол эрээри Генка – Серега саҥаһа адьас дьиҥнээх аймалҕаны тарта диэбитэ. Киниэхэ үстэ эрийэ сылдьыбыт уонна наар ытыыр үһү. Кинилэр аймахтан ким эрэ Москваҕа кэлэ сылдьыбыт уонна киниэхэ Серега дьиэтигэр атын дьон олороллор диэбит. Ааны аспатахтар уонна Серега туһунан төрүт кэпсэтиэхтэрин баҕарбаттар үһү.
– Быһата, киниэхэ Сереганы өлөрбүттэр эрэ диэн санаа киирэр. Кырдьар сааһыгар өйө хамсаан эрэр быһыылаах. Кинилэргэ өрүү араас солуута суох санаалар дьэ киирэллэр. Эмээхсин оҕуруокка олус үлэлээбит быһыылаах. Көлөпүнэни үүннэрэн атыылыыра буолуо.
– Бастаан киниэхэ барбаппыт дуо? – диэбитим мин. – Кини хаһан бүтэһигин Сереганы көрсүбүт үһүнүй?
– Ээ чэ, балыыҥкалаама! Сарсын Москваҕа барабыт. Мин эйиэхэ – арыгы баар дуо диибин ээ? Халадыынньыкка туох да хаалбатах.
Фрязиноҕа уон биир саҕана тиийбиппит. Халлаан дьаабы этэ, ол иһин айаммыт бытаарбыта. Эмиэ да ардыыра, эмиэ да хаардыыра. Хаста да тохтуурга тиийбиппит.
* * *
Пашка дьиэтин таһыгар Генка миэхэ төлөпүөнүн үҥүлүппүтэ.
– Эт киниэхэ, эмэһэтин түргэнник хоҥнордун.
Биэс мүнүүтэнэн Пашка саҥата суох кэнники олбоххо олорбута, миигин санныга охсубута уонна тута таһырдьаны одууласпыта. Ити иннинэ хаһан да олбуорун иһин көрбөтөх киһиэхэ дылы. Адьас олоҕун тухары да көрбөтөх курдуга.
– Дьонуҥ хайдахтарый? – олбохпор эргиллибитим.
Кини саннын эрэ хамсаппыта.
Ити харчы туһуттан айдаан кинилэр икки ардыларыгар улахан тыҥааһыны үөскэппитэ. Кинилэр Генкалыын бэл биисинэстэрин үллэстэргэ быһаарбыттара. Адьас көрсүбэт буолбуттара. Арыгыны да атын-атын хампаанньаҕа иһэллэрэ. Ол гынан баран – бу Фрязиноттан иккиэн ханна барыахтарай? Хампаанньаларыгар да бары биир дьон этилэр. Ол иһин, эмискэ көрсө түспэт туһуттан, барытын эрдэ билиэхтэрин наада этэ. Онто суох ол тугунан түмүктэрин ким билиэ баарай. Пашка сөбүлээбэппин диир даҕаны, арыгыны олус элбэҕи иһиэн сөп. Икки бытыылканы баҕас иһэр. Сороҕор үһү даҕаны.
Итирэн баран миэхэ кэпсииллэриттэн өйдүүрбүнэн, ханнык эрэ биэс уон тыһыынча баксаттан сылтаан дьыала итинник эргийэн тахсыбыт. Биллэн турар, элбэх харчы, ол эрээри манныкка тиийэр сөп үһү дуо? Миэхэ тиийэн олоппоско иэҕэҥнии олорон биири мээрилииллэр: эн билэҕин дии, мин кинини хайдах да албынныыр кыаҕым суоҕун? Билэҕин буолбат дуо? Чэ, эт эрэ?
Миэхэ итинник кэпсэтиилэр наадалаахтар этэ! Тоҕо диэтэххэ, кинилэртэн хайалара да уоскуйан биэрбэт этэ. Миэхэ кэлэллэр уонна өссө мин арыгыбын иһэллэр. Уонна оттон, саамай сүрүнэ, мин хайалара харчыны ылбытын билбэппин эбээт. Кинилэр бастаан биирдии бэйэлэригэр кыраныысса таһыгар икки дьиэ атыылаһаары гыммыттар этэ. Тоҕо диэтэххэ, босхо кэлбит, халлаантан түспүт харчы этэ, ким даҕаны, уопсайынан, маннык буолуо диэбэтэх – биир дьыала наһаа табыллан хаалбыт. Онтон биэс уон тыһыынча икки дьиэҕэ тиийбэт, биир эрэ дьиэни атыылаһыахха сөп диэн билбиттэр. Ол иһин онуоха-маныаха диэри ууран эриэххэ дэспиттэр. Онтон ол харчы ханна да барбыта биллибэккэ симэлийэн хаалбыт. Иккиэн мин ылбатаҕым дииллэр. Пашка кэргэнэ Генкаҕа дьиэтигэр тиийэн тугу эрэ кэпсэппиттэр. Генка ол туһунан кэпсиэн баҕарбат этэ, оттон Пашка итирдэҕинэ хабырынар эрэ этэ. Кини оннук акаары кэмэлдьилээх.
Быһата – саах курдук дьыала. Мас төбөтүгэр умньаммыт саах кэриэтэ.
Ол иһин билигин Пашка төрөөбүт-үөскээбит Фрязинотын түннүгүнэн көрөр. Олус итэҕэтиилээхтик умсугуйан туран. Оттон Генка джибин массыына быраабын ыларга туттарсар курдук ыытан иһэр. Мин буоллаҕына кини аттыгар – массыына ыытарга үөрэтэр инструктор курдук олоробун. Ол гынан баран массынаны адьас сатаан ыыппаппын. Уонна түннүгүнэн элэҥниир Фрязино даҕаны миигин төрүт умсугуппат.
– Бу туоххунуй? – дии-дии, халлаан күөҕэ тастаах кинигэ оҕотун муостаттан ылабын.
– Биир өй аҥаардаах бэлэхтээбитэ, – диир Генка. – Америкаҕа олорор ханнык эрэ миссионер. Таҥараҕа үҥэр дьиэлэригэр биһиэхэ миэбэл сакаастаабыта.
«Биһиэхэ» дииригэр кини Пашка массыынаҕа олоруоҕуттан аан бастаан суолуттан хараҕын арааран, кэннин хайыһан ылбыта. Хайыһыа дуо, хайдах эрэ оннук хамсанан ылбыта.
Мин кинигэни ортотуттан арыйан харахпар туох түбэспитин аахпытым: «Искариот диэн ааттаммыт Иудаҕа сатана киирбитэ дии, уон икки апостолтан биирдэригэр».
– Манна бырах, – Генка бардачогу арыйбыта. – Кэргэммэр биэриэм баара. Кини кэнники кэмҥэ итинник туһата суоҕунан үлүһүйдэ.
– Тохтоо, – диибин мин. – Өссө көрө түһүүм.
* * *
Аҕам, хаһан эрэ, оҕо эрдэхпинэ эппитэ: «Элбэхтик ааҕыма, хараххын мөлтөтүөҥ». Оттон мин онто да суох элбэхтик аахпат этим. Аҕыйахтык даҕаны аахпатым. Кини кинигэ тута сылдьарбын көрөрүгэр, ону мин таах мээнэ илиибэр ылбытым. Ол ийэм кинигэтэ, хайдах баайарга үөрэнэр кинигэ этэ. Араас күрүчүөктэр, биэтилэлэр. Тоҕо ону арыйбыппын билбэппин. Арааһа, чуҥкуйдаҕым буолуо. Ол кэмҥэ аҕам кэлбитэ. Уонна – элбэҕи ааҕыма диэбитэ.
Бэлисипиэт туһунан эттэххэ, эмиэ итинник этэ. Мээчиги үрдэрэргэ үөрэтиигэ эмиэ ол хатыланара. Ол эбэтэр хайдах эрэ туох да суох курдук буолан тахсар. Мээчик даҕаны, бэлисипиэт даҕаны, аҕам түһэҕэ даҕаны. Мин эмиэ суохпун. Ол оннугар ыалларбыт оҕолоро бааллара. Аҕам наар кинилэр бэлисипиэттэрин тутар этэ. Кэннилэригэр турар уонна багажнигыттан тутар. Онтон миигиттэн: тутабын дуо диэн ыйытар. Мин куруутун суох диэччибин. Тоҕо диэтэххэ, соҕотоҕун буоларыҥ быдан ордук. Дьиэҕэр кэлэҕин уонна көҕөрбүт сиргин улахан ньуосканан аалаҕын. Оттон аҕаҥ хаһыаты хачыгыратар, эйигин көрөр уонна этэр: ити кэнниттэн ньуоскаҕын хайаан да сууйаар.
