Читать онлайн книгу «Məni itirməyin» автора Исмаил Шихлы

Məni itirməyin
İsmayıl Şıxlı
İsmayıl Şıxlının zəngin yaradıcılığından yeniyetmə və gənclər üçün seçilmiş bu əsərlər toplusunda onun ən yaxşı əfsanə və hekayələrinə, eləcə də cəbhə xatirələrinə yer verilib. Müəllim ailəsində dünyaya göz açmış və özü də uzun illər müəllimliklə məşğul olmuş yazıçının əsərləri həm pedaqoqlar, həm də şagirdlər üçün dəyərli mirasdır. Hörmətli müəllimlər, əziz məktəblilər və tələbələr, İsmayıl Şıxlının bu mirasının qədrini bilin!

İsmayıl Şıxlı
Məni itirməyin

“Deyirlər: “Yazıçının əsərləri oxunursa, deməli, o yaşayır”. Bunun belə olub-olmadığını mən bilmirəm. Amma onu qəti bilirəm ki, İsmayıl Şıxlı əsərləri sevilən və oxunan yazıçıdır…”
    – İntiqam Qasımzadə tənqidçi, tərcüməçi, “Azərbaycan” jurnalının baş redaktoru
“Çətin günlərimdə mən səni anıb,
Köməyə səslədim duyan insanı.
Ariflər içində çoxdan yaranıb,
İnsanlıq dastanı – Şıxlı dastanı.”
    – Müzəffər Şükür, şair


ÖN SÖZ
Xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlının (1919-1995) adı Azərbaycanda həm bir yazıçı, həm də bir ictimai-siyasi xadim kimi kifayət qədər geniş tanınır.
İsmayıl Şıxlı çox ağır, amma olduqca maraqlı bir həyat yolu keçib. O, 1919-cu il mart ayının 22-də Qazax rayonunun II Şıxlı kəndində müəllim ailəsində anadan olub.
1936-cı ildə gənc İsmayıl Qazax Pedaqoji texnikumunu bitirib Kosalar kəndində müəllimlik edir. Lakin burada çox ləngimir, ali təhsil almaq üçün 1937-ci ildə Bakıya gəlib Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji institutunun dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olur.
İ.Şıxlının tələbəliyi ağır repressiya illərinə təsadüf etdi. İnstitut müəllimlərinin çoxu həbs olunmuşdu, qalanları isə amansız siyasi təqib altında idilər – elə tələbələr də. İ.Şıxlının bəy nəslindən olduğunu, tez-tez institut komsomol komitəsinə sorğu-suala çağırılmasını nəzərə alsaq, onun o dövrkü həyatını, keçirdiyi psixoloji sarsıntıları təsəvvür etmək çətin olmaz…
1941-ci ildə müharibə başlayır və 1942-ci ildə İ.Şıxlı cəbhəyə gedir.
Dəhşətli müharibə illərində gənc İsmayıl bir döyüşçü kimi uzun yol keçir: Şimali Qafqaz-Kerç-BelarusŞərqi Prussiya-Pribaltika. Odun-alovun içindən çıxmış, minlərlə ölüm görmüş bu həlim, humanist insanın o dəhşətlərin içindən sağ-salamat çıxması bir möcüzədir.
1945-ci ilin noyabrında İ.Şıxlı cəbhədən geri dönür. Müharibə bu qalib döyüşçüyə iki şey qazandırmışdı: mərmilər altında möhkəmlənmiş dözüm, mərdlik, kişilik; bir də barıt qoxulu cəbhə gündəlikləri.
İsmayıl Şıxlı Qazaxda bir il müəllimlik etdikdən sonra doğma institutuna gəlir, aspiranturaya daxil olur. Sonralar o, burada müdafiə edir, elmi dərəcə, elmi ad alır, ən əsası isə həyatını sevimli peşəsinə – müəllimliyə həsr edir. Amma o bir gün də olsun yazıçılıq arzusundan əlini üzməmişdi, qələmdən, bədii yaradıcılıqdan ayrılmamışdı – ömrünün son anına qədər də ayrılmadı.
“Ayrılan yollar”, “Dəli Kür”, “Ölən dünyam” kimi romanların müəllifi, xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı həm də bənzərsiz hekayələrilə tanınır. İlk hekayələrini II Dünya müharibəsindən evə döndükdən sonra cəbhə təəssüratlarının təsiri altında isti-isti qələmə almışdı. Qeyd edilməlidir ki, yazıçının çox-şaxəli bədii yaradıcılığında hekayə janrı xüsusi yer tutur.
İsmayıl Şıxlının hekayələri maraqla oxunur, hadisələr uydurma deyil, gerçək həyat materiallarından götürülmüşdür. Yazıçının nə vaxtsa gördüyü, eşitdiyi, yaxud iştirakçısı olduğu əhvalatlardır. Sadəcə, janrın tələblərinə riayət etməklə bədii təxəyyülün süzgəcindən keçirilmişdir.
İri əsərləri ilə bərabər onun hekayələrində də mənəvi-əxlaqi dəyərlər öz əksini tapır. Bu hekayələr mövzu və məramına görə romanları ilə bir yolda inamla addımlayan nümunələrdir, həyat reallıqlarını, insan psixologiyasını əks etdirir. Bunlar özünün dili, üslubu, poetikası ilə seçilən dəyərli sənət nümunələridir.
İsmayıl Şıxlı yazmışdı: “Yazılarımın hamısının əsasında gerçək hadisələr, mövcud insanlar dayanır… “Mənim rəqibim”, “Qızıl ilan”, “Görüş”, “ Namus qaçağı”, ”Təyyarə geçikir“ kimi hekayələr öz həyatımla bağlıdır.
“Mənim rəqibim” hekayəsinin də əsgər şinelli gənc qəhrəmanı İsmayıl Şıxlının özüdür. Müharibədən yenicə qayıtmış bu gənc aspiranturaya imtahan verir. Məlum olur ki, onun rəqibi var və bir yerə iki nəfər iddialıdır. Həmin rəqib isə sonralar məşhur yazıçı olmuş Əzizə Cəfərzadə idi… Rəqibinə sıxıntı gətirə biləcək uğurundan könüllü şəkildə imtina edən İsmayıl Şıxlı əlbəttə ki, aspirantura olaylarından sonra uzun illər yaşayıb-yaradıb və həm həyatda, həm sənətdə möhtəşəm, şərəfli bir yol keçib. Xalq yazıçısı, ictimai xadim, böyük pedaqoq İsmayıl Şıxlı ucaldıqca-ucalıb…
İsmayıl Şıxlı yaradıcılığının əsas istiqamətlərindən biri əfsanə və rəvayətlər əsasında yazdıqlarıdır. O, xalq arasında yayılmış əfsanə və rəvayətləri mövzu kimi seçmiş, bu mövzulara yeni nəfəs vermiş, poetik, oxunaqlı bir formaya salmış, Azərbaycan dilinin, eləcə də söz sənətinin imkanları baxımından işləmişdi. İsmayıl Şıxlı burada xalqdan öyrəndiklərini xalqın özünə qaytarmaqla həm xalqın yazdıqlarını yaşatmış, həm də özünün bədii təxəyyülünü əsl yazıçı səviyyəsində təqdim etməyi bacarmışdı. Bu əfsanə və rəvayətlərin hər birinin adı arxasında dərin fəlsəfə durur. Elə bir həyat fəlsəfəsi ki, hər bir kəsin taleyinin içindən keçir.
Xalq müdrikliyindən qidalanan, elin köksündəki söz zirvələrindən qanadlanan ayrı-ayrı əhvalatlar İsmayıl Şıxlının sənətkar qələmində müasir məzmun kəsb edir, böyük fəlsəfi məna qazanır. “Ruzu” adlı əfsanəsinin qəhrəmanı – allahı axtaran kişi deyir: “Onu harada olsa, axtarıb tapacam və soruşacağam ki, niyə dünyanı başlı-başına buraxıbsan? Görmürsən ki, insaf-mürvət qalmayıb, çapovulçuluqdur, dünyanı dağıdırlar? Ona deyəcəm ki, necə rəva görürsən ki, sənin yolundan çıxmayıb, halal zəhmətlə, halal çörəklə dolananlar zillət çəksin, qarnı dolusu çörək, əyni dolusu paltar tapmasın, amma allah yolundan çıxıb şeytana qulluq edənlərin başından var-dövlət tökülsün. Yoxsa istəyirsən ki, saçımızın, saqqalımızın ağ vaxtında yolumuzu azıb, şeytana qulluq edək?”. Bu sözlərdə İsmayıl Şıxlının bütün qəhrəmanlarının amalına işıq salan, onun öz həyat yolunun yönünü, mənasını göstərən bir güc var. Yazıçı ömrü boyu həqiqət, düzgünlük adlı bir “allahın” axtarışındadır.
İ.Şıxlı vicdanla yaşamış, vicdanı həmişə uca tutmuş bir insan, bir yazıçı olub. Adını kitaba verdiyimiz “Məni itirməyin” əfsanəsini yazıçının gənc nəslə verdiyi mesaj kimi qəbul edirik. “Vicdan köksünü ötürüb üfüqlərə baxdı və titrək səslə dilləndi: – Amanın günüdür, məni itirməyin, itirsəniz, bir də tapa bilməzsiniz”.
Yazıçının əsl ədəbi örnəklərimizə bağlı olan yolu ümid və nikbinlik doğuran bir yoldur. Xalqa görə də, o özü də xalqın gözündə həmişə ucadır. Elin böyük mənəviyyatı kimi aydın və həmişəbahadır.

    Elçin Şıxlı
    Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin sədri, əməkdar jurnalist

Əfsanələr və rəvayətlər




Məni itirməyin
Dağların zirvəsində dolaşan qara buludlar qəflətən sıxlaşıb ətəyini salladı. Dərələrin, meşələrin üstü ilə üzüaşağı səhralarla yeridi. Əvvəlcə dağların sinəsinə, sonra isə düzənliklərə qaranlıq çökdü. Şiddətli külək xəzəli, toz-torpağı göyə sovurub uğultu ilə çöllərə yaydı. Göy şaqqıldadı, şimşək çaxdı, sellər-sular oyandı. Dəliqanlı dağ çayları köpüklənib yatağından çıxdı, qayalara çırpılıb buruldu, şişib gölləndi və birdən özünə yol açıb səhralara üz tutdu. Aşağılarda, təkəmseyrək gözə dəyən insan məskənlərində haray qopdu, arvad-uşaq daxmalardan bayıra töküldü, mal-qara xalxallardan çaxnaşıb-böyürüşdü, atlar yallarını pırpızlandırıb qulaqlarını şəklədilər, itlər üzlərini göyə tutub zingiltili səslə uzun-uzadı ulaşdı. Hamı bildi ki, fəlakət var, göylərdən bəla gəlir.
Müdrik qocalar uğultunun yaxınlaşdığını hiss edib əl-ayağa düşdülər:
‒ Atların cidarını açın!
‒ Mal-qaranı təpələrə haylayın!
‒ İtləri zəncirdən buraxın!
‒ Özünüz də təpələrə qaçın!
Analar körpələrini dallarına şələlədilər, uşaqlar əl-ələ yapışdılar, təpələrə, dikdirlərə üz tutdular. Əllər göylərin ənginliklərinə doğru uzanıb imdad istədi:
‒ Allah, sən saxla!
‒ Ey yeri, göyü yaradan, sən özün kömək ol!
‒ Bizə rəhmin gəlsin, ey gözəgörünməz!
Elə bil göy də inildədi. Onun iniltisi dalğa-dalğa yayılıb aşağılara, səhra ilə qaçan atların arxasınca üfüqlərə doğru getdi.
Sel dağlardan bürüb-büküb gətirdiyi qayaları ətrafa fırlatdı, daxmaları, evləri ağzına götürdü. Dik-dirə qalxanlar gördülər ki, bir anda hər yeri su basdı.
Göy yenidən şaqqıldadı. Elə bil səma ortadan buz kimi çatlayıb qırıldı və əyri-üyrü yarıqların arasından göz qamaşdıran od püskürdü. Bu odlu zolağın bir ucu yerə sancılıb xeyli titrədi. Ətrafdakı hənirtidən qarsalandılar. Nə isə çatırdadı, alov qarışıq tüstü göyə ucaldı.
Təpəyə pənah gətirənlər alışan üfüqlərə baxdılar… Meşələr od tutmuşdu, çatırtıdan qulaq batırdı, alov ərşə dirənmişdi.
‒ Allah, sən saxla, başımıza göydən od yağdırma. Səhra ləpəsiz, dalğasız, sakit və sonsuz bir dənizə dönmüşdü. Uğultu indi üfüqlərdən gəlirdi. Suyun üzündə qaraltılar görünürdü. Qarış-qarış suya batan təpənin zirvəsinə toplaşanlar titrəşirdilər. Qocalar dua edir, uşaqlar analarının ətəyindən yapışıb matdım-matdım baxırdılar. Saçı üzünə dağılmış bir qadın təpənin ən uca yerində dayanmışdı. Onun yaşı qurumuş gözləri sonsuzluqlara dirənmişdi, dodaqları titrəyirdi.
Birdən fışıltı qopdu. Meşələrdən yeriyib gələn alov suya hücum çəkdi. Su qəzəblənib paqqıldadı, alovun üstünə atıldı, əlbəyaxa oldular. Elə bu vaxt göy gurultusundan da dəhşətli, zəhmli, amiranə bir səs eşidildi:
‒ Dayanın!
Bu səs şaqqıldadı, əks-səda verə-verə üfüqə doğru gedən selin dalınca yayıldı, alovda qovrulan meşənin üstündən keçdi. Hər şey diksinib dayandı. Sel də, su da, od-alov da bir anlığa sakitləşdi.
‒ Sən kimsən?
‒ Mən vicdanam!
Ləpələr bir-birinə dəyib şappıldadı: “Vicdan, vicdan”. Od tutub alışan meşədəki ağaclar çatırdadı: “Vicdan, vicdan”. Səslər əks-səda verdi, qol-qanad açdı və kainatın hər yerindən eşidildi: “Vicdan, vicdan”. Bu sözlər müdrik qocaları toxtatdı, elə bil əyilib onların qulaqlarına pıçıldadılar: “Qorxmayın”. Bu səs ilıq bir nəfəsə dönüb uşaqların göz yaşını qurutdu, diz çöküb göylərdən imdad istəyən qadınların qolundan tutub ayağa qaldırdı. Ətrafdakı uğultu azaldı.
Birdən su çalxalandı, qabarıb hirslə təpəyə yerimək istədi. Od da çatırdayıb alovlandı. Vicdanın göy şaqqıltısından da güclü səsi yenidən eşidildi.
‒ Geri çəkilin!!!
‒ Yolumuzu kəsmə!
‒ Kəsəcəyəm.
‒ Niyə?
‒ Çünki yolunuzu azmısınız.
Od alovlandı. Çatırdayıb, şaqqıldayıb qəhqəhə çəkdi.
‒ Yoxsa bizə düz yol göstərmək istəyirsən, ey vicdan?
‒ Bəli! Sən dünyaya yandırıb-yaxmağa, sən də, ey su, uçurub dağıtmağa gəlməyibsən. Bilin və yadınızda saxlayın: dünyaya gələn yaratmalı, yaradanlara kömək etməlidir.
Vicdan əlini havaya qaldırıb, selləmə suların basdığı çöllərdən o yandakı üfüqləri aşan, günəşin istisindən qovrulub qarsalanmış, sinəsi cadar-cadar bəhrəsiz boz çölləri göstərdi və başa saldı ki, sən həzin zümzüməli, şırıltılı çaylara, çeşmələrə dönməlisən, şehli, ətirli nəfəsinlə torpağın sinəsinə yaşıl xalı sərməlisən, güldən, çiçəkdən ona naxış vurmalısan. Elə etməlisən ki, insanlar səni axtarıb tapsınlar, sənin izinə düşüb vadidə məskən salsınlar. Qızmar yay günlərində, çeşmə başında bəslədiyin şah çinarın kölgəsində oturub sənə rəhmət oxusunlar.
Su vicdana qulaq asdı. Sakitcə çalxalandı. Əl-ayağını yığıb üfüqdən geri çəkildi. Dinməz-söyləməz dəstələnib öz yatağına yığışdı. Suyun altında qalmış insan məskənləri üzə çıxdı. Hürküdülmüş heyvanlar, üfüqlərə qədər baş alıb gedən yel qanadlı atlar geri qayıtdılar. Təpənin zirvəsinə pənah gətirənlər sevinclərindən ağlaya-ağlaya aşağı endilər. Ancaq yolun ortasında dayandılar. Hər yan lillənmişdi.
‒ Niyə dayanmısan? ‒ deyə vicdan çaşıb qalmış odu səslədi. Tez ol, bataqlığı qurut, daxmalarda ocaq qala, soyuqdan titrəşənləri öz nəfəsinlə isit!
Od hərəkətə gəldi. Azacıq sonra daxmaların bacalarından tüstü qalxdı, həyətdəki ocaqlar çatırdadı.
İnsanlar məskənlərinə qayıtdılar. Odun ətrafına toplaşdılar. Müdrik qocaların səsi eşidildi:
‒ Rəhmət düzənə, lənət pozana.
…O gündən od, su və vicdan yoldaş oldular. Əllərində əsa, ayaqlarında polad çarıq, başlarında dəmir dəbilqə dünyanı dolaşdılar. Sonsuz səhralara su verdilər, şaxtalı, boranlı diyarlara istilik gətirdilər. Harada insan gördülər, dayandılar, onların məskən saldıqları yerləri suladılar, evlərində ocaq qaladılar, ürəklərə sevinc gətirdilər, bütün dünyanı sevinclə doldurdular. İndi isə yorulmuşdular. İşləri də azalmışdı. Bir azca dincəlmək istəyirdilər.
Uca bir dağın döşündə dayandılar. Qarşıdakı sonsuz üfüqlərə baxdılar. Ayrılmaq vaxtı idi. Vicdan əlini dostlarının çiyninə qoyub soruşdu:
‒ İşdir, birdən bir-birimizi itirsək, necə tapışa-cağıq?
Su gülə-gülə dilləndi:
‒ Harada çəmənlik, yaşıllıq görsəniz, məni orada axtarın.
Od dedi:
‒ Harada ocaq, bacalardan burulub çıxan tüstü görsəniz, bilin ki, oradayam. Bəs səni itirsək, necə tapaq, ay vicdan?
Vicdan köksünü ötürüb üfüqlərə baxdı və titrək səslə dilləndi:
‒ Amanın günüdür, məni itirməyin, itirsəniz, bir də tapa bilməzsiniz.

