Uşaqların baharı
Seyid Əzim Şirvani
Uşaq ədəbiyyatı #48
Kitab Seyid Əzim Şirvaninin "Rəbiül-ətfal" dərsliyi əsasında hazırlanıb.
Seyid Əzim Şirvani
UŞAQLARIN BAHARI
Seyid Əzim Şirvaninin 1878-ci ildə Şamaxı ruhani məktəbində işləyərkən yazdığı “Rəbiül-ətfal” (Uşaqların baharı) dərsliyi əsasında hazırlanmışdır.
Seyiz Əzim Şirvani
Seyid Əzim Seyid Məhəmməd oğlu Şirvani 1835-ci il iyul ayının 10-da Şamaxıda anadan olmuşdur. 7 yaşından anası Səkinə xanımın himayəsində qalmışdır. Dağıstanın Yaqsay kəndində yaşayan ana babası Molla Hüseyn onu yanına aparmış və şair yeniyetməlik dövrünü babasının himayəsində keçirmişdir.
İbtidai təhsilini orada alan Şirvani bir neçə Dağıstan ləhcəsi də öyrənmişdir. Babasının təsiri ilə dini elmlərə maraq göstərən şair 1853-cü ildə Şamaxıya qayıtmışdır. Biliyini artırmaq üçün bir müddət Bağdadda və Şamda da yaşamışdır.
1856-cı ildə ali ruhani təhsili almaq həvəsi 21 yaşlı gənc Seyid Əzimi İraqa, əvvəl Nəcəf və Bağdada, sonra isə Suriyanın Şam şəhərinə aparır. Gənc şair İraqda oxuyarkən dünyəvi elmlərə də böyük maraq göstərir
O, 1857-ci ildə yenidən Məkkə, Mədinə, Misir və Suriyaya səyahət etmişdir. 50-ci illərin sonunda vətənə qayıdan Seyid ruhani olmaq fikrindən əl çəkib məktəbdarlıqla məşğul olur.
“Əkinçi” qəzetinin nəşrini sevinclə qarşılayan şair şeirlərinin bir qismini bu qəzetdə çap etdirmişdir. “Əkinçi” bağlandıqdan sonra “Ziya”, “Ziyayi-Qafqaziyyə” qəzetləri ilə əməkdaşlıq etmişdir.
1877-ci ildə Seyid Əzim Şamaxı məktəbinə Azərbaycan dili və şəriət müəllimi düzəlmiş, qısa fasilə ilə ömrünün sonuna qədər orada işləmişdir.
1879-cu ildə “siyasi cəhətdən şübhəli müəllim” kimi ittiham edilərək işdən çıxarılmış, Tiflisə şikayət etdikdən sonra yenidən öz vəzifəsinə qaytarılır.
Tiflisə gedərkən Nizaminin qəbrini ziyarət edir. Qəbrin pis vəziyyətdə olduğuna təəssüflənərək yazmışdır:
Ey Şeyx Nizami, ey nizamı dağılan.
Ey Gəncədə izzü ehtişamı dağılan.
Olmuşmu səninlə mən kimi aləmdə
Beyti, evi, məktəbi, kəlamı dağılan?
1878-ci ildə Şamaxı ruhani məktəbində işləyərkən “Rəbiül-ətfal” (“Uşaqların baharı”) dərsliyini tamamlayır.
1887-ci ildə maarif sahəsindəki xidmətlərinə görə “Za userdiye” medalı ilə təltif olunmuşdur. Maddi ehtiyac içində yaşayan şair bu medalı almaq üçün 7 manat 50 qəpiyi tapa bilmədiyindən yalnız ölümünə 10 gün qalmış 1888-ci ilin may ayında almışdır.
Şirvani 1888-ci mayın 20-də isə vəfat etmiş, öz vəsiyyətinə görə Şamaxının Şaxəndan qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.