Ол иһин, Серега дьиэтигэр ааны ким да арыйбатаҕар Генка, арааһа, мин аҕабар бара сырыттахпытына сатаныыһы диэбитигэр, ол кирдээх подъезд от күөҕэ истиэнэтин таһыгар кинини утары көрөн туран, туох диэхпин билбэтэҕим.
– Тоҕо мэндээриччи көрдүҥ? – диэбитэ кини. – Тоҕо саҥарбаккын? Эн итирэн баран бэйэҥ эппитиҥ дии, кини Москва мээрийэтигэр үлэлиир диэн. Киниэхэ барыахха, кэпсэтиэххэ. Кини онно бу дьиэ атыыламмыт дуу, суох дуу диэн билиэҕэ. Ким, хаһан атыыласпытый. Дьиэтэ-уота суох хаамаайыларга сыһыаннаах туох эрэ сулууспалаахтара да буолуо. Регистрация… Уопсайынан, тугуй-ханныгый. Бардыбыт. Онто суох, бириэмэ ыгар.
– Мин кинини уон сыл көрбөтөҕүм.
– Онно тугуй? Дьэ көрүөҥ буоллаҕа. Сыыҥкын сиэн бүт! Биһиэхэ киниттэн атын ким даҕаны Серега дьиэтин туһунан эппиэти биэриэ суоҕа. Онтон ону билбэккэ эрэ, дьиэҕэ киирэ сатыыр төрүт сатаммат. Биһиги бу дьиэҕэ ким олорорун билиэхпитин наада. Итиэннэ, үөдэн баара, кинилэр манна хайдах киирдилэр. Чэ, чэ, аадырыһын эт.
Мин Пашка диэки көрбүтүм, ол эрээри кини ити кэмҥэ атын сир диэки хайыспыта.
* * *
– Эһиги кимиэхэ наадыйаҕыт? – диэбитэ ааны арыйбыт эдэр дьахтар.
Куттаммыта. Онто куолаһыттан биллибитэ. Биһиги үһүөн кини иннигэр бандьыыттар курдук турарбыт. Мин Генка кэннигэр саһа сатаабытым. Саатар сирэйбин кистээри.
– Ээ, бу эн, Костя! – диэбитэ аҕам, дьахтар кэнниттэн көрүдүөргэ көстө түһээт. – Киир. Киириҥ, уолаттар, бары.
Мин Генка кэнниттэн тахсан кэлбитим, онно аҕам миигин күүскэ бобо кууһан ылбыта.
– Дьэ кэллиҥ дии. Оттон мин эйигин күүппүтүм ыраатта.
* * *
Кини арыгыта ыарахан сыаналаах этэ. Импортнай этикеткэлээх уонна кыраһыабай бытыылкалаах. Ол эрээри аҕыйах. Уон биэс эрэ мүнүүтэҕэ тиийбитэ.
– Марина, биһиэхэ өссө буокката атыылас эрэ, – диэбитэ аҕам. – Онтон атын манна биһиги бары утатан иэдэйиэхпит.
– Эн сарсын мунньахтааххын, – диэбитэ дьахтар, мин диэки көрбөккө буола сатыы-сатыы.
– Ону өйдүүбүн. Бар, көмүһүөм, атыылас. Мин уолбун кытта дьэ кэмниэ-кэнэҕэс арыгы иһиэхпин наада. Тоҕо эн бачча өр кэлэ сылдьыбатаххыный? Ээ, Костя?
– Дьыала элбэх, – диэбитим мин.
– Оттон мин наар бырааттаах балтыгын көрдөрүөхпүн баҕарар этим. Эн кинилэр тустарынан билэҕин дуо? Кинилэр билигин оскуолаҕа сылдьаллар. Наташка бэһис кылаас, Славка пиэрибэйгэ киирдэ. Иккиэн иккис симиэнэлэр. Өйдүүгүн, көрүдьүөс дьон.
– Мин сэрэйэбин.
– Ээ, эн тугу да сэрэйбэккин. Кэпсээ, эн хайдаххыный?
Кини сирэйбин көрбүтэ, онуоха мин киниэхэ итинник көрөрө ыараханын билбитим.
– Бэйэҥ көрөҕүн.
– Ээ чэ, бүт! Олоххо араас буолар. Кылаабынайа, тыыннааххын.
Кини саҥата суох олоро түспүтэ, илиитигэр кураанах үрүүмкэтин эргичиҥнэппитэ.
– Оттон, уопсайынан, хайдаҕый? Ыарахан этэ?
– Чэпчэкитэ суох.
– Өйдөнөр. Оттон хайдах итинник буолбутай?
– БТР-ры «Тигээйинэн» саайбыттара.
– Оттон эйигин кытта уолаттар бааллара дуо?
Кини Генкалаах Пашканы көрбүтэ.
– Кинилэри эрдэ хостообуттара. Серега миигин өлбүт дии санаабыт этэ.
Аҕам чочумча саҥата суох олорбута, онтон дириҥник өрө тыынан баран, хараҕын кураанах үрүүмкэттэн араарбыта.
– Оттон эһиги Серегаҕыт туһугар, кырдьыгынан эттэххэ, мин хайдах көмөлөһүөхпүн билбэппин. Адьас атын отделга баарбын. Патриотическай иитиинэн дьарыктанабын.
– Оскуолаҕа НВП-ны үөрэтэҕин дуо? – диэбитэ Генка.
– Ол эрэ буолбатах.
– Өйдөнөр. «Зарница» диэ… Таах сибиэ.
– Ити туһата суох буолбатах, – диэбитэ аҕам уонна үрүүмкэтин остуолга уурбута. – Аармыйа аатын-суолун үрдэтиэххэ наада.
– Эн бэйэҥ туох чыыннааххыный?
– Подполковник.
– Сүрдээх эбит. Сэриилэспитиҥ дуо? Итии туочукаларга? Афганистаҥҥа?
Аҕам Генканы көрбүтэ, хараҕын арыый быһыччы туттубута.
– Суох, сэриилэспэтэҕим. Мин каадыр боппуруостарынан дьарыктанабын.
– Өйдөннө. Уонна ыйытыы суох.
– Бу баар эһиги арыгыгыт, – диэбитэ Марина, куукунаҕа киирэн иһэн. – Утаххытын ханнарыаххытын сөп.
– Оо суох, баһыыба, – диэбитэ Генка. – Биһиги барбыппыт ордук буолуо. Арыгы ханна баҕарар – буор курдук элбэх. Оттон биһиги сарсыарда эмиэ Москваҕа кэлиэхпитин наада. Син биир тиһэҕэр тиийэ көрдүөхпүт. Дьоллоохтук олоруҥ, табаарыс подполковник. Билигин Костя тоҕо эйиэхэ барыан баҕарбатаҕа өйдөнөр.
Көрүдүөргэ аан таһыгар тиийиибитигэр Марина эмискэ эппитэ:
– Эһиги сарсын Москваҕа кэлэбит диир буоллаххытына, баҕар, Костя биһиэхэ хоно хаалара ордук буолбатах дуо? Тоҕо эмиэ төттөрү-таары айаннаан? Биир иллэҥ хос баар ээ.
– Суох, баһыыба, – диэбитим мин. – Мин Подольскайга барабын. Онно миэхэ биир уталыйбат дьыалалаахпын.
Генка джипкэ олорбута, мотуорун собуоттаабыта, ол эрээри тоҕо эрэ хоҥнорго ыксаабатаҕа.
– Иһит эрэ, – кини кэмниэ-кэнэҕэс миэхэ эргиллэн эппитэ. – Өйдүүгүн дуо? Эн, кырдьык, хаал. Туохха биһиги эйигин Подольскайга илдьэн иһиэхпитий? Суолга балтараа чаас барар. Сарсын уон бииргэ эйигин ылыахпыт. Кини эн аҕаҥ эбээт. Чэ, быраат, таҕыс.