Sapı özümüzdəndir
Bu gün quşlar lap tezdən oyanmışdılar. Dan yerinə çəhrayı rəngli gümüş işıq çilənib üfüq qızaranda artıq onların səsi meşə yarpaqlarının həzin xışıltısına qarışmışdı. Dünənki yağışda çimib tərtəmiz yuyunmuş çiçəklərin ləçəkləri arasında elə bil səhər-səhər mirvari səpələnmişdi. Meşə xoruzlarının, qırqovulların sinəsi, saçaqlı quyruqları alışıb-yanırdı. Günəşin qızılı şüalarını, göy qurşağının əlvan zolaqlarını, deyəsən, xaliq özü onların boynuna dolamışdı.
Ağacların sultanı, dünyanı yorub yola salmış qoca palıd da tezdən oyanmışdı. O, səhər küləyinin dağlardan qovub gətirdiyi, sərin bulaq suyu kimi diş göynədən təmiz havasını ciyərlərinə çəkib meşəyə qulaq asırdı. Qumru quşları qoşalaşıb naz-qəmzə ilə çəmənlikdə dolaşırdılar. Onların qurultusu hop-hopların səsinə, hop-hopun səsi alabaxtaların oxumasına, alabaxtaların nəğməsi bülbüllərin cəh-cəhinə qarışmışdı. Elə bil bu qalın meşə havanın ətrindən bihuş olub min bir dillə zümzümə edir və bu nəğməli dünyaya heyranlığını bildirirdi. Qoca palıd sonsuz boşluqlara qədər baş alıb gedən meşənin cah-calalına baxdıqca ürəyi dağa dönürdü. Bilirdi ki, bu ağacların çoxu onun kökündən, ətrafa səpələnən qozalarından törəmişdir. Pöhrələr boy atdıqca bir-birinə dayaq olub arxa-arxaya dayanmış, küləyə, tufana boyun əyməmək üçün ayaqlarını yerə dayayıb torpağın qalın qatlarına kök atmışdılar və indiyə qədər onların başından bir tük də əskik olmamışdı.
Birdən meşənin dərinliyindən indiyə qədər qoca palıdın eşitmədiyi qəribə bir səs gəldi. Bu səs boğuq idi. Nə insan səsinə bənzəyirdi, nə də heyvan. Qoca palıd təşvişə düşdü. Nəfəsini içinə salıb dinlədi ki, görsün taqqıltı haradan gəlir və səhər-səhər meşənin zümzüməsini pozan bu səs nə səsidir? Hər şey susmuşdu. Nə yarpaqlar pıçıldaşırdı, nə də otlar, çiçəklər. Quşlar cəh-cəhini kəsmişdi. Heç nə görünmürdü. Elə bil otlar aşağı sinmiş, quşlar haradasa büzüşüb gizlənmişdilər ki, yerlərini bilən olmasın. Lap uzaqdan meşənin dərinliyindən gələn taqqıltı indi daha aydın eşidilirdi. Azacıq sonra taqqıltını iniltili bir xırıltı əvəz etdi. Tufanlı-şimşəkli günlərdə kökündən qopub yıxılan, ya da ortasından qırılan ağac xırıltısına bənzər bir xırıltı. Bu xırıltıdan yer titrədi. Qoca palıdın qaşları çatıldı. Ona elə gəldi ki, yer ayağının altından qaçdı və beynində dolaşan müdhiş fikirdən vahimələndi. Ətrafa boylandı və gördü ki, hamı gözünü ona zilləyib, hamı bu müdrik qocadan kömək istəyirdi. Özünü ələ aldı. Səs gələn tərəfə çaparlar göndərdi və tapşırdı ki, meşəni lərzəyə salan bu səsin nə olduğunu dərhal öyrənsinlər.


Çaparlar yola düşdülər. Gecəli-gündüzlü üç gün yol getdilər və həftənin axırında geri döndülər. Qoca palıd onların sir-sifətindən başa düşdü ki, pis xəbərlə gəliblər, yoxsa belə məlul-məhzun olmazdılar. Çaparlardan biri cəsarətlə gəldi:
‒ Baba palıd, meşəni qırırlar.
‒ Kim?
‒ Balta.
‒ Balta nədir?
‒ Əl boyda bir dəmir parçasıdır. Par-par parıldayan almaz kimi iti ağzı var. Qabağına nə keçirsə, doğrayıb tökür.
Qoca palıd fikrə getdi. Qayğılı-qayğılı saqqalını qaşıdı:
‒ Bu əl boyda dəmir parçası ağacı necə kəsir axı?
Çaparlardan o biri sözə qarışdı:
‒ Düz deyirsiniz, baba palıd, onun uzun sapı var. Həmin sapdan yapışıb baltanın iti ağzı ilə ağacları doğrayırlar. Sap olmasa, bizə heç nə edə bilməzlər.
Qoca palıdın səsi titrədi və təşvişlə soruşdu:
‒ Baltanın sapı nədəndir?
‒ Ağacdan.
‒ Onda bizi qıracaqlar.
‒ Niyə?
‒ Çünki sapı özümüzdəndir.

Sənə “aslanım” deyən
Adı dünyaya yayılmış Diziaynalı pəhləvan bu gün şahın hüzuruna gələndə baş əymədi. Vəzir-vəkili də saymayıb dərhal yuxarı keçdi. İçəridəkilər onu gözaltı süzsələr də, qorxularından heç nə demədilər. Bilirdilər ki, şah istəkli pəhləvanına söz deyənin boynunu vurdurur.
Diziaynalı adəti üzrə şahın sağ tərəfində əyləşdi, dəstəyi naxışlı, uzun, enli qılıncını dizinin üstünə qoyub şəstlə içəridəkiləri süzdü. Şah da dinmədi. Həmişə başını tumarlayıb kürəyinə döydüyü sevimli pəhləvanının axır vaxtlar heç kəsi saymadığını, bu gün isə onun özünə belə məhəl qoymadığını görsə də, susdu. Ancaq hiss etdi ki, barmaqları şahlıq taxtının dirsəkliyini sıxdı.
– Necəsən, oğlum?
– Keyfin yaxşı olsun.
– Güləşməyə hazırsanmı?
– Güləşməyə yox, dünyanı çiynimə qaldırıb yerə çırpmağa da hazıram. Bu saat qollarımda elə güc var ki, heç kim, heç kəs qabağımda dayana bilməz!


– Yəni deyirsən, dizini yerə gətirən olmaz?
– Elə oğulu hələ anası doğmayıb.
Pəhləvan ayağa durdu. Sinəsini qaldırıb şahın önündə dayandı. Onun enli kürəyi otağın yarısını tutdu. Şah pəhləvanın iri, cod əllərinə, tüklü qollarının şişmiş əzələlərinə, şüşənin altından aydın görünən diz kündələrinə, köks qəfəsinin aşağısına, qabırğalara doğru uzanan və paltarın üstündən belə aydınca hiss edilən girdə əzələlərinə, nəhayət, boynuna bitişmiş çiyinlərinə baxdı. Onun çiyni və sinəsi o qədər qabarıq idi ki, bunların müqabilində başı olduqca balaca görünürdü.
– İstəyirsən, bu saat buradakıların hamısını bürüb-büküb alım dizimin altına!
Şahın qaşları çatıldı. Sifətindən qəzəb qarışıq acı bir təəssüf keçdi:
– Lazım deyil. – Şah qəzəbini boğub zorla gülümsündü. Diziaynalı bu gülüşdəki məzəmməti duymadı. – Sabahkı döyüşdən qabaq səni bir yerə göndərəcəyəm.
– Hara?
– Qəbiristanlığa.
– Nə?
Şah pəhləvanın təəccübünə əhəmiyyət vermədi. Sakitcə sözünə davam etdi:
– Gedərsən qəbiristanlığa, Rüstəm Zalı çağırarsan.
– Ölü mənim nəyimə lazımdır?
– Gərək olar.
Pəhləvan gəldiyi kimi, gedəndə də heç kəsi saymadı.
O, şəhərin kənarlarındakı qədim qəbiristanlığın girəcəyində ayaq saxladı. Xəfif külək yovşan qoxulu havanı onun üzünə çırpdı. Qəbiristanlıq böyük idi. Üstü naxışlı, uca, iri başdaşları qibləyə üz tutaraq qatarlaşmışdı. Daşların üstünə qəbirdə yatanların sənətini bildirən şəkillər çəkilmişdi.
Pəhləvan asta və ləngərli addımlarla lal sükuta qərq olmuş qəbirlərin arası ilə ortadakı təpəyə doğru addımladı. Otlar saralmışdı. Çökmüş qəbirlərin ətrafında böcəklər dolaşırdı. O, qurumuş otların, yovşanların arası ilə addımladıqca çəyirtkələr ətrafa sıçraşırdı. Pəhləvan bəzən büdrəyib çuxura düşür, ayağının altında sümüklər ovxalanırdı.
Diziaynalı dikdirdə dayanıb nəfəsini dərdi. Nizami qoşun kimi sıralanmış başdaşlarına baxıb, əmr verir təki saymazyana qışqırdı:
– Ay Rüstəm!
Qəbir daşları tərpəndi. Müxtəlif tərəflərdən, yerin altından çıxanlar asta-asta ona yaxınlaşdılar. pəhləvanın qarşısında dayanıb intizarla gözlədilər. Diziaynalı onları təkkəbbürlə süzüb gülümsədi:
– Sizi kim çağırıb?
– Sən.
– Siz kimsiniz?
– Rüstəmik.
Pəhləvan qəhqəhə çəkdi. Əvvəlcə istədi, onları qabağına qatıb qəbiristanlıqdan qovsun. Sonra fikrini dəyişdi:
– Mənə siz yox, Rüstəm Zal lazımdır.
Ölülər daşları qaldırıb qəbirlərin altında yox oldular.
Diziaynalı pəhləvanın sükutdan qulaqları cingildədi… Üfüqə doğru əyilmiş günəşin qürub sarılığında daha vahiməli görünən başdaşlarına baxıb yenidən qışqırdı:
– Rüstəm Zal, hey!
Onun səsi qəbir daşlarına toxunub cingildədi. Pəhləvan qulaq verib öz səsinin əks-sədasını dinlədi. Birdən ayağının altında yer titrədi. Başdaşları silkələnib şaqqıldadı və Diziaynalı gördü ki, qəbiristanlığın aşağı tərəfindən bir təpə qalxdı və onun üstünə yeridi. Diziaynalını vahimə basdı. Dalı-dalı geri çəkilib kürəyini uca bir başdaşına söykədi. Qılıncının dəstəyindən yapışıb gözlədi.
Gələn insan idi. Yeridikcə dizə qədər torpağa batırdı. Onun enli kürəyi günəşin qabağını kəsdiyindən qəbiristanlığa qaranlıq çökdü. Ətrafdakı quru otlar, yovşan kolları tərpənib xışıldadı. Elə bil külək əsdi. Diziaynalının bədənini soyuq tər basdı. Çığırmaq istədi, səsi çıxmadı. Vahiməli-vahiməli qılıncını siyirib havada yellədi. Qüvvətli bir əl onun qolunu burub yanına saldı:
– Özünü niyə itirdin?
– Sən kimsən?
– Rüstəm Zalam.
O, kənarda durdu. Pəhləvanın üzünə gün düşdü. Diziaynalı təpimiş dodaqlarını yalayıb qarşısında dayanan nəhəngə baxdı:
– Yeriyəndə niyə torpağa batırsan?
– Görünür, torpaq yumşaqdır.
– Bəs mən niyə batmıram?
– Yəqin, mən səndən ağıram.
– Yəni demək istəyirsən ki, səndən güclüyəm?
– Bilmirəm, hələ səninlə gücümü sınamamışam.
– Sən pəhləvansan?
Rüstəm Zal gülümsündü:
– Sözünü de.
Diziaynalı onun mehribançılığından azacıq ürəkləndi, altdan yuxarı Rüstəmin üzünə baxdı. Bu nəhəngin qarşısında nə qədər balaca və çəlimsiz olduğunu dərk etdi.
– Bəs səsin-sorağın qulağıma niyə dəyməyib?
– Hamı sənin kimi adlı-sanlı olmaz ki?
– Yoxsa mənim güclü pəhləvan olduğuma inanmırsan? Məni bütün dünya tanıyır. Hamı qabağımda zağ-zağ əsir. Neçə pəhləvanın kürəyini yerə vurmuşam, ancaq hələ mənim dizimi yerə gətirən olmayıb.
– Bilirəm.
– Dördböyrək pəhləvanı mən yıxmışam.
– Bilirəm.
– Kəlboyunu da mən dizimin altına almışam.
– Onu da bilirəm.
– Haçaürək pəhləvanı necə danaboynu elədiyimi, yəqin, eşitmisən.
– Eşitmişəm.
– Bəs niyə gülürsən?
– Ona görə ki, o pəhləvanlar səndən güclüdürlər.
– Necə? Məndən güclüdürlər? Bəs niyə kürəklərini yerə vurub dizimin altına alıram? Bəs niyə qabağımda duruş gətirə bilməyib yıxılırlar?
– Şahın qorxusundan.
– Şahın buraya nə dəxli var?
– Var, əzizim, var. Əgər o, sənin dalında durmasa, bircə gündə yox olarsan.
– Elə şey yoxdur. Mənim özüm güclüyəm. Mənim qabağıma heç kim çıxa bilməz. Nə qədər adsan qazanmışamsa, özüm qazanmışam. Mənim dizimi yerə gətirən hələ anasından olmayıb. Ona görə mənə “Diziaynalı” deyirlər.
Rüstəm gülümsündü. Yuxarıdan aşağı baxıb qarşısındakı pəhləvanın pörtmüş sifətini, qılıncın dəstəsindən necə yapışdığını gördü. Onun xoruz kimi boynunu şax tutub dünyaya meydan oxumaq fikrində olduğunu anladı. Əlini pəhləvanın çiyninə qoyub ehmalca aşağı basdı. Diziaynalı ağırlıq altına düşmüş yay kimi sıxılıb balacalaşdı. Nə qədər silkələndisə, çiynindəki ağrıları ata bilmədi. Özü də hiss etmədən büzüşüb aşağı çökdü. Dizləri yerə gəldi. Rüstəm onun dizlərinin ehmalca yerə toxunduğunu hiss edib dayandı. Bir balaca da əlinin ağırlığını salsaydı, pəhləvanın dizlərindəki aynalar sına bilərdi. Rüstəm bunu istəmədi. Əlini boşaltdı. Pəhləvanın çiynindən yapışıb yuxarı qaldırdı. Sıxılmış “yay” indi də astaca açılıb dikəldi. Rüstəm əlini götürdü. Pəhləvan dərindən nəfəs alıb ufuldandı. Bilmədi, gözünü gün qamaşdırdı, yoxsa başının üstündə qığılcım oynadı. Özünə gələndə ayağının altında yer titrədi, başdaşları silkələnib şaqqıldadı. Rüstəm Zal yox oldu. Pəhləvan çiynini ovxalaya-ovxalaya onun qarasınca qışqırdı:
– Sənin ki belə gücün var, bəs niyə mənim kimi məşhur deyilsən?
Yerin altından səs gəldi:
– Sənə “aslanım” deyən mənə “pişiyim” desəydi, dünyanı çiynimdə gəzdirərdim.
Diziaynalı kürəyini söykədiyi başdaşının dibinə çömbəldi. Qolu ilə alnındakı soyuq təri sildi.
Qəbiristanlığa ağır və vahiməli bir sükut çökdü.

Dəvəçi
Dəvəçi can verirdi. Ev-eşiyindən uzaqda, qürbət diyarda, səhranın ortasında, quyu üstündəki ağacın kölgəsində. Düz üç gün idi ki, bədəni od tutub yanırdı. Gah titrəyir, günün qızmarında kürkə bürünürdü, amma titrəməsi kəsmirdi, gah da elə bil bədəninə qor dolurdu, istidən dili-dodağı təpiyirdi. Yaxasını, başını açıb qumun içində eşələnirdi. Evdə olsaydı, qızı başına fırlanar, ayağını ovxalayar, kürəyini ovub tez-tez alnına sərin dəsmal qoyardı. Arvadı gecəli-gündüzlü yastığının dibini kəsdirərdi. Amma burada heç kəsi yox idi. Bir dəvəsi idi, bir də özü. Yazıq dəvə əldən düşmüşdü. Kişinin gah başına dolanırdı, gah da ayağına. Bircə ona gücü çatırdı ki, tez-tez ağzını su ilə doldurub sahibinin üzünə çiləyirdi. Kişi nəfəsini dərib bir azca dincəlirdi. Dəvənin ona yazığı gəlirdi. Axı neçə il idi ki, ünsiyyət bağlamışdılar. Birlikdə səhralar aşmış, susuz çöllər keçmiş karvanlara başçılıq edərək, diyardan-diyara keçmişdilər. Elə vaxt olmuşdu ki, qum boranına düşmüşdülər. Dəvə yerə yatmışdı. Sahibi isə onun böyrünə qısılaraq canını ölümdən qurtarmışdı. Necə deyərlər: duz-çörək kəsmişdilər.
Dəvə sahibinin xəstələnməsini çox görmüşdü. Bilirdi ki, qara qızdırma onun canından əl çəkmir. Bir gün titrəməsi tutur, o biri gün isə heç nə olmamış kimi ayağa durur və yola düşürdülər. Amma, deyəsən, bu dəfə kişinin azarı ağır gəlmişdi, üç gün idi, yerindən tərpənə bilmirdi. Halının ağır olduğunu dəvəçi özü də başa düşmüşdü.
Kişinin halı axşamüstünə yaxın yenə dəyişdi. İstisi qalxdı, gözünün qabağında yer-göy fırlandı. Onu qara basdı. Dəvəçiyə elə gəldi ki, evdədir, evlərinin lap qabağında axan çayın sahilində, taxtın üstündə uzanıb, amma istidir, göydən od yağır. O, əlini gözünün üstünə qoyub mavi boşluqlara baxırdı. Gördü ki, bir qaraquş qanad açıb göyün üzündə süzür. Quş süzdü, süzdü və birdən qanadlarını yığıb şığıdı, bir göz qırpımında aşağı endi və kişini caynağına alıb göyə qaldırdı, buludların arası ilə uçdular, çayı üzüaşağı, üzüyuxarı getdilər. Ona elə gəldi ki, qov kimi yüngüldür, onu qaraquş caynağında aparmır, özü uçur. İstəsə, dağların lap zirvəsinə qalxıb xar qardan götürər. Elə də oldu. Dağların üstü ilə uçdular. O, əlini uzadıb xışma-xışma qar götürdü, ağzına təpişdirdi, amma yanğısı sönmədi. Əksinə, qar cızıltı ilə əriyib yoxa çıxdı. Kişi əlini bir də qara uzatmaq istədi və elə bu an gördü ki, quş onu caynağından buraxıb, başıaşağı, daş kimi yerə enir. Bircə andan, yalnız bircə andan sonra parça-parça olacaq. Çığırdı, səsi gəlincə bağırdı və özü səsinə diksinib gözünü açanda gördü ki, dəvəsi yenə ordunu doldurub üzünə su çiləyir.


Döyüküb ətrafa boylandı. Gün yaxmağa hazırlaşırdı. Ağacın kölgəsi yerini dəyişmişdi. Kişinin üzünə gün düşmüşdü. Bunu hiss edən dəvə sahibinin üstünə uzandığı palazdan yapışdı, sürüyüb kölgə düşən tərəfə gətirdi. Kişi torlanan gözlərini dəvənin üzünə zillədi. Dəvə onun nə demək istədiyini başa düşdü və palazı sürüyüb lap ağacın dibinə gətirdi. Sahibinə kömək elədi ki, kürəyini ağacın gövdəsinə söykəsin. Dəvəçi bir balaca nəfəsini dərdi, gözünü dolandırıb ətrafa baxdı və əli ilə işarə etdi ki, dəvə yaxına gəlsin. Dəvə sahibinin önündə diz çöküb yerə yatdı. Göz-gözə baxdılar. Birdən dəvə boynunu uzadıb sahibinin dizi üstə qoydu. Kişi əlini qaldırıb onun yumşaq tükünü sığalladı.
– Deyəsən, ölürəm, gəl halallaşaq.
Dəvə başını qaldırıb sahibinin üzünə baxdı. Dəvəçi gördü ki, heyvanın gözləri yaşarıb, az qalır insan kimi hönkürüb ağlasın.
– Səni çox incitmişəm. Elə vaxt olub ki, iki dəvənin yükünü sənə yükləmişəm, üstəlik özüm də belinə minmişəm. Gecələr də sənə rahatlıq verməmişəm, karvanın birini yola salan kimi o birini götürüb ay işığında yola çıxmışam. Sir-sifətindən görmüşəm ki, narazısan, amma üstünü vurmamışam, yolu yola calamışam. İncimə, əlacım olmayıb, arvad-uşağımı saxlamaq üçün çörək qazanmalıydım. Elə bilirsən, mən özüm əziyyət çəkmirdim? Elə bilirsən, bu çöl-biyabanda gecəli-gündüzlü yol getməkdən xoşum gəlirdi? Evdə, arvad-uşağın yanında rahatca oturmaq istəmirəm? Mən səndən çox razıyam. Sən olmasaydın, biz acından ölərdik. Sənin əməyini itirmək olarmı? Bilirəm, xətrinə də dəymişəm, sənə ağır söz də demişəm, hətta bəzən hirslənib döymüşəm də. Amma sağ ol, üzümə qayıtmayıbsan. Tək bircə dəfə, doğrudan da, nər kimi qızdın, məni qabağına salıb qovdun, az qaldın ki, çığnayıb öldürəsən, amma axırda yazığın gəldi, üzümə lomba ilə tüpürdün və bununla da hirsin yatdı. İndi, deyəsən, axırım çatıb, gedirəm. Aramızda nə olubsa, halal elə.
Kişi nəfəsini dərib dayandı. Dəvə başını onun dizinin üstündən xeyli qaldırmadı. Nəfəsi ilə sahibinin soyuq əlini isitdi. Birdən adam kimi dilə gəldi:
– Hər şeyi sənə halal edirəm, bütün günahların-dan keçirəm, amma bircə şeyi sənə bağışlaya bilməyəcəyəm.
Kişi elə bil diksinib dirçəldi. Dəvə sahibinin sual dolu gözlərinə baxdı.
– Yadındadırmı, bir dəfə yorulub lap əldən düşmüşdüm. Yüküm ağır idi. Üstəlik, ölən iki dəvənin dərisini də mənə şəlləmişdin. Ayağım yerimirdi, istidən dilim ağzımda yanırdı. Neçə dəfə üzünə baxdım, ya yükümü azalt, ya da qoy bir az dincəlim, dedim, fikir vermədin. Mən həmişə karvanın qabağında getmişəm, başçı olmuşam, sən buna da qiymət vermədin. Zırpı bir eşşəyi çəkib gətirdin, mənim noxtamı onun quyruğuna bağladın. Bax, bunu sənə heç vaxt bağışlaya bilməyəcəyəm, heç vaxt!
Dəvənin gözləri qupquru idi. Kişi isə kürəyini ağaca söykəyib dayanmışdı. Onun ayaqları, əlləri soyuyub buza dönmüşdü.