* * *
– Хоһуҥ бу, – диэбитэ Марина, миигин урут киллэрэн иһэн. – Олоххун булун. Ол кэмҥэ Николай оҕолору оскуолаттан аҕалыаҕа. Манна чугас, адьас аттыбытыгар баар. Олбуорбут иһигэр.
Кини аҕабын Николай диирин хайдах эрэ кыратык дьиибэргии истэрим. Ийэм кинини наар араспаанньатынан ыҥырара. Оскуолаҕа бииргэ үөрэнэр уолун курдук. Эбэтэр хаһыакка суруллар политическай деятель курдук.
– Итини мин манна ыйаабытым, – диэбитэ мин хартыыналары одуулаһарбын көрөн. – Армяннар уруһуйдарын сөбүлүүбүн. Ким уруһуйдаабытын билбэппин эрээри, чахчы Ереваннааҕы көстүү. Көр, бу онно эрэ көстөр этиҥнээх ардах былыттара, бу хайаҕа ыттан эрэр курдук дьиэлэр. Оҕо сааһым Ереваҥҥа ааспыта. Онно наһаа кэрэ.
– Бу Эль Греко, – диэбитим мин.
– Туох?
– Бу Эль Греко хартыынатын үтүгүннэрэн уруһуйдааһын. Испания худуоһунньуга. Грек төрүттээх. Дьиҥнээх аата – Доменикос Теотокопулос. Ол эрээри ол туох да суолтата суох.
Кини мин диэки хайыспыта. Хараҕар наһаа дьиибэргээбитэ көстөрө.
– Эн чахчы билэҕин?
– Оннук.
Мин кинини көрөрүм уонна саныырым: ийэм кинилиин күрэстэһэригэр туга тиийбэтэҕэ буолла?
– Ээ, оттон инньэ дии саныыр буоллаххына…
Куолаһыгар – түгэҕэ биллибэт дириҥ саарбахтааһын баара.
– Мин инньэ дии санаабаппын. Бу Эль Греко.
Кини эмиэ миигин көрбүтэ уонна дьэ мичээрдээбитэ.
– Үчүгэй. Эль Греко буолла да Эль Греко. Онно, биирдэ баран эттэххэ, туох баарый? Этэбин, эн аҕаҕар кыыһырыма. Билигин кини үлэтигэр олус уустук быһыы-майгы. Баҕар, мин эһиэхэ тугунан эрэ көмөлөһүөм.
– Эн дуо?
– Да. Мин билэр криминальнай хрониканан дьарыктанар суруналыыстардаахпын. Москва милииссийэтин кытта ыкса сибээстээхтэр.
Мин ол бэрт буолуо этэ диэри гыммытым, ол эрээри ити кэмҥэ аан чуораана тыаһаабыта.
– Дьоммут кэллилэр, – диэбитэ кини. – Бардыбыт, мин эйигин билиһиннэриэм.
Кыыс мин диэки көрбөтөҕө даҕаны. «Драсьте» диэн сибигинэйээт, хоһугар сылыпыс гыммыта. Арааһа, аҕам кинилэри сэрэппит быһыылааҕа.
Наһаа одуулаһымаарыҥ диэн.
Оттон уол букатын кыра этэ. Быллаҕар иэдэстээҕэ, төгүрүк харахтааҕа. Миигин көрөн таалан хаалбыта, бэл кыратык айаҕын аппыта. Кууркатын тимэҕин сүөрэрин да умнубута.
Аҕам эппитэ:
– Кинилэргэ иккиэннэригэр бүтэһик уруоктара буолбатах. Чааһы быһа таһырдьа хаарынан оонньообуттар.
– Слава, дьону итинник көрөр соччото суох, – диэбитэ Марина кэннибэр туран. – Билис, бу эн убайыҥ.
Мин кини иннигэр чохчойон олорбутум уонна илиибин ууммутум:
– Дорообо, быраатчаан. Мин Константиммын.
Кини хараҕа өссө кэҥээбитэ. Бастаан миигин, онтон Маринаны көрбүтэ. Илиитин ууммута уонна дьэ эппитэ:
– Мин кулгааҕым тоҥно, таас курдук. Адьас токуруйбаттар.
* * *
– Кинилэр адьас атын атыттар, – диэбитэ Марина, аҕам оҕолору утута барбытын кэннэ. – Славка бэйэтин бэйэтэ көрүнэр. Тугу барытын бэйэтэ сатыан, оҥоруон баҕарар. Оттон Наташка, киниэхэ холоотоххо, сибэкки курдук. Киниэхэ эрэ күн көрдүн. Киниттэн үс сыл аҕа эрээри. Мэ, бу саахарда ыл.
Кини чочумча саҥарбатаҕа уонна мичээрдээбитэ.
– Биирдэ хаһан эрэ кинини оҕо саадыгар илдьиэхтээх этим уонна олус хойутаабытым. Нүөмэрбитин туттарыахтаах этибит, түүнү быһа утуйбатаҕым. Оттон Наташка баран иһэн ырыынакка киириэххэ диэн хаайбыта. Отон атыылаһыан баҕарбыта.
Кини эмиэ мичээрдээбитэ.
– Оҕо саадыгар адьас хойут тиийбиппит, иитээччи буоллаҕына миигин мөхпөтөҕө, Наташкаҕа хаһыытаабыта: «Тоҕо эн бачча хойут кэлэҕин? Оҕолор бары кэлбиттэрэ». Өйдүүгүн, сүрдээх кытаанах дьахтар дьэ.
Кини мин диэки көрбүтэ.
– Мин эйиэхэ «эн» диирим син ини?
– Син-син.
– Сөөп. Оттон Наташка кинини көрөөр, көрөр. Онтон илиитин утары уунан баран ытыһын нэлэс гыннарар уонна этэр: «Черемушка». Оттон онто барыта ытыһыгар сыстан хаалбыт. Уонна дьэ, күлэ-күлэ, турар.
Кини хараҕын чыпчылҕан түгэнэ ытыһынан саба туттан ылбыта.
– Оттон ол иитээччи кинини көрөр уонна туох да диэн билбэт. Ол кэннэ ханнык да киҥир-хаҥыр саҥарсыыта суох арахсыбыппыт. Мин итини, арааһа, олоҕум тухары умнубатым буолуо. Эн кэмпиэттэ ылыый, тоҕо көннөрү чэйи эрэ иһэҕин?
– Миэхэ маннык үчүгэй. Минньигэһи сөбүлээбэппин.
– Ол эн арыгыны сөбүлүүргүттэн. Буокканы иһэр дьон бары минньигэһи сөбүлээбэттэр. Эбэтэр төттөрүтүн буолар. Мин арыгы сытын да тулуйбаппын. Тута хотуолаары гынабын. Эһиги хайдах иһэргит буолла – адьас сатаан санаабаппын.
– Кыһалҕата суох иһэбит. Көннөрү үөрэниэххэ эрэ наада.
– Чэ сөп, – диэбитэ кини. – Ол суолтата суох. Мин эйиэхэ оҕолор тустарынан кэпсээн испитим… Кинилэр тустарынан наһаа элбэҕи кэпсиирим хайдаҕый?
– Үчүгэй. Миэхэ интэриэһинэй.
– Кинилэр эйиэхэ балтыҥ уонна быраатыҥ буолаллар буо.
– Да, да, мин өйдүүбүн.
– Сөп. Оттон Славка адьас атын. Кыра баҕайы эрээри, наһаа дьулуурдаах. Ханнык эрэ английскай тыллары үөрэтэр. Кылаабынайа, ким да кинини күһэйбэт ээ. Ханнык эрэ компьютернай оонньууга наада диир, ол оонньуу английскайдыы тылынан эрэ үһү. Өссө саахыматтыырга үөрэннэ. Онтон ыла хас күн аайы Николайы сордуур. Аны биир сылынан кинини кыайыам диир. Өсөһө сүрдээх.
Кини эмиэ мичээрдээбитэ.
– Оттон Наташка эбисийээнэ курдук кинини үтүктэн тахсар. Үс сылынан аҕа эрээри. Миэхэ кэлэн этэр – ат хайдах хаамарый? «Г» буукубанан икки дуу эбэтэр үс дуу килиэккэнэн? Оттон мин бэйэм да өйдөөбөппүн. Славкаттан ыйыттахпыт дии, хайыахпытый.
Марина туран ааны саппыта.