Şahın oğlu
Günlərin bir günü çapar çapdı, qasid gəldi və şaha xəbər verdilər ki, oğlun arvad-uşağı ilə sərhədi keçib sənin torpağına ayaq basmışdır, bir-iki günə karvanlı, kəcavəli paytaxtda olacaq, qarşıla. Şah bu xəbərdən heç nə başa düşmədi və fikir-zikir içində, ayağında qızıl haşiyəli başmaq, çiynində kəşmiri ipəkdən xələt, al-əlvan naxışlı xalılar döşənmiş otaqlardan keçə-keçə arvadının yanına gəldi. Qızıl bilərzikli qolları buğum-buğum olan ətli-əndamlı xanım şahı görən kimi buruq-buruq saçlarını çiyninin üstündən geri elədi, baş örtüyünü tələsik götürdü. Yaxasının açıq yerini örtdü və məxmər döşək üstündən qalxıb, taxtdan yerə düşdü, əlini sinəsinə qoyub şahın önündə baş əydi. O, intizar və ehtirasla gözlədi ki, kişisi həmişəki kimi əbasını çiynindən atacaq, qollarını belinə dolayıb onu qucaqlayacaq, əvvəlcə əlini arvadının göbəyinə çəkəcək, sonra nəfəsi təngiyə-təngiyə boyun-buxağından öpəcək. Ancaq şahın ona toxunmayıb taxtın üstündə qayğılı-qayğılı oturduğunu görəndə ürəyindən keçənlərdən utanıb, həyalı gəlin kimi qızardı, azacıq sonra isə ərinin sərt baxışlarından təşvişə düşdü. Kirimişcə ərinə yaxınlaşıb yanında oturdu. Pişik qılıqlı, işvəli, nazlı xanım bir an içində dönüb hökmdar arvadına çevrildi. Şahın gözlənilməz sualı onu diksindirdi:
– Arvad, mənim oğlum yoxdur, bəlkə, sənin var?
– Bu nə sözdür, qibleyi-aləm, mən ki on dörd yaşımdan sənin yanındayam.
– Onda bu oğul haradan peyda oldu?
Xanım çaparın gətirdiyi naməni ərinin əlindən aldı, dönə-dönə oxudu, ərinə baxdı və gördü ki, şahın rəngi dümağdır, əlləri əsir.
– Gələn kimi o dələduzun boynunu vurduracağam.
– Yox, qibleyi-aləm, əl saxla, yoxsa nahaq qan tökmüş olarsan. O adam hər kimsə, sənə pənah gətirib, insaf elə.
Kişi dəfələrlə ağıllı tədbiri ilə onu dardan qurtaran arvadının qayğılı səsini eşidib yumşaldı və gözünü xanımın ağıllı gözünə zillədi:
– Bəs nə eləyim?
– Onu adına layiq, şah oğlu şah kimi qarşıla.
Şəhərə car çəkdilər, xəbər verdilər ki, şahzadə uzun və uzaq səfərdən qayıdır, toy-bayramdır, hamı qırmızı geyinsin, al qumaşa bürünsün, əllərinə xına yaxsın, yollara çıxsın. Kasıblara, yetimlərə şirni paylansın, xələt verilsin. Eyvanlara gəbə salınsın, yollara, gələn əziz qonaqların ayaqları altına gül-çiçək səpələnsin. Şahın atlı qoşunu da, saray əyanları da, lap nökər-naib, qulluqçu-qaravaş da bəzənib-düzəndilər, geyinib-kecindilər. Tar-qaval, zurna-balaban səsi bir-birinə qarışdı, şeypurlar guruldadı. Şah qırmızı geyinib taxta çıxdı, arvadını da yanında əyləşdirdi.
Karvan saraya yaxınlaşdı. Şah dəvələrin zınqırov səsini eşitdi. Sonra öndə, at belində gələn cavan oğlanı gördü. Onun enli kürəyi vardı, qaşları çatma idi. Şəvə kimi qara, eşmə nazik bığı ağ sifətinə yaraşırdı. Yəhərin üstündə yanpörtü oturmuşdu. Şahzadələrə məxsus ağ ipək çalmasının ortasında yumurta boyda yaqut parıldayırdı. Altındakı gümüş döşlüklü at oyur-oyur oynayır, ürəyini gəmirib çeynəyirdi. Oğlan onun ayağının altına gül-çiçək səpənlərə ehmalca baş əyib gülümsünürdü.
Atın başını tutdular. Oğlan sıçrayıb yəhərdən düşdü, sonra arxada yerə yatmış dəvənin belindəki kəcavədən çıxan gəlinə kömək elədi. Qız ipək paltarda idi. Beli üzükdən keçərdi. Yerişindən-yürüşündən incəlik duyulurdu, zəriflik tökülürdü. Şahzadə onun əlindən tutub irəli çıxanda camaatın arasından heyranlıq bildirən bir pıçıltı keçdi. Oğlan arvadı ilə birlikdə qəti addımlarla pillələri çıxdı və şahın qabağında diz çökdü, onun əlini öpdü.
– Xoş gördük, ata.
– Xoş gəlmisən, bala. Sən də xoş gəlmisən, qızım, qədəmlərin yüngül olsun.
Şah əvvəlcə “oğlunun”, sonra da al-qumaş içində su sonası kimi cilvələnən, incəbel gəlinin alnından öpdü. Xanım onların hər ikisini qucaqladı, önündə ədəblə diz çökən gəlinin başını sinəsinə sıxdı, onun müşk-ənbər qoxuyan saçından, alnından öpdü. Qulluqçular yenicə dil açan totuq bir oğlan uşağının qolundan tutub irəli gətirdilər. Uşaq qaz kimi yanlarını basaraq qaçdı və “baba” deyib şahın qucağına atıldı. Şah bu qanıqaynar uşağın üzündən öpüb dizinin üstünə aldı. Oğlan əldən-ələ gəzdi.
Hökmdar o gün “oğlunun” şərəfinə gecəyarıyacan davam edən böyük bir ziyafət verdi.
Qonaqlıqdan sonra oğlan arvad-uşağını yuxuya verib şahın hüzuruna gəldi və gördü ki, hökmdar arvadı ilə yanaşı oturub onun yolunu gözləyir. Heç nə demədən ikiqat əyilib təzim etdi və hökmdarın sorğu-sualını gözləmədən əlini qoynuna salıb qat kəsmiş bir kağız çıxartdı, sakitcə ona verdi. Şah kağızı aldı, ehmalca açdı, öz qolunu və möhürünü görəndə diksindi, xəttini də tanıdı. Oxudu və qaşlarını çatıb dördcə kəlmədən ibarət olan bu məktubu harada, nə şəraitdə, nə vaxt yazdığını yadına salmağa çalışdı.
…Həmişəki kimi təğyir-libas olub gəzirdi. Əlində əsa vardı, ayağında çarıq. Saç-saqqalı uzanmışdı. Hava isti olduğundan tər içindəydi. Ciyəri yanırdı. Susuzluqdan dili, ağzı qurumuşdu. Şəhərin küçələrini, karvansaraları gəzməkdən yorulmuşdu. Bir içim su tapmaq məqsədilə yolunu bazardan saldı və elə girəcəkdə tığlanmış qarpızları görəndə ayaq saxladı, ürəyindən keçirtdi ki, elə yaxşı oldu, birini alıb kəsərəm. Həm susuzluğum dayanar, həm də nübar eləyərəm. Qarpızsatana yaxınlaşdı, pul üçün əlini cibinə saldı. Qarpızsatan yetişmiş iri bir qarpız seçdi.
– Buyur, baba dərviş, nübardır.
– Neçəyədir?
– On dinara.
Şah əlini cibindən çıxartdı. “Çox bahadır”, – dedi. Ağzının suyu axsa da, pula qıyıb qarpızı ala bilmədi.
Elə bu vaxt başı papaqlı, çiyni yapıncılı, əli çomaqlı bir çoban yanlarını basa-basa gəlib özünü qarpız tağının üstünə saldı. Heç nə soruşmadan bir yekəsini seçib götürdü, pulunu verdi. Əlini cibinə salıb bıçaq axtardı, tapmadı. Oyan-buyana boylandı və birdən qarpızı yerə çırpıb paraladı. Dişinə çəkib iştaha ilə yedi. Şah udquna-udquna çobana baxdı. Qarpızın suyu onun ağzından, çənəsindən şoralanıb sinəsinə tökülürdü. Padşah fikirləşdi: “Şah olasan, ürək eləyib bir qarpız ala bilməyəsən, amma Allahın bir çobanı səndən cəsarətli çıxa”, – və kağız götürüb bir neçə söz yazdı. Kənara çəkilib gözlədi. Çoban yanından ötəndə kağızı onun ayağının altına atdı. Çoban tələssə də, kağızı gördü. Götürüb o üz-bu üzünə baxdı və birdən yüyürüb şaha yaxınlaşdı.
– Baba dərviş, bu kağız mənlə danışmır, oxu görək nə yazılıb?
Şah oxudu: “Bu dünya quyruqdur, bacarıb yeyənə. Şah oğlu Şah Abbas”.
– Kim?
– Şah Abbas.
Çobanın qaşları çatıldı, ani fikrə getdi və birdən gözləri qığılcımlanıb alovlandı. Kağızı şahdan alıb yola düşdü.
İndi şah həmin kağızı əlində tutub oğlanın üzünə baxırdı.
– O çoban mənəm, – deyə oğlan şahın qabağında diz çökdü. Bu kağızı tapandan sonra ağamın sürüsünü bir baş bazara haylayıb satdım. Özümə yeddi yoldaş tapdım, yeddi yəhərli-yüyənli at aldım, oğlanları dərziyə aparıb paltar tikdirdim, geyindiribkecindirdim, özümə də şahzadə libası tikdirdim. Bəzəndik, yaraqlandıq və yola düşdük. Ölkələr basa-basa gəlib Misir padşahının torpağına çıxdıq. Özümü sənin oğlun kimi qələmə verdim. İnandılar. Boy-buxunumuz, bər-bəzəyimiz onları çaşdırdı. Xəbər padşaha çatan kimi dalımızca çapar göndərdi, bizi sarayına apardı. Eşidəndə ki, sizin oğlunuzam, az qaldı düşüb taxtını mənə versin. Bizi buraxmadı. Bir gün qırx qaravaşı ilə bağda gəzən şah qızını gördüm və o gündən yorğan-döşəyə düşdüm. Misir padşahı arif imiş, dərdimi bildi və qızını mənə təklif elədi. Sən demə, qız da mən dərddə imiş. Cah-cəlalla toyumuz oldu. Evləndik, oğlumuz da oldu. İndi, qibleyi-aləm, öz ayağımla gəlmişəm. Başım sizin hüzurunuzdadır, nə fərman versəniz, tabeyəm.
Şah dinmədi. Saqqalını qaşıya-qaşıya fikrə getdi. Xeyli sükutdan sonra dönüb arvadının üzünə baxdı. Xanım yavaşca yerindən durdu. Əli sinəsində padşahın qabağında diz çöküb fərman gözləyən oğlanın qolundan tutub qaldırdı.
– Yaxşı eləmisən, bala, halal xoşun olsun.