– Сороҕор, кырдьык, кыыһырсаллар. Биирдэ эмэ да буоллар, син биир оннук буолааччы. Иллэрээ күн Славка орон анныттан мээчиги ылаары гыммыта, ол кэмҥэ Наташка хараҕын симэн баран хос устун хаамыталыы сылдьара. Уонна киниэхэ эппитэ, өскөтүн эйигин үрдүгүттэн үктээтэхпинэ мин буруйум суох. Онтон, биллэн турар, тута үрдүттэн үктээбитэ…
– Эһиги тоҕо манна саптан баран олороҕут? – диэбитэ аҕам, өҥөс гынан баран. – Мин эһигини тэлэбиисэр көрө олороллор диибин ээ.
– Мин наһаа улаханнык саҥарабыт диэн куттаммытым. Бэйэҕэр чэйдэ кутун. Мин Константиҥҥа оҕолор туһунан кэпсиибин. Номнуо утуйдулар дуо?
Аҕам мин диэки көрбүтэ уонна мичээрдээбитэ.
– Утуйдулар. Билигин миэхэ Славка туох диэбитин билэҕин дуо? Этэр: «Бачыыҥкаларым аанньата суох эбиттэр. Эн миэхэ саҥаны атыылас эрэ». Санаан көрүүй, «аанньата суох»!
Марина күлэн баран, илиитинэн сапсыйан кэбистэ.
– Үс сыллааҕыта биирдэ уһуктан баран этэр: «Били сыыппара хайдах этиллэрий, бастаан «биир», онтон «аҕыс»? Мин хардарабын: «Уон аҕыс». Онуоха кини этэр: «Саҥа дьылга диэри уон аҕыс күн хаалла». Мин онтон ыла төбөбүн сынньабын, кини сыыппара хайдах этиллэрин билбэккэ сылдьан, Саҥа дьылга диэри хас хонук хаалбытын хантан билбитэ буолла? Кырдьык, уон аҕыс хонук хаалбыт этэ ээ.
– Кини бэлэх ыларын күүтэр буоллаҕа дии, – диэбитэ аҕам. – Бэйэҥ оҕо сылдьан Саҥа дьыл иннинэ хайдаххын өйдөө ээ.
– Оо, ол олус ырааттаҕа дии…
Мин аҕабын көрөрүм – кини хайдах чэй куттарын, чааскытыгар саахар угарын, остуолга олорорун; кинини көрө-көрө, күлэр кэргэнин; намыһах абажур анныгар кэмпиэттэрдээх куукуна остуолун; бэйэм сойбут чэйдээх сырдык күөх чааскыбын; Славка остуол муннугар умнубут пластмассовай бэстилиэтин, итини көрөн олорон миэхэ дьикти баҕайы санаалар киирбиттэрэ. Чопчулаан эттэххэ, санаалар буолбатах, биир дьикти санаа. Бэл санаа да буолбатах, биир ыйытыы.
Тоҕо?
Мин кинилэри көрөрүм уонна саныырым: тоҕо миигинниин эрэ маннык буоларый? Тоҕо ким эрэ умайарый, атыттары таһааралларый? Тоҕо мин аҕам атын оҕолорго тиксэрий? Тоҕо, мин аҕам буолуон баҕарар киһим, миигин быраҕан ханна эрэ Хара муораҕа барбытай? Тоҕо биир акаары, миэхэ аҕабын дэнэр киһи, миигин адьас сөп оҥорон, сыл аҥаарыттан ордук ийэбин көрсөр күүс киирбэтий?
Быһатын эттэххэ, биир «тоҕо» диэн ыйытыыга ити барыта, арааһа, наһаа элбэх эбитэ дуу. Биир ыйытыы бэлиэтинэн, биллэн турар, барыта быһаарыллыбат.
* * *
Сарсыарда Генка соҕотоҕун кэлбитэ. Пашка электричканан кэлэр үһү диэбитэ. Мин кинини кытта кэккэлэһэ олорбутум уонна барбыппыт. Уон мүнүүтэ устата кини тугу да саҥарбатаҕа. Ол Генкаҕа төрүт маарыннаабат этэ, ол эрээри мин киниэхэ эрэ кыһаммат этим. Мин бэйэм саҥа аймахтарым туһунан саныырым.
– Ээ, чэ бырах эрэ итини, – диэбитэ кэмниэ кэнэҕэс кини, бэҕэһээ массыынатыттан булбут кинигэм эмиэ аллара сытарын ылбыппар.
Мин тугу да хардарбатаҕым уонна эмиэ мээнэ арыйбытым: «Ол норуот хараҕа бүөлэммитэ уонна сүрэҕэ тааһырбыта, харахтарынан да көрбөттөр, сүрэхтэринэн да сэрэйбэттэр, итиэннэ көрдөспөттөр, кинилэри Мин эмтиирбэр».
– Иһит эрэ, – диэбитим мин. – Эн тоҕо хара ачыкы кэттиҥ? Күнэ суох дии.
Генка чыпчылҕан түгэнэ мин диэки хайыспыта, ол эрээри тугу да саҥарбатаҕа.
Пашка эмиэ хара ачыкылаах этэ, метроҕа киирэр сиргэ турара уонна атаҕын аннын эрэ көрөрө. Хараҕа суох киһи курдук. Ол эрээри кини ачыкыта аһара улахана. Хаартыскаҕа уһуллар модель курдук. Баҕар, кэргэниттэн ылбыта буолуо.
– Эһиги туох буолан дьээбэтийдигит? – диэбитим кини джипкэ олорбутун кэннэ. – Бүгүн күнэ суох дии.
Пашка тугу да хардарбатаҕа. Генка ускуораска холбообута уонна педалы үктээбитэ.
– Тохтоо эрэ, – диэбитим мин. – Тохтоо. Массыынаны тохтот.
– Тугуй? – кини эмиэ миэхэ хайыспыта.
Мин эмискэ кини ачыкытын туура тардыбытым. Хаҥас хараҕын анна көҕөрбүт этэ. Хараҥа күөх өҥнөммүт.
– Эн буккулуннуҥ дуо? – диэбитэ кини, илиибиттэн ачыкытын сулбу тардан ыла-ыла. – Өйүҥ хамсаата дуу?
Пашка түннүк диэки хайыһан олорон биһиги диэки көрбөтөҕө даҕаны. Мүнүүтэ кэриҥэ, арааһа, саҥарбатахпыт. Икки мүнүүтэ эбитэ дуу.
– Дьэ ким кими имитэн биэрдэ? – диэбитим мин кэмниэ-кэнэҕэс, саҥабын кыччата сатыы-сатыы. – Ким бэрдин быһаардыгыт дуо?
Кинилэр саҥата суох иннилэрин супту көрөн олорбуттара. Хайалара даҕаны тыл ыһыктыбатаҕа.
– Ачыкы кэппиттэр, – диэбитим мин салгыы. – Ачыкы кэппиттэр, дьон сирэйгит хайдах буолбутун көрбөттөрүн туһугар. Сирэйбит туох да буолбатах дии санаатыннар диэн. Көннөрү хараххыт ыалдьар. Чаҕылхай күнтэн саатар. Оттон мин, блин, ханнык ачыкыны кэтэбин? Миэхэ, блин! Мин, блин, бу сирэйбэр!
Бэйэм да билбэппинэн үчүгэй аҕайдык ордоотообутум.
– Туохха нааданый эһиэхэ ити ачыкы? Эһигиттэн тугуй, оҕолор куттаналлар дуо? Ойохторгут эһигини көрөллөрүттэн дьулайаллар дуо? Ити эһигини ыалгыт оҕолоро утуйумаары гыннахтарына куттаары ыҥыраллар дуо? Эбэтэр эһигиттэн тельняшкаҕытын тириигитин кытта бииргэ хастаабыттара дуу? Тириигитигэр сыстан, эккитигэр хатан хаалбытын быһыта кырыйталаан ыллахтара. Онно барыта иҥэн хааллаҕа. Эһиги хайдах курдук миигин бэйэҕит харчыгытынан, ньимиликээн буоларгытынан, дьүһүҥҥүтүнэн-бодоҕутунан сөп оҥорбуккутун билэргит буоллар! Хайдах курдук сөп оҥордугут? Мин өйдөөбөппүн, туохха нааданый эһиэхэ ачыкы? Эһиги тугу ачыкы нөҥүө саһыараары гынаҕыт?