İlğım
O, dayandı. Əlini gözünün üstünə qoyub, üfüqlərə qədər uzanan sonsuzluqlara baxdı. Su kimi qırçınlanıb axan sarı, narın qum ləpələrindən başqa, heç nə görmədi. Bu ləpələr balaca bir titrəyişdən hərəkətə gələrək yeriyir, tozlana-tozlana irəliləyir və mavi səmanın qurtaracağına doğru yüyürürdü. Göydən od ələnirdi. Adamın düz başının ortasında dayanan günəş kəhrəba kimi sarı səhra qumlarını qovurub qıpqırmızı edirdi. Nəfəs aldıqca boğaz quruyur, tüpürcək adamın dilinə yapışırdı.
Kainatın bu sonsuz sakinsiz diyarında təkcə dayanan insan övladı dincəlmək istədi. Onun qarşısında hələ uzun yol vardı. Nəfəsini dərib yorğunluğunu almalı idi. Ətrafa boylandı. Kölgəlik axtardı. Yastıyapalaq saksaul kolundan başqa, gözünə heç nə dəymədi. Topuğa qədər isti quma bata-bata ora yaxınlaşdı. Əsasını, torbasını atıb oturmaq istərkən fışıltı eşidərək, geri sıçradı. Gördü ki, bir ilan quyruğu üstə qalxmışdı. Göz-gözə dayandılar. Hər ikisinin gözü qonur idi, hər ikisi döyüşü udmaq istəyirdi. Kim bir balaca qorxsa, geri çəkilsə, basılmış olacaqdı. İnsan övladının geri çəkilmək fikri yox idi. Əksinə, hazır dayanmışdı ki, ilan üstünə atılsa, boğazından yapışsın. Deyəsən, bunu ilan da duydu, asta-asta aşağı yatdı və sürünüb uzaqlaşdı.
O, gözünü ilanın əyri-üyrü izindən çəkmədən oturdu. Ayaqlarına baxdı. Cadar-cadar idi. Yolların isti qumu dərisini yandırmışdı. Çınqıl daşlar pəncəsini doğramış, dabanını çatlaq-çatlaq eləmişdi. Ayağının altı qalınlayıb gönə dönmüşdü. Bədəni qovrulub yanırdı. Əynindəki paltarları cırıq-cırıq idi. Uzandı. Bir azca sərinləmək istədi. Qumu eşib bədəninə tökdü. Qovrulub dənələnmiş narın qum onun qaralıb yanmış qollarının, baldırlarının, sinəsinin qarsımış tüklərinin arasından süzülüb axdı. Elə bil bədəninə qor doldu.
Bağlamasını açdı. Bir parça quru çörək çıxarıb gövşədi. Boğazından ötsün deyə üstündən bircə qurtum su içdi. Dirsəklənərək yenə irəli, sonsuz qum səhrasına baxdı…
O, çoxdan yola çıxmışdı, lap çoxdan. Onda cavan idi, ətli-canlı, gırdın[1 - Dilimizdə mişarla eyni boyda kəsilmiş yoğun odun parçalarına girdin (dialektlərdə: gırdın) deyirlər. Bu, girdə sözü ilə bağlıdır, “dairəvi parçalar” deməkdir.] budlu bir cavan. İki adam qolunu qanıra bilmirdi. Bircə əli ilə öküzün boynunu qanırıb dizini yerə gətirirdi. İndi isə qupquru quruyub qaxaca dönmüşdü. Saç-saqqalı ağarmışdı. Bir insan ömrünü artıq başa vururdu. Xəbəri yox idi ki, bir insan ömrü yollarda puça çıxmış, amma hələ də gedirdi, hələ də axtarırdı. Hələ də yollarda idi. Ulu babaların keçdiyi, Adəm atadan sonra dünyaya gəlmiş ən qədim əcdadlarının başladığı, ancaq axırına çata bilmədikləri yolda.
O zaman dünya səhrayi-kəbir idi. Üfüqdən-üfüqə uzanan bu sonsuz, sehrli-sirli dünyada yaradanın nələr xəlq etdiyindən heç kimin xəbəri yox idi. Ancaq onu bilirdilər ki, cənnətdən sonra bura pis idi, çox pis! Burada, gah soyuq ruzigarın öz acı nəfəsi ilə hər şeyi buza döndərdiyi, gah da günəşin od ələyib bütün aləmi yandırıb-yaxdığı bu bəhrəsiz diyarda qalmaq çətin idi. Onlara demişdilər ki, Məğribdən Məşriqə bir yol uzanır, o yol ilə getsəniz, üfüqün o üzündə gözəl bir diyar var, ora çatarsınız. Elə bir diyar ki, dağlar baş-başa verib, çaylar çeşmələrdən, irmaqlardan güc alıb daşlanır, şəlaləyə dönüb sıldırım boşluqlardan tökülür, sonra da düzənliklərə axıb hər yeri çəmənliyə, gül-çiçəyə döndərir. Vadilər meşədir, ormanlıqdır. Orada nə istəsəniz, tapacaqsınız. Ceyran-cüyür ovlayacaq, qızıl-gümüş sularda çiməcək, ətirli gül-çiçək içində yatacaqsınız. Quşlar öz nəğmələriylə sizə laylay çalacaq, bihuşdarı ağaclarının ətri sizi məst edəcək. Orada çaylardan su yerinə bal-yağ axır. Nə soyuq ruzigar görəcəksiniz, nə də qızmar günəş.
Yola çıxdılar. Elliklə, obalıqla. Daşlı-kəsəkli yollar aşdılar, səhralar keçdilər. Yolda anadan olan uşaqlar əvvəlcə qucaqda gəzdilər, sonra analarının əlindən tutub yeridilər. Bir də gözlərini açıb gördülər ki, onların əlindən tutanların əlindən tutmaq lazımdır. Dünənki uşaqlar indiki qocaların əlindən tutası oldular. Yenə qatarlaşıb irəlilədilər, ancaq üfüqü aşa bilmədilər. Yaxınlaşdıqca üfüq uzaqlaşdı, əlçatmaz bir məsafəyə döndü.
Gözəl diyar əvəzinə yollarının üstünə buzlaqlar çıxdı, ilanlı-əqrəbli düzənliklərlə qarşılaşdılar. Cavanlar ayaq saxlayıb dayandılar, geri qayıtmaq istədilər, ancaq qocalar razı olmadılar. “Biz heç, barı siz o diyara çatın, xoş gün görün”, – deyə onları dilə tutdular. Yenidən yola düşdülər. Buzlaqlar keçdilər, bələnlər aşdılar, ölənlər də oldu, yollarda qalanlar da. Əldən-ayaqdan düşənləri dallarına aldılar, elə hey irəlilədilər, gecəli-gündüzlü yollarda oldular. Bir də gözlərini açıb gördülər ki, qocalardan heç kəs qalmayıb. Kədərləndilər. Valideynlərini ağ günə çıxarda bilmədiklərinə görə özlərini danladılar. Ancaq onu bilmirdilər ki, ölənlər də uşaqlarına bir gün ağlaya bilmədiklərinə görə bu dünyadan əli uzanıqlı, ürəyi nisgilli getmişdilər.
Bir gün səhrada yağışa düşdülər. Göy şaqqıldadı, buludlar kəllə-kəlləyə gəldi. Elə bil ağrıdan gözlərini yumub, selləmə yağış axıtdılar. Çöllərin tozu yatdı. Bədənlərə sərinlik gəldi. Yağış birdən başladığı kimi birdən də kəsdi. Göyün üzü çimib sığallanan gəlin sifəti kimi tərtəmiz oldu. Birdən insanlar gördülər ki, səmada iki göy qurşağı var. Sarı, yaşıl, göy və qırmızı zehli qurşaq. Biri qabaqda idi, o biri arxada. Sevindilər. İnandılar ki, cənnətmisal diyara gəlib çatıblar. Bu qurşağın altından keçən kimi orada olacaqlar. Ancaq bilmədilər, hansı qurşağın altından keçsinlər: irəlidəkinin, yoxsa arxadakının. Uşaqlar qocaların əlindən tutub qabağı göstərdilər, qocalar isə arxadan qorxduqları üçün geri qayıtmaq istəmədilər. İrəli getdilər. Sevinə-sevinə, qaça-qaça, üzü günəşə, göy qurşağına doğru. Göy qurşağı cazibədar idi, özü də lap yaxındaydı, əlini uzatsan, çatardı. Qaçdılar, çalışdılar ki, onun altından keçsinlər. Ancaq onlar yaxınlaşdıqca göy qurşağı geri çəkildi və birdən gülə-gülə, öz gözəlliyi ilə insanları heyran qoya-qoya yoxa çıxdı.
İnsan övladları dayandılar. Məyus-məyus səhraya boylandılar.
…Saksaul kolunun dibinə arxası üstə uzanıb gözünü səmaya zilləyən insan övladı bunları xatırladı, ulu babaları haqqında eşitdiklərini yada saldı və özünün keçib gəldiyi ömür yolunu gözləri önündə canlandırdı…
Yollarda qalanlar çox oldu. Sağa buruldular, sola qanrıldılar, bəziləri də “daha gedə bilmirik” dedilər. O isə yolundan dönmədi. Axı düz iki dəfə aydınca görmüşdü ki, səhranın ortasında yaşıl bir diyar var. Həmin diyarda çaylar axır, sular ləpələnir… Sinəsi güllü-çiçəkli dağların başı qardır. Hətta suların, dağların sərinliyini üzündə hiss etmiş, ceyran-cüyür səsini eşitmiş və yəqinləşdirmişdi ki, ulu babalarından tutmuş indiyə qədər axtardıqları cənnətmisal diyar elə budur. Gözünü cənnətmisal diyardan çəkmədən, bir azdan orada olacağı ümidi ilə irəliləmişdi. Ancaq əli boşa çıxmışdı. Qaranlıq qarışanda həmin diyar zülmətə bürünmüş, səhər açılanda isə tamam yoxa çıxmışdı. Həm də bu yuxuya bənzər cənnətmisal diyarı iki dəfə görmüşdü. İkisində də birdən-birə peyda olmuş, birdən-birə də yoxa çıxmışdı. Bu nə sirr idi, başa düşə bilmirdi…
…Yola düşməzdən əvvəl uşaqlarını bir kənara çəkmiş, “siz dincəlin, mən gedirəm, ‒ demişdi, ‒ oranı tapacağam, arxayın ola bilərsiniz, mütləq tapacağam. Onda gəlib aparacağam, darıxmayın”. Gecəni gündüzə qatmışdı, gündüzü də gecəyə, elə hey irəliləmişdi. O vaxtdan nə qədər keçdiyini bilmirdi, uşaqlarının başına nə iş gəldiyindən xəbərsiz idi. Amma ümidini itirməmişdi. Elə dünən də səhranın ortasındakı həmin gözəl diyarı açıq-aşkar görmüşdü. Haradasa lap yaxındaydı, gəlib çatmışdı.
Uzandığı yerdən durub yola düşmək istədi. Ayaqları sözünə baxmadı. Sızıltıdan bədəni göynədi. Qərara aldı ki, bir azca mürgüləyib dincini alsın. Xəyalından keçirdi ki: “Bu dəfə mütləq oranı tapacağam, daha gözümdən qoymaram”. Ayaqlarını uzadıb başını torbasına söykədi.
Nə qədər yatdığını bilmədi. Gözünü açanda onu gördü ki, səhra istidən od tutub yanır. Narın qumlar qovrula-qovrula yeriyir, yeridikcə qum təpəcikləri ovulub axır və qırçınlanıb dəniz ləpələri kimi bir-birini qovur. Gözünü hərləyib göyün üzünə baxdı və başa düşdü ki, çox yatıb, lap çox. Əsasını götürdü, torbasını çiyninə aldı və birdən diz çökdü.
Qarşıda, günəşin qarsıyıb yandırdığı bu sonsuz qumlu səhranın ortasında məxmər kimi yaşıl bir çəmənlik vardı. Bu çəmənliyin ətəyini üzü göz kimi hamar və parlaq olan sular yalayırdı. Dağların zirvəsi yenə qar idi, sinəsində isə gül-çiçək ləpələnirdi, sular şırıldayırdı. Ceyran-cüyür mələşməsi eşidilirdi. Bu, həmin diyar idi. Çoxdan bəri axtardığı və iki dəfə apaşkar gördüyü cənnətmisal diyar. Bu, həqiqət idi, bu cür qarabasması ola bilməzdi, quşların səsinə qədər eşidilirdi. Suların sərinliyi üzə vururdu, çiçəklərin ətri sinəsinə dolurdu. Əllərini göyə qaldırdı. “Şükür kərəminə, ey yeri-göyü yaradan, ‒ dedi, ‒ axır ki, məni mənzilə çatdırdın!”
Ayağa durdu. Torbasını, əsasını atdı, qollarını açdı, heç nəyə fikir vermədən irəli cumdu. Elə bil uçurdu. Addımının birini burada atırdı, birini də təpənin o üzündə. Mənzilə lap az qalırdı, əlini uzatsan, çatardı. Artıq şübhə ola bilməzdi. Hər şey aydınca görünürdü, hər şey göz qabağındaydı. Ürəyi az qalırdı partlayıb sinəsindən çıxsın. Amma buna fikir vermədi. Tövşüyə-tövşüyə, ayaqları dolaşa-dolaşa, üzü Məşriqə tərəf, gözəl diyara doğru qaçdı.
Birdən dəhşət içində dayandı. Gördü ki, gözəl diyarın üstünə narın bir kölgə çökür. Keçən dəfə də belə olmuşdu. Əvvəlcə xəfif duman tül pərdə kimi hər yeri bürümüşdü. Azacıq sonra isə bu gözəl diyarın özü kölgəyə dönüb görünməz olmuşdu. O qorxdu, yerindən tərpənə bilmədi. Dizi üstə qumluğa çökdü. Əllərini göyə qaldırdı. Bu dəfə dua üçün yox, fəryad üçün. Hönkür-hönkür ağladı. “Bu nə işdir, mənim başıma gətirirsən, ey Tanrı, hüzurunda nə günah işlətmişəm”. Gözündə yaş üfüqlərə baxdı. Gördü ki, tülə bürünmüş cənnətmisal diyar öz yerindədir, əvvəlki kimi cilvələnib bərq vurur.
Yerindən tərpənə bilmədi. Qorxdu ki, ayağa qalxsa, həsrətini çəkdiyi, ulu əcdadlarından tutmuş bu günə qədər axtardıqları o gözəl diyar yoxa çıxar. Əli göydə, gözü üfüqdə, dizi üstə quruyub qaldı.

Ruzu
Kişi yola düşəndə dan yeri yenicə ağarırdı. Gecikmiş xoruzlar orada-burada qanad çalıb banlayır, səhər mehi otları xışıldadır, torağaylar pırıltı ilə qalxıb sirkan kollarının dibinə qonurdular. O, axşamdan arvadına demişdi ki, uzaq səfərə çıxacaq, Allah-taalanı tapıb dərdini ona deməyincə geri qayıtmayacaq. Arvad əli üzündəcə donub qalmış, xəyalından keçirmişdi ki: “Allah, sən özün saxla, kişinin başına havamı gəldi, nədir?” Ancaq ağzını açıb bir söz deyə bilməmişdi. Bütün gecəni korun-korun ağlamış, ərinin yoluna tədarük görmüşdü. Heybəyə beş-altı çörək, bir torba süzmə, yarım baş pendir qoymuşdu. Səhərəcən yatmayıb ərinin patavasını, çarığını qurutmuş, paltarının cırıq-söküyünü yamamışdı. Xoruzun üçüncü banından sonra kişi paltarını geyinib sakitcə evdən çıxmaq istəmişdi. Arvadı isə həyətdə, boz kilimin üstündə mitil yorğana bürünüb yan-yana yatışan uşaqlarını dürtmələyib qaldırmışdı ki, durun, atanız uzaq yola çıxır, görüşün. Uşaqlar yuxulu-yuxulu onun boynuna sarılmışdılar. Ata balalarını bir-bir öpmüş və daxmasından çıxmışdı.


O, hansı səmtə gedəcəyini bilmirdi. Ona görə də üzünü günəşə tutdu və yolu əlinə aldı.
O, əkinçi idi. Bir parça torpağı, iki öküzü və bir cütü vardı. Səhər tezdən yuxudan durar, Allah verəndən torbasına qoyar, öküzlərini qabağına qatıb işə gedər və bir də qaranlıq qarışanda evə qayıdardı. Heç kimlə işi olmaz, heç kəsin paxıllığını çəkməz, heç kəsin malına göz dikməzdi. Allahdan arzusu o idi ki, balalarının qarnı doysun, əyinləri paltar görsün. Gecə-gündüz əlləşər, halal zəhmətlə dolanar, haram tikəyə əl vurmazdı. O inanırdı ki, öz əlinin bəhrəsi ilə güzəranını yaxşılaşdıracaqdı, amma illər keçir, uşaqlar böyüyür, saqqalına dən düşürdü. Dolanacağı isə günü-gündən pisləşirdi.
O, günortaya qədər üzü günəşə sarı getdi, sonra isə dönüb günün dalına düşdü. Dərə-təpə aşdı, eniş-yoxuş çıxdı, axırda bir taxıl zəmisinin yanında ayaq saxlayıb nəfəsini dərdi. Kişinin gözü sevindi, ürəyi şadlandı. Gördü ki, qara qılçıq sünbüllər baş-başa verib, taxıl boy atıb qurşağa çıxır. Zəmiyə göz düşüb. Sütül sünbüllər bu gün-sabah bərkiyib saralacaq. O, xəyalən oraq götürdü, taxılı biçib dərz bağladı, tayalara vurdu, xırmana gətirdi, taxılı döyüb sovurdu və hər biri zoğal boyda olan sarı kəhrəba buğdanı çanaqlayıb çuvallara doldurdu. Ürəyində belə taxıl becərənə “afərin” dedi və yola düşmək istədi. Elə bu vaxt zəminin kənarında məlul-müşkül oturan yazıq bir kişi gördü, səmtini dəyişib onun yanına gəldi. Salam verdi, salam aldı. Taxılın qırağında oturub fikrə gedən kişi başını qaldırdı, onun üzünə baxdı, qayğılı-qayğılı soruşdu:
– Ey Allah bəndəsi, belə bivaxt hara gedirsən?
– Tanrıdan gizli deyil, bəndədən nə gizlədim, Allahın yanına gedirəm.
– Əstəğfürullah de, a kişi, sənin Allahla nə işin var?
– Var, işim də var, şikayətim də. Onu harada olsa, axtarıb tapacağam və soruşacağam ki, niyə dünyanı başlı-başına buraxıbsan? Görmürsənmi, insaf-mürüvvət qalmayıb, çapovulçuluqdur, dünyanı dağıdırlar? Ona deyəcəyəm ki, necə rəva görürsən ki, sənin yolundan çıxmayıb halal zəhmətlə, halal çörəklə dolananlar zillət çəksin, qarnı dolusu çörək, əyni dolusu paltar tapmasın, amma Allah yolundan çıxıb şeytanlara qulluq eləyənlərin başından var-dövlət tökülsün. Yoxsa istəyirsən ki, saçımızın-saqqalımızın ağ vaxtında yolumuzu azıb şeytana qulluq eləyək?
– Axşam-axşam küfr danışma, kişi, sənin dünya ilə nə işin var, öz dərdimizi çəkə bilmirik, öz dərdimiz özümüzə bəsdir. De görüm, dərdin nədir?
– Dərdim odur ki, məndən çox işləyən yoxdur, amma balalarımın qarnını doydura bilmirəm, Allah ruzumu kəsib. Deyəcəyəm ki, kəsməsin.
Kişi elə bil ürəyini boşaldıb sakitləşdi və gözünü yenidən taxıl zəmisinə zillədi:
– Sənin dərdin nədir? Heç belə taxıl becərənin də dərdi olarmı?
– Elə məni yandıran da odur. Yeri əkirəm, taxılı səpib becərirəm, qara qılçıq sünbüllər buğum-buğum olur, saralır, sabah əlimə oraq götürüb biçməyə gələndə gözümün qabağındaca taxıl od tutub alışır, çatırtı ilə yanıb külə dönür. Mənciyəz də əli qoynunda baxa-baxa qalıram. İndi sən özün de, bundan böyük dərd olarmı, ay qardaş.
Susdular. Günəş yaxırdı. Onun maili şüaları zəmini işıqlandırırdı. Elə bil sünbüllər od tutmuşdu, bu saat alışıb yanacaqdı. Hər ikisi saralan üfüqə baxdı, əllərini göyə qaldırıb dua oxudular. Zəmi sahibi ayağa qalxdı.
– Bivaxtdır, gedək bizdə qal. Axşamın xeyrindən, səhərin şəri yaxşıdır.
– Yox, yolçu yolda gərək, mən getməliyəm. Gün çıxanda mən də qalxmalıyam.
O, çarıqlarının ipini bərkitdi, dolaqlarını açıb yenidən doladı, heybəsini çiyninə alıb ayağa qalxdı. Halallaşıb yola düzəldi. Gün batıb çöllərin üzərinə hüznlü bir qaranlıq çökəndə yaşıl bir çəmənlikdə dayandı. Heybəsini başının altına qoyub yatdı. Günəşdən də qabaq ayağa durdu. Dünənki kimi üzü günəşə yol tutdu, xeyli getdi. Birdən onu qamarladılar. Kişi başını qaldırıb gördü ki, onun dörd yanını kəsənlər yaraqlı-yasaqlı padşah adamlarıdırlar. Qorxuya düşdü. Sahibinin altında oyur-oyur oynayıb yüyənini çeynəyən atlar az qalırdılar ki, onu ayaqlasınlar. Əllərdə siyirmə qılınc vardı. Onu atın sinəsinə salıb apardılar. Yaşıl xiyabanların, güllü-çiçəkli bağların arasından keçirib bir çadırın qabağında saxladılar, itələyib içəri saldılar. Kişi taxtda əyləşən çatmaqaşlı, qız kimi göyçək bir oğlanla üzbəüz dayandı və başa düşdü ki, şahın hüzurundadır. Dərhal yerə döşənib yalvardı:
– Şah sağ olsun, məni öldürmə, rəhm elə, yol adamıyam, burax, çıxım, gedim.
Şah onu qaldırdı. Kişinin tir-tir əsdiyini görüb gülümsündü və səsinə mehribanlıq verməyə çalışdı:
– A kişi, sən hara, bura hara, buraya quş gəlsə, qanad salar, qatır gəlsə, dırnaq. De görüm, hara gedirsən?
– Allahın yanına.
– Nə?!
Kişi diz çökdü. Hər şeyi olduğu kimi şaha danışdı. Oğlan fikrə getdi, çadırda xeyli gəzindi və birdən taxtında oturdu:
– A kişi, yaxşı yol, get, uğurun xeyirli olsun. Amma mənim də səndən bir təvəqqem var. İşdir, şayəd Allahı tapsan, mənim də dərdimi ona de. De ki, mən çox varlı, güclü bir şaham. Ləşkərimin, qılınc-qalxanımın sayı-hesabı yoxdur. Torpağımın ucu-bucağı görünmür, amma davada həmişə basılıram.
Şah iki atlı verdi, kişini sərhəddən o üzə ötürdülər.
İndiyədək günəşə doğru gedən kişi indi onun dalınca addımladı. Qan-tər içində axşama qədər irəlilədi. Günəş üfüqdəki dağların dalına çəkiləndə ucu-bucağı görünməyən sonsuz bir düzənliyə çıxdı. Səhranın üstünə axşam kölgəsi çökmüşdü, çöllər bomboz idi. Quru torpaqdan başqa, heç nə görünmürdü. Elə bil bu yerlərə soyuq nəfəs dəymişdi. Adamın bədəninə üşütmə düşürdü. Kişi vahimələndi və yaxasını örtüb bərk-bərk büründü. Onun gözünə uzaqda tərpənən bir qaraltı dəydi. Bu qaraltı getdikcə iriləndi, yaxınlaşdı və kişi gördü ki, nəhəng bir canavardır, düz üstünə gəlir. Tükləri biz-biz oldu, qaçmaq o yana dursun, heç yerindən tərpənə bilmədi, dili tutuldu.
Canavar gəlib onun qabağında dayandı və birdən adam kimi dil açdı:
– Hara gedirsən, ey bəni-insan?
Canavarın danışığından kişi daha da vahimələndi, çənəsi əsdi. Amma birdən-birə elə bil qorxunu canından quş kimi hürküdüb uçurtdular və o, hər şeyi yerli-dibli canavara söylədi, canavar ləngərləndi, kişi gördü ki, bu murdar ayaq üstündə güclə dayanır.
– Görürsənmi, qabırğalarım bir-birinə yapışıb, acından ölürəm. İşdir, Allahı tapsan, mənim də şikayətimi ona yetir. Deynən mənim yeməyimi göndərsin.
Canavar gəldiyi kimi də ağır-ağır aralandı və səhranın qaranlığında əriyib qeyb oldu.
Kişi zindan altından çıxmış kimi dərindən nəfəs aldı və elə dayandığı yerə çökdü, heybəsini başının altına qoyub yuxuya getdi.
Ertəsi günü günortaya qədər üzü günəşə yol getdi, sonra isə onun dalınca düşdü. Qaranlıq qarışana qədər onu haqlamaq istədi, qayalıqların arasında gizlənməyə çalışan günün ətəyindən yapışmaq məqsədilə qaça-qaça gəlib bir çəmənliyə çıxdı. Elə bu vaxt göy guruldadı, şimşək şaqqıldadı, qayalar səs-səsə verdi:
– Ey bəni-insan, kimi axtarırsan?
– Allahı.
– Allah mənəm.
Kişi üzü üstə yerə döşəndi. Sonra ayağa durub Allahı görməyə çalışdı. Yenə qayalar şaq-şaq şaqqıldadı:
– Məni görə bilməzsən, amma mən səni görürəm, sözünü de.
– Dünyanı niyə başlı-başına buraxmısan, ey xudavəndi-aləm, görmürsənmi, zülm ərşə dayanıb?
– Dünyanın dərdi sənə qalmayıb, sözünü de.
– Sözüm odur ki, mənim ruzumu ver. Qoy halal zəhmətimlə halal çörək qazanıb balalarımı saxlayım.
– Verdim, get.
Kişi dayandı, ətrafa boylandı, istədi, yola düşsün, amma əkinçi yadına düşdü. Yenə dağlar səsə gəldi:
– Niyə getmirsən?
– Bir şikayəti də sənə yetirməliyəm. Bir kəndçi var. Taxılı biçmək istəyəndə zəmi od tutub yanır, qoyma, yansın.
– Gedəndə o kişiyə deyərsən ki, zəminin ortasında balaca bir təpə var, orada qızıl basdırıblar. Gün qızanda qızıllardan qığılcım qalxıb zəmini yandırır. Təpəni qazıb qızılları çıxartsın.
Kişi yenə baş əydi. İki-üç addım gedib ayaq saxladı:
– Xudavəndi-aləm, qəzəbinə keçsəm də, bir padşahın dərdini sənə deyəcəyəm.
– Bilirəm, – deyə yenə qayalar şaqqıldadı. – O padşah oğlan paltarı geyinmiş qızdır. Ərə getməyib günah işləyir. Denən ərə getsin.
Kişi hər şeyin Allaha əyan olduğunu başa düşdü və təəccübləndi ki, görəsən, bu hikmət sahibi özü niyə işə qarışmır, gözünün qabağında baş verən haqsızlıqların kökünü niyə kəsmir? Əlini çiynindəki heybənin üstünə qoyub gözünü yenə qayalara zillədi.
– Bəs canavara nə deyim, acından ölən canavara?
– Deynən ki, ağılsız insanları ona yem verdim.
Qayalar şaqqıldadı, sonra da silkələnib elə bil yerə yapıxdılar. Kişi istədi, geri qayıtsın, amma ayaqlarının sızıldadığını, neçə gündə dilinə bir tikə çörək dəymədiyini indi başa düşdü, çəmənlikdə bardaş qurub heybəsini açdı…
Gün çırtdayan kimi yolu əlinə alıb geri qayıtdı. Elə bil quş kimi qanad açmışdı. Özü də hiss eləmədən bir göz qırpımında gəlib kəndçinin yanına çıxdı. Gördü ki, taxıl yetişib, kişi isə əlində oraq oturub ağlayır. Ona heç nə demədi, qolundan tutub zəminin ortasındakı təpəyə gətirdi. Dinməz-söyləməz torpağı qazdılar, qızıl dolu küpləri çıxartdılar.
– Taxılı yandıran budur. Daha yanmayacaq, arxayın ola bilərsən.
Kişi üst-başının torpağını silib ayağa durdu. Getməyə hazırlaşırdı. Əkinçi onun qolundan yapışdı:
– Hara gedirsən? – dedi. – Bu qızıllar bizim nəvə-nəticələrimizə, lap kötücələrimizə də çatar. Gəl qardaş malı kimi tən yarı bölək, yarısı sənin, yarısı mənim, apar balalarının yanına.
– Yox, o, sənin qismətindir, xərclə, halal xoşun olsun. Allah mənim də ruzumu verib, gedirəm evə.
Əkinçi çox dedi, kişi az eşitdi və yola rəvan oldu. Axşamüstü gəlib padşahın çadırına çıxdı. Padşah hamını çadırdan qovdu. İkisi qaldı. Kişi gördü ki, şah taxtında əyləşib və az qalır ki, səbirsizlikdən bağrı partlasın.
– Tapdınmı?
– Tapdım.
– Nə dedi?
– Dedi ki, sən qızsan.
Şah taxtından sıçrayıb əli ilə kişinin ağzını yumdu. Döyükə-döyükə ətrafa boylandı. Onun titrək bədəni kişinin bədəninə qısıldı və şah onu çəkib çadırın küncündəki ipək döşəyin üstündə oturtdu. Özü də yanında əyləşdi. Papağını çıxartdı. Onun şəvə kimi saçları çiyninə töküldü.
– Düzdür, mən qızam. Ancaq bu sirri indiyəcən bir Allah bilirdi, bir də mən. İndi isə bu sirri bilən üçüncü adam sənsən. Gəl məni al.
Kişinin heyrətdən ağzı açıla qaldı. Həyəcanla qıza baxdı:
– Şah sağ olsun, mənim arvadım, uşaqlarım var.
– Bilirəm. Onları da götürüb saraya gətirərik. Sənə ayrıca ev-eşik, bağ-bağça verərəm. Sən yenə öz ailənlə yaşayarsan, amma mənimlə də gizlincə kəbin kəsdirərsən. Bu işdən heç kəsin xəbəri olmaz. Mən yenə kişi paltarında şahlıq eləyərəm.
Kişi razı olmadı, qız nə illah elədisə, kişini yola gətirə bilmədi. Axırı əlacı kəsilib kişini çadırdan yola saldı.
Artıq evə çatmışdı. Kəndləri, ucqarda bacası tüstülənən qara damı görünürdü. O, qollarını açıb yüyürdü və birdən özünü üstünə axşam qaranlığı çökmüş düzənlikdə gördü. Gördü ki, gün yaxıb, adamın bədəninə üşütmə gətirən asta külək əsir, kol-kosu qatıb dığırlaya-dığırlaya aparır. Qulağına vahiməli bir canavar ulaması gəldi. Yenə uzaqdan qaraltı göründü, yenə bu qaraltı böyüdü və canavara dönüb onun qabağında dayandı. Kişi tanıdı: bu, həmin canavar idi.
– Nə oldu, Allahı tapa bildin?
– Tapdım.
– Nə dedi?
– Dedi ki, ağılsız insanları sənə yem verir.
– Onda mənim yemim sənsən.
Kişi təəccübləndi.
– Niyə?
– Ona görə ki, ağılsızsan. Ağılsız olmasaydın, qızılları bölərdin. Ya da padşahı alıb yağ-bal içində yaşayardın.
Kişinin boğazı qurudu. Bir-iki dəfə udqunub geri çəkildi.
– Sən bunları haradan bilirsən?
– Bilirəm ki, deyirəm. Çünki bu sirləri sənə mən açmışam. Sən Allahla yox, mənimlə danışırdın. Sənin Allaha əlin çata bilməzdi.
– Yalan deyirsən, mən Allahın səsini öz qulaqlarımla eşitdim. O, mənim ruzumu verdi.
– Verdi, amma sən qanmadın.
Canavar qabaq ayaqlarını kişinin çiyninə qoydu…
Üfüq qıpqırmızı idi. Canavar biləklərini irəli uzadıb, rahatca dincəlirdi. Qonur gözlərini zilləyib boz səhraya baxırdı. Soyuq külək sirkanları dığırlayıb harayasa aparırdı. Bu sirkanların arası ilə qanlı cır-cındır da yuvarlanırdı.