Мин ах барбытым. Ити курдук биэс мүнүүтэ кэриҥэ саҥата суох олорбуппут. Онтон Генка көхсүн этиппэхтээбитэ уонна ускуораһын холбообута.
– Чэ оттон, барыахха дуу? – диэбитэ кини. – Туохха олоруохпутуй? Сереганы көрдүөххэ наада.
* * *
Оҕо сылдьан доҕотторгун кытта элбэхтэ охсуһаҕын. Кимниин эрэ подъезка хапсыһаҕын уонна төбөтүнэн кирилиэс үктэллэригэр лоһурҕатаҕын. Ол кэмҥэ үөһээ ыалларыҥ күлүүстэрэ хачыгырыыр.
Кинини абааһы көрөргүттэн буолбатах, тоҕо диэтэххэ, кини куруутун аттыгар баар, ол иһин. Көннөрү оннук буолан хаалар.
Оҕо саастан, уопсайынан, туох хааларый? Уруут-урут олорбут дьиэҕэр ким да суоҕун билэ-билэ, кэлэн ааны аһа сатыыр түүлүҥ? Эн буоллаҕына эмиэ кып-кыра буолан хаалбыккын уонна аан тутааҕар тиийэ сатаан өгдөҥнүүгүн. Сыт-сымар?
Эбэтэр оҕо саадыгар бары утуйбуттарын кэннэ, эн эмискэ хаһан эрэ өлүөхтээххин өйдөөн, «чуумпу чааһы» быһа ороҥҥор хоройон олорбут ынырык түгэниҥ? Хаһан да тиллибэттии. Суорҕаныҥ хаата онтон сылтаан бөчөхтөнөн уонна инчэйэн хаалбыта. Онтон түөртүүр аһылыкка эмискэ хотуолаабытыҥ, тоҕо диэтэххэ, итинник ынырык арыйыы кэнниттэн сылаас суораты испитиҥ. Оттон иитээччи: тирээпкэтэ ыл уонна бэйэҥ сот, ким да манна эн кэннигиттэн салыа суоҕа, көр да маны, туох ааттаах чанчарык оҕотой диэбитэ. Онно эн иккистээн хотуолаабытыҥ. Тоҕо диэтэххэ, эн түөрт эрэ саастааҕыҥ. Оттон ол, эн өлөргөр төрүт наадыйбат дьахтары кытары көрсөргө, оччо сөбө суох саас эбээт. Ол да буоллар эн барытын соппутуҥ.
Быһата, оҕо саастан туох хаалара – өйдөммөт.
Сарсыҥҥытыгар кинилэр кэлбэтэхтэрэ. Генка даҕаны, Пашка даҕаны. Бэл диэтэр ким да эрийбэтэҕэ. Мин кириэһилэҕэ олорбутум уонна оҕолору көрбүтүм. Марина аҕабын кытары сарсыарда аһылык кэнниттэн тута барбыттара.
– Оттон эн үлэлии бараҕын дуо? – диэбитэ Славка.
– Суох, – диэбитим мин. – Мин онуоха-маныаха диэри үлэм суох.
– Үчүгэй, – кини олус дьоһуннук төбөтүн хамсаппыта. – Тоҕо диэтэххэ, аҕалаах ийэм өрүү үлэлэрэ элбэх, онон биһигини кытта олорботтор.
– Оттон миигин кытта олорор номнуо наадата суох, – диэбитэ Наташка. – Мин сотору хаҥкылаах үҥкүүлүүргэ үөрэнэ барыам.
– Эн харандааһы сыыһа тутаҕын, – диэбитим мин Славкаҕа. – Аҕал эрэ, мин хайдах тутары көрдөрүүм.
– Оттон эн сатыыгын дуо? – Кини мин диэки итэҕэйбэтэхтии көрбүтэ. – Тоҕо диэтэххэ, кумааҕы олох суох. Ийэбэр бүтүн паачыка баар эрээри, кини мөҕөр. Оттон Елена Викторовна уруокка бары тииҥ аҕалыахтааххыт диэбитэ. Эн сатыыгын дуо?
Кини куолаһыгар эрэнэ саныыра иһиллэрэ. Саҥата суох миигин өрө мыҥаабыта.
– Билбэппин. Аҕал, оҥорон көрүөххэ. Ол эрээри муостаҕа уруһуйдуур ордук буолуо. Мин сытан эрэ уруһуйдуурбун сөбүлүүбүн.
Кини тута олоппостон ньылбырыс гыммыта.
– Мин эмиэ муостаны ордоробун. Оттон сытан эрэ хайдах уруһуйдуулларый?
– Бу маннык. Умса сытаҕын уонна уруһуйдуугун. Өйдөөтүҥ?
Наташка уруогун оҥоро олорон, төбөтүн өндөтөн биһигини көрбүтэ.
– Бу маннык, – диэбитим мин. – Сытаҕын уонна уруһуйдуугун.
Мүнүүтэ курдугунан кини миигиттэн лииһи хаба тардан ылбыта, ойон турбута уонна эдьиийигэр ойбута.
– Көрүүй, Наташка! Көр, кини хайдах уруһуйдаабытын?
Наташка остуолтан турбута, миэхэ кэлбитэ уонна эмиэ муостаҕа сыппыта.
– Оттон Барбины сатаан уруһуйдуугун дуу?
– Мин покемону баҕарабын! – Славка хаһыытаабыта. – Покемону уруһуйдаа!
Мин санныбын ыгдаппытым:
– Покемон диэн кимин билбэппин.
Наташка эппитэ.
– Барбины уруһуйдаа.
Онтон кинилэр Хаар Королеваны уруһуйдуурга көрдөспүттэрэ. Онтон дьуоһу. Онтон Бритни Спирси уонна чарапаахы-ниндзялары. Кумааҕы бүппүтүн кэннэ, Славка Марина хоһугар сүүрбүтэ. Төннөн иһэн, кини аан таһыгар тохтуу түспүтэ, онтон миэхэ сүүрэн кэлбитэ, бүтүн паачыка кумааҕыны уонна видео кассетаны ууммута, атаҕын төбөтүгэр турбута, хараҕын саппыта уонна төлө биэрбитэ:
– Мин покемоннары баҕарабын. Барыларын!
Биһиги мультик көрбүппүт, онтон мин уруһуйдаабытым. Наташкалаах Славка сөп-сөп куукунаҕа сүүрэллэрэ уонна онтон чипсы, кока-кола, кэмпиэт уонна сыыр аҕалаллара. Икки чааһынан муоста барыта кумааҕынан уонна аһынан туолбута. Мультик бүппүтүн кэнниттэн, мин мээнэ уруһуйдаабытым. Оҕолор мин уруһуйдуурбун көрөллөрө уонна туох буоларын таайа сатыыллара. Славка мэлдьи кэриэтэ бастакынан таайара.
– Бегемот! – диэн хаһыытыыра кини, Наташка хомойбуттуу өрө тыынара. – Страус! Сымыыт! Подводнай лодка!
Наташка өссө эбии хомойботун диэн, мин аны кыргыттар тугу сөбүлүүллэрин уруһуйдаан барбытым.
– Ити, арааһа, пудель быһыылаах, – диэбитэ кини. – Онтон ити сиамскай куоска. Онтон бу учууталыҥса, тоҕо диэтэххэ, илиитигэр ыйар мастаах. Ити, арааһа, стюардесса. Оттон бу кимин – мин билбэппин. Наһаа дьикти бэргэһэлээх.
– Кимий бу? – диэбитэ Славка, уруһуйдаан бүппүппэр. – Биһиги бэринэбит. Эт, син биир ким да таайыа суоҕа.
– Бу эпэрээссийэҕэ көмөлөһөр сиэстэрэ, – диэбитим мин. – Кини аата Анна Николаевна.
– Оттон эпэрээссийэҕэ көмөлөһөр сиэстэрэ диэн тугуй? – диэн Славка ыйыппыта, ол эрээри ол кэмҥэ көрүдүөргэ аан күлүүһэ хачыгыраабыта уонна боруокка Марина көстүбүтэ.
Кини наһаа соһуйан маҥан лиистэринэн тэлгэммит хоһу, ас тобохторун, биһиги муостаҕа кинини өрө көрөн олорорбутун кэриччи көрбүтэ, балачча тылыттан матан турбута, онтон дьэ саҥарбыта:
– Эбиэтим таах хаалар буолбут. Оттон уруоккутун саатар ким эрэ оҥордо дуу?