Keçəçi
Şəhərə vahiməli bir xəbər yayılmışdı. Deyirdilər ki, xeyli vaxtdır, bir dəstə adamyeyən peyda olub. Onlar pusquda durub adamları oğurlayır, zirzəmidə gizlədib ətlik mal kimi bordayır[2 - Bordamaq – bordaqlamaq – yaxşı yedirib kökəltmək, bəsləmək (ev heyvanları haqqında)], sonra da kəsib xörək bişirir və camaata satırlar. Xəbər dəhşətli idi. Şəhər əhalisi qorxusundan günün qulağı yaxan kimi qapı-bacanı bağlayıb içəridə oturur, səhərə kimi səksəkə içində yorğan-döşəkdə o üz-bu üzə çevrilirdilər. Gündüzlər də küçəyə çıxanda vahimə içində ətrafa boylanır, bazara getməzdən, dükanı açmazdan əvvəl dörd yanı dönə-dönə keçirirdilər.
Bu xəbər şaha da çatdı. İndiyə kimi ölkəsini əmin-amanlıqla idarə edən, gecələr təğyirlibas olub hər yeri gəzən, harada haqsızlıq görsə, amansızlıq eşitsə, qarşısını alan bu adil şahı fikir götürdü. Doğrudanmı onun ölkəsində adamyeyən peyda olmuşdu? Yoxsa bunlar bədniyyət adamların uydurmasıdır? Bəlkə, düşmən işidir, onun taxt-tacına, ədalətinə şəkk yaratmaq istəyirlər? Bəlkə, elə, doğrudan da, şəhərdə adamyeyənlər peyda olmuşlar? Nə çoxdur, dünyada şərəfsizlər, biqeyrətlər, nahaq yerə deməyiblər ki, insan çiy süd əmib, ondan nə desən, gözləmək olar.
Şahın casusları qarışqa kimi şəhərin canına daraşdılar, hər dəlik-deşiyə burunlarını soxdular, hər yeri imsilədilər, qoxuladılar, ancaq bir şeyi öyrənə bilmədilər. Axırda şahın özü işə qarışmalı oldu.
Onun adəti idi: qulağına bir pis xəbər dəyəndə, ya da elə belə, paytaxtında nələr baş verdiyini bilmək istəyəndə gecələr paltarını dəyişib küçələrə düşərdi. Sakitcə adamların danışığına qulaq asar, dilənçilərin yanında oturar, dərvişlərin moizələrini dinləyənlərə qoşular, dükan-bazarın yanından keçib karvansaraları gəzər, çox vaxt da elə orada, ya da kimsəsiz qərib kimi yoxsulların daxmasında gecələyərdi. Ona görə də heç nə onun gözündən yayınmazdı. Paytaxtında nələr baş verdiyindən xəbər tutar, ertəsi günü taxtında əyləşib, axşam gördükləri və eşitdikləri barədə tədbir tökərdi. İndi də elə elədi. Qaranlıq qarışan kimi paltarını dəyişdi, saray əyanlarının gözündən yayınıb şəhərə yollandı. Düz yeddi gün, yeddi gecə əlində çəlik, əynində kürk, patavalı, çarıqlı bir dilənçi kimi şəhəri dolaşdı. Elə bir döngə, elə bir xarabalıq olmadı ki, oraya baş çəkməsin. Şəhərin elə bir dükanı, bazarı, meydanı olmadı ki, oraya ayağı dəyməsin. Bütün karvansaraları, məscidləri ələk-vələk elədi, amma eşitdiklərinə bənzər bir şeyə rast gəlmədi. Axırıncı gün sarayın qənşərindəki karvansaranın qabağında dayandı. Yorulub əldən-ayaqdan düşmüşdü. Baldırları sızıldayırdı. Taqətsizliyini hiss eləyib bir daşın üstündə oturdu. Səkinin yaxası boyu balaca bir arx uzanırdı. Onun dumduru suyu şırıltı ilə axıb gedirdi. Şah ayaqlarını soyundu, qolunu çirmələdi, yaxasını açıb suya yaxınlaşdı, dəstəmaz alırmış kimi əlini suya salıb dirsəyinə qədər yudu, sərin suyu üzünə çilədi, boyun başını islatdı, yaş əlini ayaqlarına çəkdi və indi başa düşdü ki, yaman acmışdır. Əsasına dirənib ayağa durdu, üst-başının tozunu çırpıb karvansaraya girdi.


Həyət arı yuvası kimi qaynayırdı. Boynu zınqırovlu dəvələr yatıb tənbəl-tənbəl gövşəyirdilər. Nökərlər ora-bura qaçışaraq atları yemləyir, yəhər-yüyənlərini alır, arabaları qoşur, yükləri eşşəklərin belinə aşırırdılar. Kimi yola düşməyə, kimi də uzaq yoldan gəlib dincəlməyə hazırlaşırdı. Manqal tüstüsü, kabab qoxusu, plov ətri həyəti bürümüşdü. Şah darvazanın yanında ayaq saxlayıb həyəti xeyli gözdən keçirtdi, sonra arabaların, əllərində çay dolu stəkan qaçışan nökərlərin arasından keçib, yarıqaranlıq hücrələrin birinə girmək istədi. Elə bu vaxt başı az qala tavana dəyən, yoğun eşməbığlı[3 - Müəllifin yaratdığı mürəkkəb söz] bir adam yerin altından çıxmış kimi şahın qabağında peyda oldu.
– A kişi, nə istəyirsən?
– Uzaq yoldan gəlmişəm, yaman acmışam.
Nəhəng bir xeyli şaha baxdı, gözləri onun enini-uzununu ölçdü və nə fikirləşdisə, onu qabağına saldı. Karvansaranın qaranlıq hücrələrinin arasındakı dəhlizlə arxaya tərəf getdilər. Şah gördü ki, dəhliz getdikcə uzandı, divarların nəmi üzünə vurdu və qabaqlarına bir qapı çıxdı. Onu aparan adam qapını açdı və şah özünü başdan-başa gəbə döşənmiş bir otaqda gördü. Onun içəri girməsi ilə arxadan qapının bağlanması bir oldu. Şah diksinib geri döndü və elə bu zaman ayağının altından yer qaçdı, gurultu ilə zirzəmiyə düşdü. Gözü qaranlığa alışana qədər gözlədi. Hiss etdi ki, bu yeraltı dünyadan çıxmaq çətin olacaq. Tək gəldiyinə, heç olmasa vəziri özü ilə götürmədiyinə, ya da saraydan yola düşəndə haraya getdiyini arvadına deməməsinə peşman oldu. İndi onun əli hara çatacaqdı? Şah çox fikirləşməyin mənasız olduğunu, işin işdən keçdiyini başa düşüb ayağa durdu. Üst-başının tozunu çırpdı, divarlarından su sızan dəhlizlə asta-asta, ayağı dolaşa-dolaşa irəlilədi. Xeyli getdikdən sonra qarşısına iri bir qapı çıxdı. Ayaq saxladı. Hiss etdi ki, içəridə səs-küy var, insan nəfəsi, insan hənirtisi duyulur. Ürəkləndi. Əlini cəftəyə uzadıb qapını itələdi və yerindəcə donub qaldı.
Onun qarşısına qəribə bir adam çıxdı. Enli qurşağın altından qarnı sallanan, qırxıq başının ortasından alnına doğru at quyruğu boyda saç tökülən, boynunun əti qarış-qarış, qara sifət bir adam. Onun qulağında nal boyda sırğa vardı. Qalın dodaqlarının arasından dişləri, bir də iri gözləri ağarırdı. Şah onun dirsəyə qədər çirmənmiş iri, tüklü qollarına, caynaq kimi hər şeyi qamarlamağa hazır olan barmaqlarına, belindəki əyri qılıncına, kəmərindən sallanan qəmələrə, bıçaqlara baxanda vahimələndi. Xəyalından keçirtdi ki: “Deyəsən, düz deyirlərmiş, şəhərdə adamyeyənlər peyda olubmuş”. Əli şallaqlı kişi şahı diqqətlə süzdü və birdən elə şaqqanaq çəkdi ki, zirzəminin divarları cingildədi, tavana səs düşüb gumbur-gumbur gumbuldadı. Elə bil yer-göy gülməyə başladı. Birdən iri əllər onun boynundan yapışdı, dartıb göyə qaldırdı və yumaq kimi fırladıb içəri atdı. Şah ağzı üstə torpağa düşüb xeyli sürüşdü və başını qaldıranda gördü ki, iri, ucu-bucağı görünməyən böyük, işıqlı bir zirzəmidədir. Divar boyu xanalar, mahud toxuyan dəzgahlar düzülüb, çarxların taqqıltısından, kirkilərin şaqqıltısından qulaq tutulur. Bir yanda yun əyirir, bir yanda iri küplərdə ip boyayır, bir yanda da sapları iri tağalaqlara dolayırlar. Kimi mahud toxuyur, kimi gəbə kəsir, kimi də parça toplarını daşıyıb tay vururdu. Əlində çalğı döşəmə süpürən, gəbələri, xalçaları daşıyıb qat-qat yığanlar, ip aparıb ip gətirənlər bir-birinə qarışmışdı. Burada kişi də vardı, qadın da. Qız da vardı, gəlin də, hətta qarı da. Qarılar divar boyu oturub cəhrələrdə yun əyirirdilər. Şah gözlərinə inanmadı. Elə bildi ki, nağıllarda söylənən sehrli, tilsimli yeraltı bir dünyaya düşüb. Cinlərin, şeytanların arasındadır, əlində qamçı şaqqıldadan divlərin, adamyeyənlərin əlinə keçib.
Onu təpiklə vurub ayağa qaldırdılar. Qulağından tutub zirzəmini gəzdirdilər, hər şeyi, hər yeri göstərdilər və başa saldılar ki, buraya gələn geri qayıtmır. Ölənəcən, sümükləri çürüyənəcən burada işləyir. Şahın nəfəsi darıxdı, öz-özünü danladı, gözünün qabağında, lap burnunun ucunda, sarayla üzbəüz karvansaranın zirzəmisində nələr baş verdiyindən xəbərsiz olduğuna təəccüb etdi, hirsləndi və istədi ki, qışqırıb “mən şaham” desin, cəllad çağırıb bunların boynunu vurdursun, amma dilini dişləyib dayandı. Düşündü ki: “Ey dili-qafil, sən nə eləyirsən? Sirrini açsan, sənin böyük tikəni qulağın boyda eləməzlərmi?” Dinmədi. Səsini içinə salıb susdu.
Onun əlinə çalğı verdilər. Döşəmə süpürdü. Mahud toplarını daşıdı, gəbələri xanadan kəsənlərə kömək elədi. Boyanmış ipləri belinə yüklədilər. İşlədi, gecəli-gündüzlü, nəfəs dərmədən. Günlərin, həftələrin necə gəlib keçdiyindən xəbəri olmadı, ayları bir-birinə qarışdırdı. Ölkələrə hökm edən şah yeraltı zirzəmidə qarışqa kimi işləyənlərin birinə çevrildi. Özü də ən xeyirsizinə. Şah başa düşdü ki, bu yeraltı dünyanın sahibləri müftə yerə ətək-ətək pul götürürlər. Oğurladıqları adamları qul kimi işlədir, onların toxuduqları gəbələri, xalıları, zililəri, mahudları bazarlara çıxardır, gəmilərə doldurub diyarlar aşır, uzaq-uzaq yerlərdə baha qiymətə satırlar.
Bir gün zirzəmiyə qəribə bir xəbər yayıldı. Şah yoxa çıxıb. Bütün qoşun ayağa qalxıb. Şahın arvadı hər yerə çapar yollayıb, ölkənin altını üstünə çeviriblər, amma şahı “gördüm” deyən yoxdur, elə bil zirzəmidəkilərin beli sındı. Şah gördü ki, qızlar, gəlinlər için-için ağlayırlar, kişilər tez-tez köks ötürüb ah çəkirlər. Elə bil onların gözünün işığı sönürdü. Şah başa düşdü ki, zirzəmidəkilər ümidlərini ona bağlayıblarmış.
O gecə yata bilmədi. Saman döşənmiş yerdə o üz-bu üzə çevrildi, çıxış yolu axtardı, gözünü qaranlıq zirzəminin tavanına zillədi, fikrində dağı arana, aranı da dağa köçürdü, dəfələrlə ötən günlərə gedib-qayıtdı…
Onda lap cavan idi, yenicə taxta çıxmışdı. Sarayda oturmaqdan çox dağda-daşda gəzməyi, at çapmağı, yay-ox atmağı, çəmənlikdə, çöllərdə ceyran-cüyür ovlamağı sevirdi. Bir gün ovdan sonra başının dəstəsi ilə bulaq üstünə enəndə suya gələn qızları hürkütmüşdülər. Qızlar qanad çalıb pırıltı ilə uçan göyərçinlər kimi ətrafa səpələnib kolluqda yox olmuşdular. Ancaq onlardan birini şahın qırğı gözləri almışdı. Qız isə “müjgan oxunu atıb” getmişdi. Evə qayıdandan sonra şah durub dincələ bilməmiş, səhərisi gün at belinə qalxmış, başının dəstəsi ilə həmin bulağın üstünə gəlmişdi. Yenə qızları hürkütmüşdülər. Amma şah bu dəfə ovunu aydınca görmüş, nağıllarda deyildiyi kimi, qıza bir könüldən min könülə aşiq olmuşdu. Şahın dünyagörmüş vəziri məsələni başa düşmüş və əl altından öyrənmişdi ki, qızın atası öz tükü üstündə dolanan kasıb bir kişidir. Vəzir xeyli dinməmişdi. Gözləmişdi ki, bəlkə, ötəri hissdir, şahın yadından çıxıb gedəcək. Amma hökmdarın saralıb-solduğunu, günlərlə qapını bağlayıb içəridə oturduğunu görəndə özü məsələni açmalı olmuşdu.
– Qibleyi-aləm, istəyirsən, çapar göndərim, qızı elə bu gün hərəmxanaya gətirsinlər.
Şah yarasına toxunulmuş adam kimi dik atıldı. Vəzir gördü ki, onun burun pərələri genişləndi, qan üzünə vurdu, sifəti qıpqırmızı oldu.
– Yox, vəzir, mən onunla evlənmək istəyirəm. Hazırlaşın, elçi gedin.
– Şahım, məni kimin qapısına göndərirsən, o, sənin tayındırmı?
– Bilirəm, vəzir, hamısını başa düşürəm, amma getməlisiniz.
Şahın anası, bütün yaxın qohumları, saray əyanları işə qarışdılar, onu başa salmağa çalışdılar ki: “Bizi rüsvayi-cahan eləmə, ağlını başına yığ, sən hara, kəndçi qızı hara”. Amma şah inadından dönmədi. Axırda əlacları kəsilib qıza elçi getdilər, bir az keçmiş suları süzülə-süzülə əliboş qayıtdılar. Qız razılıq verməmişdi.
Saray bir-birinə dəydi. Amma şah inadından dönmədi. Vəziri çağırıb:
– Qız qapısı, şah qapısı, – dedi, – bir də getməliyik. Bu dəfə elçiliyə özüm də gedəcəyəm.
Vəzir nə qədər əlləşdisə, onu sözündən döndərə bilmədi. Şah təğyir-libas oldu, elçilərə qarışdı və yola düşdülər.
Bu dəfə qızın atası elçilərə heç nə demədi, boynunu büküb dayandı. Qızın özünü çağırdılar. Utana-utana içəri girdi. Onun əynində nimdaş paltar vardı, ayağı yalın idi. Kələğayını gözünün üstünə çəkib atasının yanında başıaşağı dayandı.
– Qızım, kişilər səndən ötrü gəliblər, özün onlara cavab ver.
Vəzir ortaya çökən sükutun çox sürdüyünü görüb dilləndi:
– Allah-taala öz-özünə qapı açıb, bala, şah özü sənə aşiq olub, istəyir ki, sən onun halalca, kəbinli arvadı olasan.
Qız xeyli dinmədi. Ayağı ilə yeri sığalladı və birdən başını qaldırıb düz vəzirin üzünə baxdı:
– Sənəti nədir?
Hamı təəccüblə bir-birinin üzünə baxdı. Qızın sözündən heç kəs heç nə başa düşmədi. Yenə vəzir cavab verdi:
– Şahlıq.
– Şahlıq sənət deyil.
– Qızım, nə danışdığını bilirsənmi? Şaha nə sənət? Bütün dünya onun qabağında diz çökür, ağlını başına yığ.
– Bilirəm, amma mən əlində sənəti olmayan adama ərə getməyəcəyəm. Gedin, şahınıza deyin, qoy bir sənət öyrənsin. Bəlkə, ondan sonra razı oldum.
Dinməz-söyləməz geri qayıtdılar. Şah çox fikirləşdi, qızın dediyini başa düşməsə də, qəti qərara gəldi. Usta çağırtdırdı. Düz bir ay gecəli-gündüzlü əlləşdi və keçəçilik öyrəndi. İlk keçəni qıza göndərdi, qızın razılığını alıb cah-calalla toy elədi…
Səhərisi zirzəmidə şallaqlar şaqqıldadı. Xanaların, cəhrələrin, boyaqçı küplərinin, tayalanmış mahudların, qalaqlanmış gəbələrin yanındaca mürgüləyənlər, başını dəzgaha söykəyib çimir alanlar dik atıldılar, hər şey işə düşdü. Yenə şaqqıltı, gurultu başladı. Amma şah yerindən durmadı, dedi ki, başçını görmək istəyirəm, vacib sözüm var.
Onun gözlərini sarıdılar. Qolundan tutub kor yedəkləyən kimi xeyli apardılar. Axırda bir otaqda gözünü açdılar. Şah gördü ki, başdan-başa gəbə döşənmiş otağın yuxarı tərəfində, döşəkçənin üstündə kök bir kişi əyləşib, sulu qəlyan sümürür. Əlini döşünə qoyub ikiqat əyildi. Kişi ağzından qəlyanı çıxardıb həm maraq, həm də əsəbiliklə soruşdu:
– Mənə nə sözün var, kişi?
– Ağa sağ olsun, istəyirəm, sizə xeyir verim.
– Mənə nə xeyir verə bilərsən, kişi?
– Verərəm, başına dönüm, sənətkar adamam.
– Nəçisən?
– Keçəçi.
– Keçəni kim alacaq, a kişi?
– Alarlar, ağa, nə çox tərəkəmə.
Başçı xeyli fikrə getdi, qəlyanını horuldatdı, sonra əlini yellədi:
– Yaxşı, qoy sən deyən olsun.
Elə o gün şaha yun verdilər, köməkçi ayırdılar. Şah iki cür yun seçdi: biri dümağ pilə kimi, o biri qapqara şəvə kimi. Onları yudu, təmizlədi, bir həftə gecə-gündüz əlləşdi, axırda haşiyəli, naxışlı, ortası qara güllü, ətrafı işləməli, tamaşasına durulası bir keçə saldı.
– Şahlara layiq keçədir. Bunu bazarda yox, lap şahın qapısında da göydə götürərlər. Bir çanaq qızıl da istəsəniz, verərlər.
Onun dedikləri ağıllarına batdı. Naxışlı keçəni birbaş sarayın qabağına apardılar.
Şahın arvadı Əminə xatun eyvanda dayanıb axtarışa göndərdiyi çaparların yolunu gözləyirdi. Neçə ay idi ki, gözünə yuxu getmir, gecələr paltarlı mürgüləyir, işıqlaşan kimi eyvana çıxıb ürəyi səksəkəli, qulağı səsdə eyvanda gəzinirdi. Birdən onun gözü çiynində keçə sarayın qabağında hərlənən kişiyə sataşdı. Ürəyinə nəsə damdı və qulluqçunu göndərdi. Özü də tab gətirə bilmədi. Qulluqçunun dalınca qırx pilləkəni birnəfəsə düşdü. Qulluqçu ilə bərabər özünü keçənin üstünə saldı:
– Neçəyə deyirsən bu keçəni, a kişi?
– Bir çanaq qızıla, xanım.
Qulluqçu içini çəkdi. Xanım barmağını dişləyib, özünü toxtatdı.
– Bir çanaq qızıla da keçəmi olar, a kişi?
– Niyə olmur, xanım, bax gör necə keçədir?
Kişi keçəni açıb naxışları göstərdi.
Əminə xatun diqqətlə keçəyə baxdı, onun haşiyələrini əli ilə sığalladı, naxışlara qarışdırılmış yazıları gördü və başa düşdü ki, keçəni əri salıb və buraya da göndərib. Keçədəki naxışlarda karvansaranın altındakı zirzəminin yolları, döngələri, keçidləri, giriş və çıxışları aydınca göstərilmişdi.
Şahın arvadı qamətini düzəldib kişinin üzünə baxdı:
– Düz deyirsən, əmi, bir çanaq qızıla dəyəsi keçədir.
Ertəsi günü şahın qoşunu vəzir-vəkil başda olmaqla karvansaranı arakəsməyə aldılar, zirzəmidəki qulları buraxdılar və adamyeyənləri boynunda kündə, ayaqlarında qandal, qollarında zəncir şəhərin meydanlarından gəzdirdilər və camaata car çəkdilər ki, bir həftədən sonra dar ağacından asacaqlar.
Şah zindandan evinə qayıdanda arvadı onun qabağına yeridi, önündə diz çökmək istədi. Amma şah qoymadı, qolundan tutub qaldırdı.
– Sən yox, mən sənin qabağında diz çökməliyəm.
– Niyə, şahım?
– Çünki sən vaxtında mənə sənət öyrətməsəydin, ömürlük zindanda çürüyəcəkdim. Keçəçi Abbas olmasaydı, Şah Abbası heç kəs zindandan qurtara bilməzdi.