* * *
Кыратык өрө тардыммыппыт кэннэ, Марина Славкаҕа бүгүн «Көрдөөх стартардаах» диэбитэ. Оттон кини редакцияҕа барыан наада, тоҕо диэтэххэ, ханнык эрэ американскай суруналыыс кэлбит үһү.
– «New York times». Оннук хаһыаты билэҕин? Мин кинилиин хайаан да кэпсэтиэхпин наада.
Мин билбэппин диэбитим, итиэннэ Славканы илдьиэхпин сөбүн эппитим. Син биир Генка Пашкалыын ол курдук биллибэтэхтэрэ.
– Миэхэ туох буолуой. Көннөрү ханна илдьэрбин эт.
Мин, Славка уруһуй уруогар үөрэнэр кэмигэр, оскуола таһыгар ыскамыайкаҕа олорбутум уонна кэлэр-барар дьону көрбүтүм. Эбиэттэн киэһэ күн көрбүтэ, кэнники икки күн түспүт хаар түргэн баҕайытык ууллан хаалбыта. Уруокка хойутаары гыммыт оҕолор чалбахтары тумна сатаабакка сүүрэргэ тиийбиттэрэ. Сорохтор төбөлөрүн көтөхтөрүнэ, миигин көрө түһэллэрэ. Кинилэр ити кэриэтэ атахтарын аннын көрө испиттэрэ ордук буолуо этэ, оччоҕо дьиэлэригэр тиийдэхтэринэ бачыыҥкаларын илиппиттэрин иһин оччо мөҕүллүөхтэрэ суоҕа эбитэ буолуо.
Ол гынан баран, кинилэр сотору аармыйаҕа барыахтара. Онон, көрдүннэр даҕаны.
«Көрдөөх стартар» маҥнайгы кылаастарга эрэ буолар эбит. Ол иһин мин көстүбэт курдук олорбутум. Көхсүбүнэн. Славка туһугар истэн эрэ ыалдьарбар тиийбитим. Кинилэр, ким эрэ сүүрүүгэ кэнники буоллаҕына, хаһыытыылларын истэрим. Көмөлөһө сатыыллара. Адьас өй-мэйдээх тулуйбат хаһыытын түһэрэллэрэ.
– Кэлиҥ манна, – кэннибэр дьахтар саҥата иһиллибитэ. – Манна ким да суох. Биир эрэ киһи баар.
Мин иннибэр кэлэн икки уол олорбуттара. Мин кинилэри куттаамаары, бүк түспүтүм. Бачыыҥкам быата сөллүбүтүн курдук.
Ол эрээри кинилэр миэхэ эрэ кыһамматахтара.
– Хайа, эһиги бу хайдах таҥынныгыт? – диэн ийэлэрэ сипсийбитэ. – Мин барытын бэлэмнээбитим дии. Эһиги буоллаҕына мээнэ-мээнэ таҥныбыккыт. Билигин бары биһигини дьадаҥылар дии саныахтара.
– Биһигини аҕабыт таҥыннарбыта, – уолаттартан биирдэстэрэ сибигинэйбитэ. – Мин киниэхэ итинник буолбатах, сыыһа диэбитим, ону кини бүт, номнуо хойутаан эрэбит диэбитэ.
– Билигин бары эһигини тугу да кэтэллэрэ суох эбит дии саныахтара. Мин барытын кириэһилэҕэ уурбутум дии.
– Аҕам «Көрдөөх стартарга» оннук таҥнар сатаммат диэбитэ.
– Чэ буоллун, – ийэлэрэ сибигинэйбитэ. – Билигин Ира кэлиэҕэ, оччоҕо кини кроссовкатын кэтээр. Ол эрээри чалбаҕы тэпсимээр, тоҕо диэтэргин, сабыс-саҥалар дии.
– Оннук сүүрдэҕинэ, кини саамай кэнники кэлиэҕэ, чалбаҕы тумна сатыы сырыттаҕына, – диэн сибигинэйбитэ арыый кырата. – Кини хотторуо оччоҕо.
– Оттон мин чалбахтары үрдүнэн ойуом буоллаҕа дии.
– Оттон арай улахан баҕайы буоллуннар.
– Оттон мин күүскэ сүүрэн кэлэн ыстаныам.
– Чэ сөп, бүтүҥ, – ийэлэрэ сибигинэйэн буойбута. – Онто суох өйүм көттө.
Мин кинилэр миэхэ болҕомтолорун уурбаталлар ханнык дии саныы-саныы истэбин уонна оҕолор хайдах буолааччыларын өйбөр сыымайдыыбын. Кинилэр тугу саҥаралларын, хайдах анньыалаһалларын, аҥаар атахтарын кумуччу туттан баран ыстаҥалыылларын, бачыыҥкаларын тэлэ тэбэллэрин, болкуонтан силлииллэрин, обуойга уруһуйдуулларын, миинтэн күөх луугу баһа сатыылларын.
Ордук кинилэр эйиэннэрэ буоллаҕына.
Хара муораҕа оҕолоргун барытын илдьэ айманан тиийэҕин. Сайын, өҥүрүк куйаас күннэр турар кэмнэригэр. Биир хостоох дьиэни куортамнаа. Иккис этээс – ол иһин түүн болкуону аһаҕас хаалларартан куттанаҕын. Тэлэбиисэринэн хас чаас аайы хаайыыттан грузиннар куоппуттарын биллэрэллэр. Иккиэлэр дуу, үһүөлэр дуу. Бытыылка аҥаарын испитиҥ кэннэ – кинилэр хастарын өйдүүр ыарахан. Эбэтэр өйдүү сатаабаккын. Онуоха эбии – итии баҕайы. Көхсүҥ ибис-инчэҕэй, санааларыҥ сааһыламматтар. Ол оннугар бырдах төрүт суох. Болкуон түннүгүн нөҥүө тыҥкынаһаллар, ол эрээри хоско туох да иһиллибэт. Тоҕо диэтэххэ, оҕолор айдаараллар. Муостаҕа сытан бэйэ-бэйэлэрин анньыалаһаллар уонна кыччыгынаһаллар. Кинилэр биһигини кытта биир хоско баалларыттан астыналлар. Хайдах да кыайан утуппаппыт. Дьыбааҥҥа олоробут уонна этэбит: «Түүн икки чаас буола оҕуста». Ол эрээри кинилэргэ син биир. Биһигини истибэттэр даҕаны. Баттахтара тиритэн ибис-инчэҕэй. Бэйэ-бэйэлэрин санныларыттан харбыалаһаллар. Биһиги этэбит: «Номнуо икки чаас буолла». Үһүс күнүгэр биирдэ куукунаҕа баата суорҕаны тэлгиир өй киирэр. Тобуктара ыалдьыбатын диэн. Уонна линолеум көхсүлэригэр сыстыбат. Олоппоско, адьас төбөҥ үрдүгэр турар араадьыйанан хас түүн аайы аҥаардастыы Джо Дассен ыллыыр. Сэрэнэн туруохха наада. Тыын ылаары, кинини олоппостон таах түҥнэри анньыаххын сөп. Оччоҕо кэргэниҥ уоһун чуумпуга көрдүүргэ тиийэҕин. Дьүлэй буолан хаалбыт курдук. Уонна кулгааххар хаба хаатын саба туппут курдук, биир кэм куугун эрэ иһиллэр.
* * *
– Костя! Аһыы бардыбыт, – ыҥырбыта аҕам. —
Марина үлэтиттэн кэллэ. Истибэккин дии.
– Хайа, эһиги доҕотторгут кэлэ сылдьыбатылар дуо? – дии тоһуйбута куукунаҕа Марина.
– Суох. Кинилэр уустук быһыыга-майгыга сылдьаллар. Баҕар, сарсын да кэлиэхтэрэ суоҕа.
– Истиий, мин тоҕо эйигин кытта эһиги диэн кэпсэтэн бардым. Эйиэхэ хайата ордугуй?
– Миэхэ син биир.
– Оччоҕо эн диир буолуом. Славка хайдах кытынна «Көрдөөх стартарга»?
Кини биилкэнэн эт тооромоһун иилэн баран, тобугунан аҕабар имнэммитэ. Эт тэриэлкэҕэ төттөрү түспүтэ, онтон кини күлбүтэ. Аҕам, киниттэн хараҕын араарбакка, көрөн олорбута.
– Барыта үчүгэй. Кинилэр кылаастара кыайбыта. Славка грамота ылбыта.
– Өйдөнөр, – Марина мичээрдээбитэ. – Билигин таһырдьаттан киириэҕэ уонна тохтообокко киһиргиэҕэ. Кини хайаан да кыайыан наада.
Балачча саҥата суох аһаабыппыт. Аҕам аһаабатаҕа.
– Миигин туох ааттаах итинник көрдүҥ? – диэбитэ Марина кэмниэ кэнэҕэс.
Кини куолаһа уларыйбыт этэ.
– Баттаххын кырыйтардыҥ дуо?
– Онно туох баарый? Баттахпын кырыйтарыа суохтаах этим дуо?
– Саҥа бүрүчүөскэ.
– Истиий, чэ, уолуҥ истэригэр итини кэпсэтимиэх. Биһиэхэ редакциябытыгар Штаттартан суруналыыстар кэлбиттэрэ, оттон мин оҕуруокка турар чуучала курдук сылдьыам этэ дуо?
– Үчүгэй бүрүчүөскэлээх этиҥ ээ.
– Миигин кырытыннарар этэ. Эн ама өйдөөбөккүн дуо? Мин түөрт уоннаах курдук көстөр этим. Оттон мин отут икким. Мин баара-суоҕа отут икким ээ!
– Оттон суруналыыстар?
– Туох? – Марина бөтө бэрдэрэн кини диэки өйдөөбөтөхтүү көрбүтэ.
– Америка суруналыыстара хас саастаахтарый? Эдэрдэр дуо?
Марина саҥата суох кинини одууласпыта. Онтон тэриэлкэтин киэр аспыта, сулбу ыстанан турбута.
– Эн түөһэйээри гыммытыҥ миигин олус да сылатта! Киһилии да аһаппаккын.
Кини ааны тыастаахтык саппыта, оттон биһиги иккиэйэҕин остуолга олорон хаалбыппыт. Аҕам тэриэлкэтигэр сытар эт тыытыллыбатаҕа.
– Эн бырастыы гын, Костя, – диэбитэ Марина киэһэ мин хоспор киирэн. – Эн киэһээ аһылыккын буорту гынныбыт. Биһиэхэ итинник буолааччы. Аҕаҥ биһиги сааспытынан быдан араастаахпытын ыарыылаахтык ылынар. Уонна мин кинини тугунан да итэҕэтиэхпин билбэппин.
– Барыта үчүгэй, – диэбитим мин. – Ким баҕарар туох эрэ кыһалҕалаах.
– Ол гынан баран мин киниэхэ хайдах да көмөлөһүөхпүн билбэппин. Мин хас хардыыбын барытын ырыҥалаан көрөн оҥоруохпун наада – тугу эрэ алҕас саҥаран кэбиспэтэх, хайдах эрэ буолбатах киһи диэн. Кини тута кыйытта түһэр. Өйдүүгүн, мин онтон олус сылайдым. Мин манна табахтыахпын син дуо?
– Табахтаа. Бу эн дьиэҥ.
– Истиий, оттон бу туоххунуй? – кини түннүк таһынааҕы остуолга төҥкөйбүтэ.
– Уруһуй.
– Аата үчүгэйин! Оҕолор бүгүн кулгаахпар кутугунайыы бөҕө, сарсыарда эн хайдах уруһуйдаабыккын кэпсээн. Кумааҕыбын барытын бүтэрбиккит.
– Бырастыы гын, мин сарсын атыылаһыам.
– Ээ, бүт эрэ эн! Мин бу туһунан. Эн наһаа үчүгэйдик оҥорбуккун.
– Ити Хара муора, – диибин мин. – Онно биир үчүгэй киһи олорор.
– Эн онно сылдьыбытыҥ дуо?
– Суох. Ол эрээри итинник буолуо дии саныыбын.
– Эн биирдэ даҕаны Хара муораны көрө иликкин?
– Суох.
– Оччоҕо хайдах уруһуйдаатыҥ?
– Итинник буолуо диэммин.
– Өйдөнөр. – Кини итэҕэйбиттии кэҕис гыммыта. – Оттон бу ким оҕолорой?
– Оҕолор? – диэбитим мин уонна кыратык кэхтэрэн ылбытым.
– Буруо мэһэйдиир дуо? – кини илиитинэн сапсыммахтаабыта уонна түннүгү аһаары гыммыта.
– Ээ суох, көннөрү. Барыта үчүгэй.
– Кинилэр сирэйдэрэ тоҕо эрэ барыта биир. Көр, бары үүт-үкчүлэр. Итинник буолуохтаах диэн оҥоһулуннаҕа дуу? Эбэтэр игирэлэр дуу?
– Игирэлэр, – диэбитим мин, сөтөллөн ылан баран.
– Бачча элбэх?
– Мин элбэх оҕону сөбүлүүбүн.
* * *
Сайын сөтүөлүүр сиргэ кинилэр куруук элбэх буолаллар. Сүүрэллэр, хаһыытыыллар. Истэрэ төп-төгүрүк. Сорохтор сэлээппэлээхтэр, сорохтор туруусуктара да суох. Тоҕо диэтэххэ, төрөппүттэрэ кинилэр кус сыгынньах сылдьалларын көрөллөрүн сөбүлүүллэр. Сүүрэллэр, сүүрэллэр, онтон – бух – сымнаҕас баҕайытык кумахха олоро түһэллэр. Ол эрээри ити кыра эрдэхтэринэ эрэ.
Мин туруусукпун устубат этилэр, ийэбинээн тэллэй анныгар саһарбытыгар, аҕам мээчик оонньууругар. Арааһа, кинилэр иккиэн миэхэ кыһаммат буолбуттар быһыылааҕа. Туруусуктаах, туруусуга суох – улахан буолбатах.
Тоҕо диэтэххэ, онно били кыргыттар бааллара. Аҕам кинилэри кытары мээчиктиирэ.
Мээчик төбөлөрүн үрдүнэн өрө кыырайан тахсар. Тиҥ! Бүтэҥи тыас доргуйар. Мин мээчик ханна кыырайарын батыһа көрөбүн. Кинилэр күлэллэрин истэбин. Эмиэ – тиҥ! Эмиэ төбөбүн хантатабын. Мээчик күҥҥэ кубулуйар, оттон мин харахпыттан уу ыгыллан тахсар. Тугу да көрбөппүн. Тиҥ! Аттыбар ким эрэ хаһыытыыр: «Ууттан таҕыс! Чэ эрэ, кэл манна! Ити тугу тута сылдьаҕын?» Тиҥ! «Чэ, чэ өссө биирдэ!» Тиҥ! Онтон иккитэ утуу-субуу – тиҥ-тиҥ. Тыас арыый атыннык уонна адьас аттыбар иһиллэр. «Кэһэйдиҥ дуо?» Онуоха хардатын – оҕо ытыыра иһиллэр. «Ытаама, билигин оччоҕо өссө кэһэйиэҥ». Тиҥ! «Көрүҥ, көрүҥ, ууга көтөөрү гынна». Тиҥ, тиҥ. «Хайа, өссө да кыра дуо?» Тиҥ! «Олус үчүгэй. Ыллыҥ! Аны миэхэ биэр!» Тиҥ, тиҥ, тиҥ. «Ытаан бүт эрэ. Илиибин барытын быһыта сыстым!» Тиҥ! «Эмиэ ууга барда! Кини соруйан ол диэки охсор!» Тиҥ! «Ылла!» Аҕам саҥата иһиллэр.
Адьас атыннык, дьиэтигэр саҥарынааҕар олох уратытык.
Мин харахпын аһабын, тиэрэ хайыһабын уонна ууну көрөбүн. Соруйан ийэм көрөр сирин диэки көрүмээри. Тоҕо диэтэххэ, наар кинилэри көрөн тахсар. Оттон аттыбытыгар били уолчаан ытыыра тохтоон биэрбэт. «Кэл, сирэйгин кириэминэн сотуум». Бэйэтэ буоллаҕына мин диэки хайыспат даҕаны. «Мин соттуохпун баҕарбаппын. Сыттаах баҕайы».