Bəs zınqırovu kim asacaq?
Neçə gün idi ki, Boz dağın ətəyində, düzənliyin ortasındakı tənha çinarın kölgəsində, böyük müşavirə gedirdi. Buraya dünyanın hər yerindən sürü-sürü siçan toplanmışdı. Onlar öz yığıncaqlarına siçovulları, kəsəyənləri, sünbülqıranları da dəvət etmişdilər… Lakin bunlar öz nümayəndələrini göndərmişdilər ki, elə-belə sakitcə danışılanlara qulaq assınlar. Hətta taxıl zəmilərində, kövşənlik və çöllərdə yaşayan siçanlar da belə bir toplantıya gəlməkdən boyun qaçırmışdılar. Demişdilər ki, bizə dəyib-toxunan yoxdur, orada nə işimiz var, durduğumuz yerdə başımızı niyə qalmaqala salırıq. Toplaşanlar əsasən ev siçanları idi. Onların dərdi böyük idi: kimisi gözünün ağı-qarası yeganə oğlunu itirmiş, kimisinin boy-buxununa valeh olduğu nər kimi ərini əlindən almışdılar, kimisi də bir sürü balası ilə qalmışdı tək. Burada atadan, anadan yetim qalan körpələr də vardı. Hamısının ürəyi yaralı idi, hamının dərdi böyük idi. Sir-sifətlərindən hiss olunurdu ki, bu saatın özündə də vahimə içindədirlər, bir yerə toplaşıb özlərinə ürək-dirək versələr də, tir-tir əsirlər.
Yığıncağı cantıraq, tükləri cod, uzun bığlı, başı bəlalar çəkmiş yaşlı bir siçan açdı. O, əvvəlcə belini donqarlandırdı, qəzəbindən tükləri pırpızlanıb gözlərinə qan sağıldı. Hamı gördü ki, ağsaqqal əvvəlcə ehtiyatla ətrafı imsilədi. Onun burun pərələri oynadı, bığları tərpəndi, gözləri sağa-sola döndü və arxayınlaşdıqdan sonra boğazını arıtlayıb, sözə başladı:
– Mənim əzizlərim, ulu əcdadlarımızın yazıq törəmələri, hamınıza məlumdur ki, başımızın üstünü təhlükə almışdır. Əgər belə getsə, yaxın gələcəkdə kökümüz tamam kəsilə bilər. Gözümüz baxa-baxa kişilərimizi, arvadlarımızı parçalayırlar, gül balalarımızı bircə şapalaqla yığıb boğurlar. Qoymurlar ki, nəfəs alaq. Aclıq vadar eləyib yuvamızdan aralanan kimi üstümüzü alırlar. Artıq buna dözmək olmaz, bıçaq sümüyə dayanıb. Buraya toplaşmaqda məqsədimiz birləşmək və ümumi düşmənə qarşı əlbir olub tədbir tökməkdir.
Siçan sinəsini boşaldıb danışığına ara verdi. Əyləşənləri süzdü və gördü ki, hamının yaralı yerinə toxunub, hamının ürəyindən xəbər verib. Onu din-ləyənlərin qəzəbdən gözləri qızıb. Bu saat ölümə də göndərsən, gedərlər. Sevindi. Həmcinslərinin qeyrət damarına toxuna bildiyinə, onları kişiləşdirdiyinə görə qürurlandı.
Yığışanların arasından birisi dazıya-dazıya qabağa çıxdı, gəlib düz başçının yanında dayandı. Əvvəlcə əlini dik-dik dərisinə çəkdi, tükü tökülmüş belini, qarnını qaşıdı, elə bil nə günə düşdüyünü camaata göstərirdi, sonra dal ayaqları üstünə qalxıb burnunu, bığını oynatdı.
– Mən anayam, – deyə sözə başladı. Amma bala üzünə həsrət qalmışam. Onları doğuram, nə zillətlə böyüdürəm, boya-başa çatdıranda əlimdən alırlar. Bu pişiklər sinəmizə dağ çəkir, ahımız-ünümüz göyə qalxır, amma nə səsimizi eşidən var, nə köməyimizə çatan. İkicə gün bundan qabaq sonbeşiyimi günə çıxarmışdım. Yazıq tifil işıq üzü gördüyünə elə sevinirdi ki, bilmirdi, nə etsin. Gah başıma dolanır, gah böyrümə qısılır, gah da məndən xeyli aralanıb dal ayaqları üstünə qalxır və sinəsini günə verib isinirdi. Elə göyçək, elə qəşəng idi ki, belə yaraşıqlı balam olduğuna heç özüm də inana bilmirdim. Gözüm çıxsın, deyəsən, balamı gözə gətirdim.
Siçan səsini kəsib hıçqırdı. Onun çiyinləri qalxıb-endi. Əlləri ilə üzünü tutsa da, hönkürtüsünü saxlaya bilmədi. Sədr də qəhərləndi və gözünü gəzdirəndə gördü ki, oturanlardan çoxunun əlində dəsmal var.
Ana siçan özünü toxdadıb sözünə davam etdi:
– Birdən haradansa peyda olan pələng kimi bir pişik üstümüzə atıldı, balama elə bir pəncə ilişdirdi ki, tifil yumaq kimi göyə qalxıb yerə dəydi. Qışqırtısını eşitdim, məni çağırırdı. İstədim, özümü qabağa atam, balamı alam bu əjdahanın əlindən, amma pişiyin üstümə yeridiyini görüb qaçdım, özümü yuvaya güclə saldım. Pişik qapının ağzında xeyli dayandı. Gördü ki, çıxmayacağam, geri qayıtdı. Mən tab gətirmədim, ana ürəyidir, dözmədi, burnumu çıxartdım, yuvadan gördüm ki, balam hələ sağdır. Qorxa-qorxa yuvamıza doğru sürünür, pişik isə gözə görünmür. Sevindim. Astadan çağırdım. Səsimi eşidən kimi ürəkləndi və özünü üstümə salmaq istədi. Düz yuvanın ağzınacan gəldi. Az qaldı əlim əlinə dəysin. Amma pişik yenə peyda olub balamı əlimdən aldı. – Siçan yenidən qəhərləndi, yaş boğdu onu. – Birdəfəlik öldürsə, yaxşı idi, balamın da canı qurtarardı, mənim də. Amma elə eləmədi. Yazıq tifillə oynamağa başladı. Onu buraxdı, sonra yenə tutdu. Bax, beləcə, gözümün qabağında oynatdı, oynatdı, sonra da boğub yedi. Ona qulaq asanlar qəzəbləndilər.
– Buna dözmək olmaz.
– Bizim düşmənimiz pişiklərdir.
– Pişiklərə ölüm!
– Onların kökünü kəsmək lazımdır!
– Yox olsun, pişiklər!
Hamı ayağa qalxdı. Siçanların ağsaqqalı təşvişə düşdü, qorxdu ki, bu saat yürüş edib, aləmi bir-birinə qatarlar. Ara yerdə nahaq qan axar, əllərindən də bir şey gəlməz. O bilirdi ki, vaxtsız qızışmaq olmaz. İzdihamı sakitləşdirmək istədi.
– Mənim əzizlərim, pişiyə hücum çəkib onu öldürmək bizim işimiz deyil, ağlınızı başınıza yığın, ona gücümüz çatmaz. Ara yerdə qırğına gedərsiniz.
– Olsun. Belə yaşamaqdansa ölmək yaxşıdır.
– Səbir elə, oğul, qızışmış başda ağıl olmaz.
Elə bil camaatın üstünə su ələndi. Qəzəblər qorlanmış kül kimi işıldayıb söndü.
Bayaqkı cavan siçan dilləndi:
– Bəs nə edək, ağsaqqal? Əl-ayağımızı boş qoyub oturaq?
Yığıncağın başçısı bildirdi ki, bu cavan siçanın ürəyi dağlıdır. Pişiklər onun ata-anasını bir həftə bundan qabaq gözünün qabağında parçalayıb. İndi onun gözü qızıb, özünü oda-alova atmağa hazırdır. Əgər ona rüsxət versən, ağına-bozuna baxmadan atılacaq pişiyin üstünə və özü də qurban gedəcək.
– Səbir elə, bir tədbir tökərik.
Hamı fikrə getdi. Bu dəfə ön cərgədə oturan yaşlılardan biri ayağa qalxdı. Tam sakitlik olandan sonra müdriklərə məxsus hikmətlə dilləndi:
– Bizim pişiyə gücümüz çatmaz. Hamımızı bir-bir qırar. – O, sözünə ara verdi. Gördü ki, yığıncaqdakılar nəfəslərini içəri çəkib onun nə deyəcəyini gözləyirlər. Ürəkləndi. – Amma bunun başqa çarəsi var. Biz pişiyin boynuna zınqırov asmalıyıq. – Uğultu başladı. Başa düşdü ki, hamı təşviş içində pıçıldaşır. Fikrini aydınlaşdırmağı lazım bildi. Səsini ucaltdı. – Bəli, bəli. Biz pişiyin boynuna zınqırov asmalıyıq ki, yaxınlaşanda zınqırov səsindən bilək ki, pişik gəlir. Dərhal qaçıb gizlənək. Bizim çıxış yolumuz ancaq budur.
Ortalığa yenidən sükut çökdü. Birdən yuxudan ayılmış kimi ayağa qalxıb əl çaldılar. Bu, əl çalmaq deyildi, şaqqıltı idi. Ürəkdən gələn sevincin əks-sədası olan şaqqıltı!
Təklif bəyənildi. Haradansa qəşəng bir zınqırov da tapıb gətirdilər. Bu zınqırov elə zınqırov idi ki, adamın nəfəsindən də titrəyib zınqıldayırdı. Əgər onu pişiyin boynundan assalar, düz yarım verstdən səsi eşidiləcək və hamı vaxtında qaçıb gizlənə biləcəkdi.
Yığıncağın ağsaqqalı ayağa durdu. Zınqırovu başının üstünə qaldırıb cingildətdi:
– Mənim əzizlərim, axır ki, məsləhətləşdik və dərdimizə çarə tapdıq. Hamınız bir səslə bəyəndiniz ki, bu zınqırovu pişiyin boynundan asaq. İndi deyin görüm, bu zınqırovu pişiyin boynundan kim asacaq?
Heç kimdən səs çıxmadı. Elə bil yığıncaqdakıları dəyişmişdilər, bir az bundan qabağ əsib-coşanlar deyildilər.
Başçı zınqırovu cingildədib bir də soruşdu:
– Hə, nə oldu, niyə dinmirsiniz? Kim istəyirsə, qabağa çıxsın.
Siçanlar əvvəlcə bir-birlərinin üzünə baxdılar. Sonra bir-birlərini dümsüklədilər. Hər kəs öz qonşusunu qabağa itələmək istədi, hamı dartındı. Qabaqda oturanlar dönüb ehtiyatla geri baxdılar və gördülər ki, heç kəs qalmayıb, bir-bir sivişib aradan çıxıblar. Ön cərgədəkilər təşvişə düşdülər və birdən ayağa durub qaçanların dalınca Boz dağın ətəyindəki çöllüyə doğru yürüdülər. Əlində zınqırov, meydanda tək qalan başçının səsi eşidildi:
– Bəs bu zınqırovu kim asacaq, kim?!

Xasiyyətimdir
Sular göz yaşı kimi dumduru idi. Çayın dibindəki bülöv daşları aydınca görünürdü. Bu daşların üstü ilə sürüşən bıçqıl[4 - Hamısı bir biçimdə, balıq sürüsünün düzümü] balıq sürüsü gah suyun üzünə qalxır, gah da küyülləşib çayaşağı şütüyürdü. Hava aydın və tərtəmiz idi. Təkəmseyrək gözə dəyən ağ buludların kölgəsi suyun üzündə ağ ləkə kimi axırdı. Sahil boyu uzanmış meşənin əksi isə suyun dərinliyindən adamın üzünə boylanırdı. Lal axan çayın üzü qırçın ləpələrdən qaysaq bağlamışdı.
Tısbağa elə bil bu gözəlliklərdən vəcdə gəlmişdi.
Gah sularda baş vurub lap dərinliklərə enir, gah çayın dibində yırğalanan ağac kölgələrinin arasında itir, bıçqıl balıqların dalınca düşür, gah da süzüb suyun o üzünə çıxırdı. Onun tər-təmiz yuyulmuş çanağı naxış-naxış, xal-xal parıldayırdı.
Tısbağa çox üzdü: çayyuxarı, çayaşağı getdi, sonra nə fikirləşdisə, çayı eninə keçib qarşı sahilə gəldi və dincini almaq üçün bir qayanın üstünə çıxdı. Burada sahil çox qüssəli idi. Nə bir ağac vardı, nə də kölgəlik. Otlar yanıb külə dönmüşdü. Gün hər yeri təndir kimi qarsıyırdı.
Tısbağa özünü xeyli günə verdi. Çanağı qurudu, bədəni isindi. Dərindən nəfəs alıb ətrafı dinşədi. Qurbağaların qurultusu və cırcıramaların cırıltısından başqa, heç nə eşitmədi. Amma orada, qarşı sahildə, bülbüllərin cəh-cəhi şaqqıltıya çevrilib meşəni titrədirdi.
O, özünü suya atmaq istədi. Elə bu vaxt hiss etdi ki, kim isə dərindən ah çəkib köksünü ötürdü. Qanrılıb baxdı. Bir az aralıda dayanan əqrəbi gördü. Onun çox məhzun görkəmi vardı. Boynu bükülmüş, rəngi sapsarı saralmışdı. Elə fağırlaşmışdı ki, yağının da yazığı gələrdi.
– Nə olub, əqrəb qardaş, niyə ah çəkirsən?
– Niyə ah çəkməyim, qalmışam bu cırcıramalı ilan mələyən çöllərdə. Ha istəyirəm, o taya keçəm, amma aranı su kəsib.
– Sənin o tayda nə işin var, bura elə əsl yerindir.
– Nə danışırsan, tısbağa qardaş, ora hara, bura hara. Orada təkcə elə quşların səsinə qulaq asmaq nəyə desən, dəyər. Hələ gül-çiçəyi, heykirişən maralları, cığalı qırqovulları demirəm. Neynəyim, qalmışam baxa-baxa, əlacımı Allah kəsib. Sənin kimi üzmək də bilmirəm ki, çayı adlayıb özümü verəm meşənin sərinliyinə. İnsafa gəlib kömək əlini uzadan da yoxdur.
– Yəni sənə kömək ediləsidir? Kim əlini uzadırsa, qolunu dibindən çalırsan.
– Vallah yalan sözdür. Düşmənlər, bədxahlar adımı “vayqanlı” qoyublar. Yer üzündə məndən ürəyiyumşaq, xeyirxah bir varlıq yoxdur. Özün de, axı durduğum yerdə niyə pislik etməliyəm, əlimdən tutanı niyə çalmalıyam?
– Nə bilim, özündən soruş. Yadına sal, gör nə qədər adam çalmısan. Özü də xeyirxahları, qolundan tutanları.
– Görürəm, mən bədbəxtə sən də inanmırsan, sən də deyilənlərə qulaq asırsan.
Tısbağa gördü ki, əqrəb üşütməli təkin birdən-birə büzüşdü, rəngi qaralıb kömürə döndü, boynunu sağa-sola əydi, başı da balacalaşıb titrədi, boğazını arıtlayıb nəsə demək istədi, amma səsi çıxmadı, əli-ayağı əsdi. Bir azca da keçsəydi, dığırlanıb suya düşəcəkdi. Ürəyində özünü danladı ki, yazığın nahaq könlünə dəydim.
– Yaxşı, toxtaq ol, de görüm, məndən nə istəyirsən?
– Heç nə, – deyə əqrəb dilləndi. Onun səsi elə bil quyunun dibindən çıxırdı. – Məni o üzə keçir. Bu yaxşılığının əvəzini mən verə bilməsəm də, xaliq verər.
Tısbağa zənlə onun sir-sifətinə, soğulmuş gözlərinə baxdı. Xəyalından keçirtdi ki: Bəlkə, elə, doğrudan da, bu yazığın adı pisliyə çıxıb, Allahın fağırıdır.
– Yaxşı, gəl, min belimə.
Yay kimi sıxılıb balacalaşan əqrəb elə bil birdən-birə açılıb pardaqlandı. Onun boy-buxunu düzəldi, qaməti şahrazlandı. Tısbağa onun qan çəkmiş sarımtıl gözlərində qığılcım kimi alışıb yanan sevinci, rəngindəki boğumtulluğun çəkildiyini gördü və bir varlığı sevindirdiyinə görə özündən razı qaldı. Başa düşmədi ki, əqrəb bütün bədəninə hopmuş, gözlərinə sığılmış, rənginə çökmüş zəhərini içəri çəkdi, tüpürcəyinə qatıb dişinin dibinə yığdı.
– Yox, belinə minə bilmərəm.
– Niyə?
– Sürüşüb suya düşərəm.
– Bəs harama minəcəksən?
– Boynuna.
Tısbağa fikrə getdi. Əqrəbin əl-ayağının onun boynuna toxunacağını təsəvvürünə gətirəndə əti çimçişdi. Əqrəb bunu hiss etdi.
– Tısbağa qardaş, məndən çəkinmə, əl-ayağım təmizdir.
– Yaxşı, qoy sən deyən olsun.
Onlar çayı keçməyə başladılar. Tısbağa suya batmamaq və əqrəbi islatmamaq üçün boynunu yuxarı tuturdu. Əqrəb isə onu mehribanlıqla qucaqlayır, arabir əlini başına çəkib tumarlayırdı.
Sahilə az qalırdı. Tısbağa çalışırdı ki, çayı tez keçsin, boynuna minmiş əqrəbi tez atsın və nəfəsini dərib sərbəstcə sulara baş vursun. Xəbəri yox idi ki, əqrəb yol boyu onun boynuna göz qoyur, haradan və necə çalacağı haqqında fikirləşirdi. Onun gözləri hərislikdən alışıb yanır, bədənindən öz ovunu indicə ələ keçirəcək xəbis bir vəhşinin sevinc giziltiləri keçirdi. Əgər suda boğulacağından qorxmasaydı, elə indicə çayın ortasında tısbağanı çalardı. Birdən tısbağa qışqırdı.
– Boynumu niyə sıxırsan?
Əqrəb özünə gəlib qollarını boşaltdı.
– Vallah, elə bildim, sürüşüb suya düşürəm.
– Yaxşı, bir də elə eləmə, nəfəsim darıxır.
Tısbağa sürətini artırdı və azacıq sonra güllü-çiçəkli sahilə yan aldı. Əqrəb dikəldi. Gözü ilə hara çıxacağını müəyyənləşdirdi və tısbağanı boynundan çalmağı ilə sıçrayıb quruya atılmağı bir oldu. Tısbağa ağrıdan qovruldu və nə baş verdiyini ayırd edənəcən gözləri torlandı. Özünü tarazlayıb baxdı və gördü ki, əqrəb güllü-çiçəkli sahildə dayanıb, özü də əli belində. Tısbağa bədənindəki ağrıları unutmağa çalışdı, belə bir əqrəbi bu gözəl diyara gətirdiyinə peşman oldu, özünü danladı və yanıb-yaxıldı ki, mən heç, bir can borcluyam, amma bu həşərat başqalarını da aldadacaq, dost cildinə girərək hamını bir-bir çalacaq. Tısbağa sıçrayıb sahilə çıxmaq və onu ayağı altına alıb xıncım-xıncım etməyi ürəyindən keçirtdi, ancaq hiss etdi ki, taqəti yoxdur, elə bil bədəninə qor dolub, alışıb yanır. Başa düşdü ki, əqrəbin zəhəri onun canına, qanına, ürəyinə işləyir. O, son dəfə gücünü toplayıb suyun üzünə çıxdı.
– Məni niyə çaldın, ay namərd?
Əqrəb üzünü artıq gözləri tutulan və asta-asta suyun dibinə enən tısbağaya çevirdi.
– Məndən incimə, qardaş, xasiyyətim belədir, çalmasam, dura bilmərəm.

Xoruzbeçə
Yazın ilıq nəfəsi həyəti yamyaşıl etmişdi. Arxın üstündəki salxım söyüd saçaq-saçaq yarpaqlamışdı. Otlar püskürüb qalxmış, çiçəklər cücərmişdi. Böcəklər cana gəlmişdi. Onlar çəpərin dibində gəzişir, özlərini günə verib qoşalaşırdılar. Hər yerdə cücərmə, canlanma və sevinc hiss edilirdi. Toyuqlar həyətə səpələnmişdilər. Onlar dimdikləri ilə yeri eşir, nəsə yeməli bir şey tapır, qırtıldayıb bir-birini çağırır, öz aralarında özlərinin başa düşəcəkləri dildə danışırdılar. Qız kimi sığallı fərələr isə qoşa-qoşa gəzib nazlanır, ətraflarında fırlanan beçələri gözaltı süzüb ürəklərində onlara gülürdülər. Gülürdülər ki, hələ onlar fərələrə yaxınlaşıb söz deməyə cəsarət eləmirdilər. Elə uzaqdan-uzağa dolaşır, gözləri fərələrin gözlərinə dəyəndə pipikləri həyadan qıpqırmızı olurdu. Onlar hələ başa düşmürdülər ki, dişi cinsi cəsarəti, gücü, bir az da kobudluğu çox sevir. Onların xoşu gəlir ki, erkək zəhmli, qüdrətli olsun, öz inadı və geriçəkilməzliyi ilə qarşısındakını sındırsın, özünə ram eləyib quzuya döndərsin.
Toyuqlar içində bir xoruz da vardı. Ucaboylu, qədd-qamətli. Onun saqqalı, pipiyi qıpqırmızı qan rəngində idi. Boynuna elə bil göy qurşağının rəngi çökmüşdü. Quyruğunun lələkləri də, boynunun tükləri də par-par parıldayırdı. Elə qəşəng, elə yaraşıqlı idi ki, iki göz istəyirdi ki, tamaşasına dursun.
Toyuqlar elə bil özlərini ona göstərmək istəyirdilər. Qoşa-qoşa yanından keçib baş əyir, azacıq uzaqlaşan kimi öz aralarında pıçıldaşırdılar. Fərələr, beçələr də onun yanından hörmətlə adlayır, həyətin təmkinli, ağır taxtalı bu ağsaqqal başçısına ehtiram göstərirdilər.
Xoruz bunların hamısını görürdü. Onun nəzərindən heç nə yayınmırdı. O çalışırdı ki, hər şey yerində olsun, heç kəs heç kəsin payını əlindən almasın, heç kəs cızığından çıxıb yolunu azmasın, hamı əmin-amanlıqla dolansın. Özünü pis aparanları dərhal dimdiyi ilə vurub cəzalandırırdı. Çox həssas idi, heç nə gözündən qaçmırdı. Bəzən dimdiyi ilə yeri eşib tapdığı yemi cücəli toyuqlara verirdi. Göyün üzündə bir çalağan uçanda təhlükə yaxınlaşdığını xəbər verir və çalışırdı ki, həyətdəkilər vaxtında qaçıb gizlənsinlər. Özü isə meydandan çəkilmirdi, əgər çalağan üstlərinə şığısa, döyüşə hazır vəziyyətdə dayanırdı. Bilirdi ki, meydandan qaçmaq olmaz və dəfələrlə qaçmayıb döyüşmüşdü də. İndi ilıq yaz havası ona da təsir edirdi. Hərdənbir qanadını gərib yerlə sürüyür və xoşu gəldiyi toyuğun ətrafında fırlanırdı.
Gün günortadan əyilincə beləcə gəzib dolandılar. Gün şaxıyanda isə xoruz həyətdəkiləri dincəlmək üçün çardağın altına topladı və gördü ki, xoruzbeçələrdən biri yoxdur. Gözü ilə hər yeri axtardı və birdən əli üzündəcə dayandı. Gördü ki, axtardığı xoruzbeçə qara damın üstündə gəzir, özü də çox qəribə tərzdə. Addımlarını ehtiyatla atır, ayağının birini qaldırır, xeyli eləcə dayanıb gözü ilə ayağının altını yoxlayır, ondan sonra addımını atır, nəfəsini dərir və ehmalca o biri ayağını yerə basır. Elə bil nədənsə ehtiyatlanır, nəyi isə sınaqdan keçirirdi. Xoruz bu arıq, cələfsiz, qılçaları iynə kimi olan xoruzbeçənin niyə belə yeridiyini anlamadı.
Maraqlandı.
– A bala, niyə elə yeriyirsən?
– Qorxuram, xoruz baba.
– Nədən qorxursan, oğul?
– Qorxuram, damın kərənləri ayağımın altına tab gətirməyib qırıla və ağırlığımdan dam uça.
Xoruz nə qədər çalışdısa da, gülməyini saxlaya bilmədi və birdən qanadlarını çırpıb elə qəhqəhə çəkdi ki, həyət-baca şaqqıldadı. Hamı dayanıb təəccüblə xoruza və damın üstündə şəstlə durub özünü çəkən xoruzbeçəyə baxdı.
– Qorxma, bala, – deyib xoruz gülməyinə ara verdi. – Mən o damın üstündə çox gəzmişəm. Amma nə kərən qırılıb, nə də dam uçub. Özündən bədgüman olma, bala, ayağını yerə bərk bas, belə tez havalanıb yerişini itirmə.
Həyəti qaqqıltı başına götürdü və uzun zaman ara vermədi.



Belə məmləkətdə…
Birdən-birə göy şaqqıldadı, səhranı amiranə bir səs bürüdü:
– Ey bəni-insan, ayaq saxla!
Əlində əsa, başında çalma, çiynində xurcun, uzun əbasının ətəkləri yellənə-yellənə yol gedən insan övladı səhranı başına götürən bu zəhmli səsdən diksindi. Vahimə içində ətrafa boylandı və qumlu təpələrdən, haradasa xışıldayan sirkan kollarından başqa, heç nə görməyəndə dilinə kəlmeyi-şəhadət gətirib yoluna davam etmək istədi. Amma ikicə addım atmamış zəhmli səs yenidən səhranı başına götürdü.
– Sənə dedim, ayaq saxla!
O, bu dəfə əsasını, çiynindəki xurcunu kənara atıb dizi üstə yerə döşəndi. Alnını quma sürtdü, sonra diz çöküb əllərini göyə qaldırdı.
– Ey yeri-göyü yaradan, mən nə günah işləmişəm?
– Kişi, ayağa dur.
İnsan övladı bir az sakitləşdi, ayağa qalxdı, əlini sinəsində çarpazlayıb qul kimi dayandı.
– Ey bəni-adəm, bu yol ilə düz gedərsən, yeddi səhra, yeddi bələn, yeddi çay keçərsən. Qabağına güllü-çiçəkli, bağ-bağatlı, axar-baxarlı bir diyar çıxacaq, orada dayanarsan. Səni həmin məmləkətə peyğəmbər təyin edirəm.
İnsan oğlu tir-tir əsdi, eşitdiklərinə inana bilmədi. Ona elə gəldi ki, axşamüstüdür, bu kimsəsiz səhrada onu qara basır. Dodaqlarını tərpədib dilinə kəlmeyi-şəhadət gətirmək istədi ki, şər qüvvələr başından dağılsın. Elə bu vaxt yenə həmin zəhmli səsi eşitdi:
– Niyə durmusan, yola düş, uğurun xeyirli olsun…
Kişi tələsik əsasını götürdü, xurcununu çiyninə aldı, vahimə içində, tez-tez dönüb geri baxa-baxa, ətəyi yellənə-yellənə yola düşdü. Yeddi bələn aşdı, yeddi çay adladı, yeddi səhradan keçdi, qırx gün-qırx gecə ayaq döyəndən sonra deyilən yerə gəlib çatdı. Nəfəsini dərib boylandı. Uzaqda solğun işıq gördü. İşığa üz tutdu. Gəlib bir dəyirmana çıxdı.
Dəyirmançı bayırda insan hənirtisi duyub qapını açdı. Başında çalma, əlində əsa, çiynində xurcun, uzun əbasının ətəyi yellənən saç-saqqal basmış, dərvişanə kişini görəndə başa düşdü ki, qarşısında dayanan insan uzun yol yorğunudur, ayaq üstə güclə dayanır.
– Yolun hayanadır, qərib qardaş?
– Elə sizin diyara gəlmişəm. Gecələməyə yer verərsənmi?
– Buyur, buyur, qərib qardaş, bu nə sözdür, qonaq Allah qonağıdır.
Qərib ikiqat əyilib qapıdan içəri keçdi. Alaqaranlıqda, evin ortasında xeyli dayandı. Gözü qaranlığa alışandan sonra gördü ki, evin kərənləri, pərdiləri ocaq hisindən qapqara qaralmışdır. Küncdə balaca bir taxt var, üstünə nimdaş kilim, yamaqlı mütəkkə, mitil yorğan-döşək atılmışdır. Qara aftafa hisli buxarıda qaynayır. Dəyirmançı onun altına döşəkcə atdı, mütəkkə gətirdi. Qərib əbasını çıxardıb ayağını soyundu. Mütəkkəyə dirsəklənib gərnəşdi, sümükləri şaqqıldadı. İndi başa düşdü ki, yaman yorulmuşdur. Ayaqları şişib və bütün bədəni gizildəyir.
Dəyirmançı qonaqdan heç nə soruşmadı. Çay gətirdi, su gətirdi. Ortaya yamaqlı süfrə saldı. Üstünə pendir-çörək, süzmə-qatıq qoydu.
Qonaq duzsuz dəyirman kömbəsindən, pendir-süzmədən iştahla yedi. Üstündən bir-iki cam çay içdi, özünə gəldi. Elə bu vaxt qapı cırıldadı. Qıllı boz bir it qabaq ayaqlarının üstündə sürünə-sürünə içəri keçdi. Dəyirmançı dönüb ona tərs-tərs baxanda it zingildədi və qapının dalında büzüşüb yerini rahatladı.
Yatmazdan əvvəl qonaq bayıra çıxdı. Göyün üzü tərtəmiz idi. Ulduz ulduzu çağırırdı. Hava elə xoş, elə aydın idi ki, adam nəfəs almaqdan doymurdu. Dəyirmanın yeknəsəq taqqıltısı, suların şırıltısı, qamışların xışıltısı, gecə böcəklərinin cırıltısı bir-birinə qarışmışdı. Haradansa anadillər səsləşirdi. Qonaq sinədolusu nəfəs aldı. Gərnəşdi. İçəri, dəyirmanın tozlu-unlu havasına qayıtmaq istəmədi. Qərara aldı ki, içəridən palaz, yorğan-döşək gətirsin, elə damın üstündə, açıq havada yatsın. Fikrini dəyirmançıya söylədi, kişi razı olmadı. “Bu gecə qar yağacaq, – dedi, – içəridə yat”. Qonaq göydə sayrışan ulduzları, ilıq havanı yada saldı, “belə havada qar yağmaz”, – deyə etiraz etmək istədi, ancaq dinmədi. Sakitcə taxta yaxınlaşıb paltarını soyundu, dəyirmançının mitil yorğan-döşəyinin arasına girdi. Yatmazdan əvvəl dedi: “Mən yorğunam, yatıb yuxuya qalaram, ilkindi çağı məni oyat ki, səhər namazını vaxtında qıla bilim”. Dəyirmançı başını tərpətdi. Qonaq yerin içində dirsəkləndi.
– Niyə soruşmursan, kiməm, hara gedirəm?
– Qonaqdan söz soruşmazlar. Lazım olsa, özü deyər.
– Elə isə qoy deyim: Xudavəndi-aləm məni sizin məmləkətə peyğəmbər göndərib.
Dəyirmançı gülümsəmək, bu qəribə qonağın sözlərinə inanmamaq istədi. Amma birdən “ey dili-qafil, özünü saxla” deyib susdu.
Qonaq dərhal yuxuya getdi. Dəyirmançı isə yerinin içində xeyli eşələndi. Ev sahibi səhər tezdən qonağı qaldırdı. Qonaq dəstəmaz aldı, namazını qıldı və əbasını çiyninə salıb bayıra çıxdı. Gözlərinə inanmadı. Hər yeri qar basmışdı. Yollar, cığırlar itmiş, sular sırsıra buz bağlamışdı. Qar adamın dizinə çıxırdı. Dinməz-söyləməz geri qayıtdı. Gözlərini dəyirmançının üzünə zillədi:
– Bu sirdən məni agah elə, ey Allahın bəndəsi. Burada məscid, münəzzim yoxdur, amma məni düz vaxtında qaldırdın, namazımı qıldım. Gecə göyün üzündə ulduz ulduzu çağırırdı. Sən dedin, qar yağacaq. Sözün düz çıxdı. Sən bunları haradan bilirsən?
Dəyirmançı gülümsündü:
– Burada elə bir sirr yoxdur. Axşam fikir verdinmi, it sürünə-sürünə içəri girdi. Onda bildim ki, gecə qar yağacaq. Səhər damın üstündə ulaşan çaqqalların səsini eşitdinmi?
– Eşitdim.
– Bax səhər-səhər çaqqallar damın üstündə ulaşanda bilirəm ki, namazın vaxtıdır.
Qonaq başını aşağı salıb xeyli fikrə getdi. Sonra sakitcə paltarını geyindi, xurcunu çiyninə, əsasını əlinə aldı. Dəyirmandan çıxıb gəldiyi yolla geri qayıtmağa başladı. Dəyirmançı yüyürüb onun yolunu kəsdi:
– Ay peyğəmbər, cəddinə qurban olum, hara gedirsən?
Qonaq köksünü ötürdü:
– Bir ölkədə ki, müəzzin çaqqal ola, münəccim də boz köpək, mən belə məmləkətdə peyğəmbərlik eləyə bilmərəm.