Уу кытыытыгар кыра оҕолору батыһан ыт сүүрэкэлиир. Сороҕор биир өттүгэр, ардыгар атын өттүгэр. Собуоттаммыт курдук. Илин атаҕар хаптаҥныыр уонна үрэр. Оттон оҕолор кинини инчэҕэй кумаҕынан быраҕаттыыллар.
Тиҥ! – гына кэннибэр тыаһыыр. Онтон тохтоон хаалар.
«Костя! – эмиэ аҕам саҥата иһиллэр. – Мээчиги бырах!»
Мин олоробун уонна ыты көрөбүн. Арай көхсүм кыратык тыҥыыр.
«Дьүлэйгин дуо? Ээй, Константин!»
Кумахха тыаһа суох үктэнэр атах тыаһа иһиллэр. Ийэм төбөтүн өссө үөһэ көтөҕөр. Тохтуур. Мин кэнним диэки үөһэ көрөр. Онно аҕам буолбатах. Кинини атыннык көрөр, итинник көрбөт.
Аттыбар кумахха күлүк көстөр.
«Мин билигин биэриэм, – дьахтар саҥата. – Барыта үчүгэй. Уолчаан көннөрү тугу эрэ саныы олорор». Мин күлүгү көрөбүн.
Уһун баттахтаах. Ийэм киэниттэн букатын атын. Күлүк аччыыр, онтон тута эмиэ улаатар. «Хабыҥ!»
Тиҥ!
«Тоҕо эһиги биһигини кытары хаһан да оонньообоккут? Ааспыт сырыыга эмиэ маннык олорбуккут. Ол иннинэ эмиэ».
Ийэм кинини көрөр уонна саҥарбат. Хараҕын харалара күнтэн кыра туочука буолбуттар.
«Хайа, эн ханна бааргыный? – аҕам саҥата иһиллэр. – Кэлиий, түргэнник!»
Тиҥ!
Күлүк иҥнэс гынар уонна сүтэр. Ийэм төбөтүн төҥкөтөр. Хараҕын харалара ибир гынаат, улаатан бараллар. Оттон хараҕын тулатыгар тэтэркэй баҕайы быыкаайык эбирдэр көстөллөр.
* * *
Арааһа, туран кинилэргэ ити мээчиги быраҕыахха баара. Оччоҕо кини биһиэхэ кэлиэ суоҕа этэ, кэнники аҕам массыынаҕа ийэбин күнүүһүт акаары диэ суоҕа этэ. Эбэтэр быһаҕынан тэһэ анньан кэбиһиэххэ баара. Сытыы да сытыы быһаҕынан. Оннооҕор аҕам, барыларын арбуһунан күндүлүүрүгэр, тарбаҕын быспыта. Оттон ити уһун баттахтаах, кинини көрө-көрө, күлбүтэ. Хайдах эрэ кычыкылатан эрэллэринии. Уонна тарбахтарын быыһынан арбуз сүмэһинэ сүүрэрэ.
«Оттон эн тоҕо сиэбэккин? – диэбитэ аҕам. – Эмиэ санаарҕаатыҥ дуо?»
Кини буоллаҕына турар уонна күлэр. Оттон ийэм тэллэй анныгар олорор. Ууну көрөр.
Мээчиги быраҕыахха баара.
Ол эрээри, бырах, быраҕыма, оннук да гыммытым буоллар ким да күлүө-үөрүө суоҕа этэ. Аҕам син биир сөтүөлүүр сиргэ мээчиктиирин тохтоппотоҕо. Онтон күһүн буолбутугар бары тыаҕа барар буолбуппут. Субуотаҕа кини сарсыарда эрдэттэн, тугу эрэ иһиирэ-иһиирэ, хаамыталаан барара. Ийэм этэрэ – дьиэҕэ иһииримэ, оттон кини куукунаҕа олорор уонна өссө улаханнык иһиирэрэ. «Футболу сөбүлүүгүн дуо, Костя?» Мин сөбүлүүбүн диирим. «Оччоҕо хомун. Тыаҕа барыахпыт».
Тыаҕа дьиэбитинээҕэр быдан үчүгэй этэ. Долохоно булуохха уонна отонун уҥуоҕун били уһун баттахтаахха тибиириэххэ сөбө. Талах быыһыттан. Ким да көрбөт сириттэн. Эбэтэр баттаҕар ытырыык оту эрийиэххэ сөп. Ол эрээри, ытырыык оту эрийэртэн куттаммытым. Арай ону кыптыыйынан кырыйа сатыырын өйбөр оҥорон көрбүтүм. Өйбөр оҥорон көрө-көрө, долохоно уҥуоҕун тибиирбитим. Талах быыһыттан булан ылыахтарыгар диэри.
«Солуута суоҕунан дьарыктанан бүтүөххэ. Футбол оонньуохха».
Оттон мин солуута суоҕунан дьарыктамматаҕым. Кинини төбөҕө таба сатаабытым.
«Саба түһээччи буолуоҕуҥ. Мин боруотаҕа туруоҕум, – диэбитэ аҕам. – Уонна киллэриигэ диэри оонньуубут».
Ол эрээри кини боруотаҕа турбатаҕа. Сирэйин араастаан ханньатара уонна эмиэ иһиирэрэ. Ол эрээри ийэм киниэхэ туох да диэбэтэҕэ. Тиит таһыгар олорбута уонна биһигини көрөрө. Арааһа, киниэхэ дьиэҕэ эрэ иһиирбэтэ наада быһыылааҕа. Билбэппин. Оччолорго мин ону өйдөөбөт этим. Көннөрү атын боруотаҕа мээчиги тэбэн киллэрэрим. Ол да буоллар биһиги син биир элбэх мээчиги киллэртэрбиппит.
«Кинилэр кыргыттар дии. Тоҕо хомойоҕун? Биһиги дьиҥнээхтии оонньообоппут».
Ол эрээри миэхэ кыһыылаах этэ. Тоҕо диэтэххэ, мин наһаа кыһаллыбытым. Мин кинилэри кыайыахпын наада этэ. Оттон кини бастаан соруйан киллэртэрбитэ, ахсаан тоҕус биэскэ буоларын курдук. Онтон биир эрэ мээчиги киллэрэллэрэ хаалбытын кэннэ эмискэ барытын хабан барбыта. Онно мин дьэ барыта сатанар буолла быһыылаах дии санаабытым. Түргэнник сүүрэр уонна киллэрэр буолан барбытым. Испэр туох эрэ дьөлүтэ кэйэн ыалдьара. Ол эрээри өссө биир гол хаалбыта. Оттон били уһун баттахтаах миигин тула сүүрэрэ уонна күлэрэ. Оттон мин күлбэтим. Тоҕо диэтэххэ, мин биир голу киллэриэхпин наада этэ. Билигин табыллыа дии саныырым. Оттон иһим кэйиэлиирэ сүрдэммитэ. Дьэ онтон аҕам мээчиги хабан ылбыта уонна чопчу кини атаҕын анныгар бырахпыта. Мин кини соруйан бырахпытын көрбүтүм, ол да буоллар сүүрбүтүм. Тоҕо диэтэххэ, мин өссө да мээчиги былдьаан туора тэбиэхпин сөп дии санаабытым. Ол эрээри мин туохтан эрэ иҥнибитим уонна төбөбүнэн сиргэ охсуллубутум. Онтон төбөбүн өрө көтөҕүүбэр, кинилэр номнуо куустуһа сылдьаллара. Оттон кыыс хаһыытыыра: биһиги кыайдыбыт! Мин турбутум уонна талах быыһыгар барбытым. Тоҕо диэтэххэ, ытыырбын кинилэр көрүөхтэрин баҕарбатаҕым. Уонна иһим наһаа ыалдьар этэ.
* * *
Киэһэ быраас кэлбитэ уонна муҥурдааҕа ыалдьыбыт диэбитэ. Оргууй испин баттыыра, онтон эмискэ ыытара. Мин ыарыыбыттан мээчик курдук, кини илиитин ыытта да, өрө көтө түһэрим.
«Суһал көмөҕө» биһиги туох эрэ наһыылка үрдүгэр олорбуппут, оттон аҕам миигин төбөбүттэн имэрийэрэ. Мин киниэхэ, өскөтүн өлөн хааллахпына, аны ити уһун баттахтааҕы тыаҕа илдьэ сылдьымаар диэбитим. Кини күлбүтэ уонна миигин акаары диэбитэ. Муҥурдаах – туох да уустуга суох эпэрээссийэ.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69209611) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.