Hekayələr


Qara at
Arabanın arxa tərəfində cağdan yapışaraq oturmuşdum. Gözümü təkərlərin əyri-üyrü izlərindən çəkmirdim. Neçə gün idi ki, çiskinli payız havası başlanmışdı. Kövşənliklər, otu çalınmış biçənəklər, saralmış yamaclar, torpaq yol islanmışdı. Adamın burnuna nəm çöllərin yovşan qoxulu, rütubətli havası dolurdu. Ayaqlarımı sallamışdım. Təkərlərin izi getdikcə enlənir və dərinləşirdi. Yolun kənarındakı kövşənliklər xışıldayırdı. Dərz tayalarının yeri cücərmişdi. Qalın sirkanların içində, orağın ağzından salamat qalmış sünbüllər nəmlənib əyilmişdi. Onların üstü ilə qıvrım qabığından yarıya qədər çıxan qara, qoşabuynuzlu ilbizlər sürünürdü.
Arabanın içinə tara qədər ot döşəmişdilər. Kəndimizin ağsaqqalları oturub, ayaqlarını uzatmışdılar. Şəhərə gedirdilər. Hərənin bir işi, özünə görə dərdi-azarı vardı. Mən də dərsə tələsirdim. Texnikumda oxuyurdum.
Söhbət dünənki seçkidən gedirdi. Keçən axşam kəndimizdə böyük iclas olmuşdu. Rayondan da adamlar gəlmişdilər. Onların fikri köhnə sədri saxlamaq idi. İclasdan əvvəl ağsaqqalları dilə tutub deyirdilər ki: “Katib özü də dəyişikliyin tərəfində deyil. Təzə adam seçib nə qazanacaqsınız?”
İclas gecəyarıyacan davam etdi. Çox danışdılar. Ancaq camaat sözündən dönmədi. İşgüzar briqadirlərdən birini, Aydınoğlunu sədr seçdilər.
Arabadakıların içində Mədəd kişi də vardı. O, ayaqlarını rahatca uzadıb qəlyanını tüstülədirdi. Danışılanlara qulaq asdıqdan sonra yeni sədri tərifləməyə başladı:
– Adam gərək özününkünün qədrini bilsin. Elindən, obasından irəli çıxana arxa dursun, ona kömək eləsin. Amma biz bir-birimizin ayağından çəkirik, istəyirik ki, qabağa gedənimiz tez yıxılsın. Adamlar yaman korlanıblar. Üzdə bir söz danışırlar, dalda başqa. Bilmirsən, dostun kimdir, düşmənin kim. Yadlara yaltaqlanırıq, özümüzünkülərə isə meydan oxuyuruq. Ona görə də başımızdan basırlar. İndi gərək biz elliklə Aydınoğluna arxa duraq, işinə kömək eləyək. Belə olsa, kolxozumuz qabağa gedər, kəndimizin adı dillərə düşər. Aydınoğlu qoçaqdır. Diribaşdır. Mən onu lap uşaqlıqdan tanıyıram. Rəhmətlik atası da diribaş idi. Biz qardaş kimi idik. Onu öz balam kimi istəyirəm. Elə sizə də deyirəm, gərək əl-ələ verək, qoymayaq, onun başından bir tük əskik olsun.
Mən diqqətlə ona qulaq asırdım. Ürəyimdə deyirdim ki, Aydınoğlunun bəxti gətirib. Onu bu qədər sevən adam var. Mədəd kişi kimilər, deyəsən, ona dayaq olacaqlar. Görəsən, kəndimizdə Aydın-oğlunu Mədəd kişi qədər istəyən varmı?
Araba torpaq yoldan çıxdı. Şəhərin yaxınlığında daş yola düşdü. Təkərlər qıcırdadı. Biz titrətməli kimi silkələndik. Şəhərin girəcəyindəki körpüyə yaxınlaşdıq. Birdən Mədəd kişi arabanın içində dikəldi. Yolun kənarı ilə piyada gedən təzə sədri səslədi:
– A bala, niyə piyada gedirsən, qara atı niyə minmirsən?
Aydınoğlu dinmədi. Çiyinlərini çəkib uzaqlaşdı. Mədəd kişi qəlyanını sümürüb yerini rahatladı:
– Çox həyalı cavandır, gördünüzmü, pul kimi qızardı. Amma atı nahaq minmir.
Mən o atı görmüşdüm. Qara at hündür, ayaqları səkil bir atdı. Tövlədə ayrıca saxlayırdılar. Teli ipək kimi yumşaq idi, əl dəyməmiş tökülərdi. Onu tövlədən çıxaranda camaat tamaşasına durardı. Yüyənini iki adam güclə saxlayardı. Oktyabr, ya da May bayramında kəndin dəliqanlıları cıdıra çıxanda qara atı ötən olmazdı. Əvvəllər bu atı əsl sahibi Əmirxan kişi minərdi. O da atı kimi hündür, zəhmli bir kişi idi. Sonra atı kolxoza verdilər…
Axşam dərsdən evə qayıdarkən mənim bəxtim yenə gətirdi. Səkkiz kilometr yolu piyada gedəsi olmadım. Torpaq yola çıxan kimi arabaya rast gəldim. Səhərki təki arxada, cağdan yapışıb oturdum. Ayaqlarımı salladım. Hava qaralmışdı. Göyün üzündəki tutqunluq daha da güclənmiş, çiskin çoxalmışdı. Qarşıdakı kənd evlərində təkəmseyrək işıq yanırdı. Arabadakılar, deyəsən, yorulmuşdular. Dinmirdilər. Təkcə Mədəd kişinin qəlyanı közərirdi.
Arxadan səs eşidildi. Azacıq sonra çiskin içərisindən çıxan qara at yanımızdan güllə kimi ötdü. Dırnaqlarından qopan palçıq ətrafa səpələndi, bir-ikisi arabaya düşdü, deyəsən, Mədəd kişinin üzünə yapışdı. O, sancılanmış kimi qıvrılıb dikəldi. Yəhərdə çəpəki oturmuş Aydınoğlunun kürəyinə, qara atın düyünlənmiş quyruğuna baxdı. Qəlyanını ağzından çıxarıb, əlini hirslə dizinə çırpdı.
– Sən dünyanın işinə bax, gör nə tezcə havalandı!

Qonaq

1
Yan-yörəsi əzilmiş köhnə bir avtobus asfalt yolun kənarında, rayon mərkəzi olan balaca bir qəsəbənin kiçik evləri qarşısında sürətini azaldıb dayandı. Rezin təkərin dilikləri istidən əriyib muma dönmüş yolu zolaq-zolaq etdi. Maşının arxa tərəfindən qarsımış tüstülü hava qalxdı. Arıq, qarayanız, uzun bir oğlan maşından düşdü. Onun ağ, nimdaş köynəyinin yaxası açıq idi. Qollarını dirsəyinə qədər çırmamışdı. Qoltuğunda iri bir qovluq vardı.
Maşın dayandığı kimi də gurultu və tırıltı ilə çıxıb getdi. Oğlan yolun kənarında tək qaldı. Maşının arxasınca xeyli baxdıqdan sonra dəsmal çıxardıb tərini sildi. Qıvrılıb alnına düşmüş saçını geri elədi. Dərindən nəfəs alıb özünü yellədi. Ətraf bomboz idi. Otları çoxdan yanıb saralmış təpələrin döşünə səpələnmiş evlərin həyətlərində təkəmseyrək ağaclar gözə dəyirdi. Qalan yerlər: evləri bir-birinə bitişdirən cığırların torpağı, qəsəbəni yarımdairə şəklində əhatə edən təpələr, bir az o yandakı düzənliklər yanıb kül olmuşdu.
Qəsəbənin ortasında, asfalt yolun o üzündə artezian quyusu var idi. Yerin altından hövllə çıxan su köpüklənir, iri borudan sürətlə axıb iki-üç metr qabaqdakı sement hovuza tökülürdü. Su dəyən yerlər yamyaşıl idi. Bu yaşıllıq qəsəbəni ortadan iki yerə bölən dərənin dibi ilə, quyudan çıxan suyun axarı boyunca, zeh kimi uzanıb gedirdi. Uşaqlar özlərini suyun altına salıb hay-harayla çimirdilər.
Oğlan qaysaqlanmış dodaqlarını nə qədər yaladısa da, islada bilmədi. Boğazında quruluq hiss etdi. İti addımlarla yolu keçib quyunun yanında dayandı. Rayona nə üçün gəldiyini, qəribliyini, camaatın onun hərəkətinə necə baxacağını unudaraq paltarını soyundu, uşaqların təəccüblü baxışlarına əhəmiyyət vermədən özünü suyun altına saldı. İstidən təntimiş camış kimi fınxıra-fınxıra çimməyə başladı.
Birdən səs-küy azaldı. Çılpaq uşaqlar ley görmüş sərçə kimi dağılıb ətrafa səpələndilər. Oğlan suyun altından çıxıb islaq saçını gözünün üstündən geri edəndə quyunun başında şəstlə dayanmış eşməbığ milis nəfərini gördü.
‒ Ay yoldaş, nəçənnik[5 - Rus dilindəki “начальник” sözünün təhrif olunmuş forması. Bir idarəyə, müəssisəyə rəhbərlik edən vəzifəli şəxs, müdir, rəis.] səni çağırır.
“Yaman yerdə axşamladıq”, ‒ xəyalından keçirən oğlan sakitcə paltarını geyindi. Onlar divarlarının palçıq suvağı tökülən uzun bir binaya yaxınlaşdılar. İçəri keçdilər. Yarımqaranlıq və istidən nəfəs darıxan otaqda ikibir, üçbir oturub çörək yeyənlər iri, qalın stəkanlarını şaqqıldadıb içirdilər. Oğlan divarların ləkələrinə, tavandan sallanan və üstü milçək ölüsü ilə dolu olan yapışqanlı sarı kağızlara baxa-baxa stolların arasından keçdi və yeməkxananın o başında ayaq saxlayan milis nəfərinin işarəsi ilə örtülü qapını açıb içəri girdi. Pəncərənin qabağında yanpörtü oturmuş milis mayoru çevrilmədən, məzəmmət və sərtlik dolu səslə dilləndi:
‒ Ay yoldaş, çimməyə yer tapmadın?
Oğlan dinmədi. Mayor onun susduğunu hiss edib geri çevrildi. Təəccüblə müsahibinin üzünə baxdı. Bir anlığa ikisi də susdu. Mayor sıçrayıb irəli yeridi:
‒ Cəfər?
‒ Xoş gördük.
Qucaqlaşdılar. Mayor dartıb onu yanında oturtdu. Qabaq-qabağa əyləşib dinməzcə bir-birlərini süzdülər. Mayorun saçı artıq seyrəlmişdi. Gicgahlarında ağ tüklər əmələ gəlmişdi. Müharibədən əvvəlki çevikliyi azalmış, ətə dolub ağırlaşmışdı. Elə Cəfər də dəyişmişdi. Onlar son dəfə görüşəndə, düz altı il bundan əvvəl, Cəfəri cəbhəyə yola salanda onun üzünə ülgüc dəyməmişdi. İndi isə bığlı-saqqallı kişi olmuşdu.
‒ Sən hara, bura hara, söylə görək, nə əcəb səndən?
Cəfər köhnə dostuna belə yerdə rast gələcəyini gözləmədiyindən özünü itirmişdi. O həm sevinir, həm tutduğu işdən xəcalət çəkirdi.
‒ Mühazirə oxuyacağam.
‒ Bu istidə? Yox, əvvəlcə yaxşıca yeməlisən. Yoldan gəlibsən, yəqin ki, acsan. Sonra da – mayor iri, qalın stəkanı doldurdu, ‒ bunu içməlisən! Yadında saxla ki, bizim rayon qızdırma məkanıdır. İçməsən, səni titrətmə tutar, mühazirələrin də yarımçıq qalar.
Cəfərin etirazına baxmayaraq, mayor yarıciddi, yarızarafat onu içirtdi. Yeməkləri qabağına töküb körpəyə qulluq edən kimi xidmətində durdu.
‒ Yaxşı oldu, rastlaşdıq. Uşaqları yaylağa göndərmişəm. Evdə tək darıxıram. Bizdə qalarsan. Bir neçə gün dincələrsən. Sonra da işə baxarıq, hə, indi dur gedək evə.
Onlar yeməkxanadan çıxanda boz düzənliklər-dən əsən isti külək üzlərinə vurdu. Cəfərin nəfəsi daha da darıxdı…
2
Qonşu çarpayı boş idi. İçəridən səs gəlirdi. Mayor kiminləsə danışırdı. Cəfər miçətkənin[6 - Ağcaqanad, milçək və s. qanadlı həşəratlardan qorunmaq üçün cunadan (tənzifdən) tikilən yataq örtüyü] altından çıxıb onlara yaxınlaşdı. Mayor ayaq səsinə geri çevrildi.
‒ Sən niyə durdun?
‒ Hara gedirsiniz?
Mayor duruxdu. Sonra yoldaşının qolundan tutub eyvana tərəf gəldi. Cəfər ay işığında sifəti aydın görünən kapitanın irəli uzatdığı əlini sıxdı.
‒ Bilirsən nə var, Cəfər? Sən yat, dincəl. Biz bəzi məsələləri aydınlaşdırmaq üçün kəndə getməliyik.
‒ Mən də gedirəm.
‒ Bəlkə, dincələsən?
‒ İstəmirəm.
Azacıq tərəddüddən sonra mayor yumşaldı.
Onlar “Villis” markalı maşına mindilər. Mayorla kapitan arxada əyləşdi. Cəfəri isə qonaq kimi qabaqda, şoferin yanında oturtdular. Maşın qəsəbənin kələ-kötür yollarından çıxıb asfalta düşdü. Azacıq sonra isə torpaq yola döndü. Hava sərin idi. Düzənliklərdən əsən külək öz ilıqlığı ilə adamı sərinlədib xumarlandırırdı. Tünd-mavi rəngə çalan göy qübbəsində iynə ulduzu boyda işıqlar görünürdü. Bu işıqlar o qədər çox idi ki, maviliyə səpələnmiş ulduzları saymaqla qurtarmaq olmurdu. Gecə böcəkləri səs-səsə vermişdilər. Arabir haradasa it hürürdü.
Bu yerlərin hər cığırına və döngəsinə bələd olan şofer sakitcə sükanı hərləyib maşını sağa-sola döndərirdi. Təkərlər kələ-kötür yerlərə düşdükcə hürküdülmüş quşlar pırıldayıb havaya qalxırdı. Şofer nədənsə işığı yandırmamışdı. Mayorla kapitan arxada oturub xısınlaşırdılar.
Boz çöllər qurtardı. Cəfər ağarışmağa başlayan üfüqdə bağlı-bağatlı kəndlərin uca çinar ağaclarını gördü. Maşın yenicə çiçəkləyən pambıq tarlalarının arasına düşdü.
‒ Saxla!
Şofer əyləci basdı. Maşın silkələnib dayandı. Mayorla kapitan tarlanın ortasında ağaran talvara doğru addımladılar. Cəfər darıxdığından papiros yandırmaq istədi. Şofer onun qoluna toxunub başa saldı ki, bir az gözləmək lazımdır. Cəfər dinmədi. Bu müəmmalı və sirli səfərin mənasının nə olduğunu şoferdən soruşmaq istədi. Ancaq oğlanın duruşundan və bütün yolboyu bir kəlmə danışmamasından başa düşdü ki, ondan söz almaq mümkün deyil. Pambıq kollarının arasından şaqqıltı gəldi. Şofer qapıları açdı. Mayorla kapitan öz yerində oturdu.
‒ Dəhnəyə[7 - Ana xətdən ayrılan arxın, şırımın və s.-nin başlanğıcı] sür.
Şofer maşını hərlədi. Torpaq yolu tozlaya-tozlaya tarlaların kənarı ilə xeyli getdi. Cəfər su şırıltısı və qamış xışıltısı eşitdi. Şofer bu dəfə əmr gözləmədən maşını arxın kənarında saxladı. Mayorla kapitan düşdülər. Nəyi isə yoxladılar, kiminləsə danışdılar. On beş dəqiqədən sonra geri qayıdıb, öz yerlərində arxayınca əyləşdilər. Şofer əvvəlcədən hər şeyi bilirmiş kimi maşını kələ-kötür yerlərdən çıxarıb geniş kənd yoluna saldı. Cəfər, nəhayət, papiros yandırdı, bu qaradinməz oyundan yorulduğunu büruzə verdi.
‒ Sirr deyilsə, nə axtarırdınız, yoldaş rəislər?
‒ Su oğrularını, yoldaş mühazirəçi, ‒ deyə mayor yarızarafat, yarıciddi cavab verdi. ‒ Bu saat pambıq sulanır. Su da görürsən ki, qəhətə çıxıb. Artezian sularını arxlara axıdıb birtəhər pambığı yanmaqdan qoruyuruq. Bir yandan da camaat bizi əldən salıb. Gözümüzdən yayınan kimi, arxın ağzını qanırıb[8 - Burmaq, əymək, qatlamaq, bükmək, qarmaq, çevirmək] qapılarını sulayırlar.
‒ Bəs sulamasınlar?
‒ Bu saat pambıq vacibdir. Qapılar sulanmasa da, olar.
‒ Bəs kolxozçulara yazığınız gəlmir, istəyirsiniz ki, onların zəhmətləri yanıb kül olsun?
‒ Bura bax, Cəfər, deyəsən, əvvəlki xasiyyətindən əl çəkməmisən, bilirsənmi, ictimai təsərrüfat olan yerdə fərdiyyətçilik məhdudlaşır. Bu saat qapıya su axıtmaqdan böyük cinayət yoxdur.
Artıq işıqlaşırdı. Torağaylar pırıltı ilə havaya qalxır, beş-on addım uçub yenidən yolun ortasına qonurdular. Ala-toranda qaralan ağaclar elə bil kəndlərin dövrəsində dayanıb keşik çəkirdilər. Hiss olunurdu ki, toyuqlar tardan düşüb həyətlərdə dolaşır, gecikən xoruzlar son dəfə qanad çalıb banlayırdılar.

Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=69136255) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

notes

1
Dilimizdə mişarla eyni boyda kəsilmiş yoğun odun parçalarına girdin (dialektlərdə: gırdın) deyirlər. Bu, girdə sözü ilə bağlıdır, “dairəvi parçalar” deməkdir.

2
Bordamaq – bordaqlamaq – yaxşı yedirib kökəltmək, bəsləmək (ev heyvanları haqqında)

3
Müəllifin yaratdığı mürəkkəb söz

4
Hamısı bir biçimdə, balıq sürüsünün düzümü

5
Rus dilindəki “начальник” sözünün təhrif olunmuş forması. Bir idarəyə, müəssisəyə rəhbərlik edən vəzifəli şəxs, müdir, rəis.

6
Ağcaqanad, milçək və s. qanadlı həşəratlardan qorunmaq üçün cunadan (tənzifdən) tikilən yataq örtüyü

7
Ana xətdən ayrılan arxın, şırımın və s.-nin başlanğıcı

8
Burmaq, əymək, qatlamaq, bükmək, qarmaq, çevirmək