Uşaqların baharı
Kitabın yazılma səbəbi
Bu səbəbdən, ey xoşəxlaqlı, mən çox hekayələri qələmə aldım. Çünki qabiliyyətsiz adamlar görüb mən də özümü qəsdən cahil kimi göstərdim. Əgər fani zəmanə sənə uyğun olmasa, sən özünü zəmanəyə uyğunlaşdır. Görsən ki, xalq divanə olub, sən də özünü ağıllı yox, divanə kimi göstər. Bu xoş məsəldir ki, palaza bürün, elnən sürün. İstər türk olsun, istər zənci, xalq ilə həmin xasiyyətdə ol. Nadana mərifətdən danışma, onda o, səni dəli hesab edər. Bax elə bu gözəl hekayədə olduğu kimi.
Hekayə
Bir genişürəkli, təmkinli vəzir vardı. O, fal və nücum elmində çox bilici idi. Vəzir bir gün şahın hüzuruna gəlib söylədi:
– Ey hökmü aya, günəşə çatan! Mən nücum ilə tapmışam ki, üç gün üç gecə yağış yağacaq. O yağışın suyu sulara qarışacaq. Hər kim o sudan içsə, axmaq və səfeh adama çevriləcək. Nə qədər ki, həmin yağış yağıb sulara qarışmayıb, sular hələ təmizdir, ondan bir neçə küp götürüb saxlayaq. Xalq o sudan içib dəli-divanə olanda biz xalq içində ağıllı qalaq.
Şah onun fikrini bəyəndi. Təmiz sudan xeyli götürüb saxladılar.
Vaxt oldu ki, həmin diyara yağış yağdı, sulara qarışdı. Hər kim həmin sudan içdi, dəli-divanə oldu. Şah ilə vəzir isə ağıllı qaldılar. Divanələr təlaş edir, geyimlərini, paltar-palazlarını cırıb atırdılar. Özləri lüt-üryan… Hamısı hərzə-hədyan sözlər qışqırıb-bağırırdılar. Bir-birinə qarışıb it ularsa, onlar da it kimi ulardılar. Böyük-kiçik bir-birinə baxıb gördülər ki, şahla vəzir onlara oxşamırlar. Bu axmaq və ağlını itirmiş adamlar dedilər: “Bunlar niyə bizə bənzəmirlər? Yəqin ki, şah ilə vəzir dəli olublar. Bu şahı səltənətdən uzaqlaşdırmaq lazımdır. Çünki o divanədir. Bizə ağıllı şah lazımdır.”
Bunu deyən şüursuz dəstə şahın imarətinə hücum etdi. Şah əhvalatı belə görüb camaatın fikrini başa düşdü. Vəzirə dedi:
– Vəzir, tələs, o qarışıq sudan bir qab gətir.
Vəzir sudan tapıb gətirdi. Hər iki ağıllı: şah da, vəzir də həmin sudan içdilər, camaat kimi onlar da divanə oldular. Camaat kimi mayallaq aşdılar, elə bil göydə leyləklər uçurdu. Paltarlarını cırıb lüt-üryan oldular, nalə çəkdilər. Bu halı görən qabiliyyətsiz dəstə belə dedi:
– Bəli, şah ilə vəzir də bizim kimi ağıllanıblar.
Bəli, ey gözümün nuru, eyni cinsdən olanlar bir-birinə nifrət eləməzlər. Binəva şəxs binəvanı sevər. Necə ki, saman kəhrəbanı sevər. Alim nadandan qaçdığı kimi nadan da alimdən qaçar. Cahildə kamillik zövqü olmadığından ağıllı adamda nə olduğunu anlamaz. Ağıllı o adamdır ki, gecə-gündüz xalqın zövqünə uyğun rəftar edə.
Hekayəni necə öyrənmisən?
Hadisələrin ardıcıllığını bərpa edin. Bunun üçün parçanın qarşısındakı işarəni (A, B və s.) müvafiq rəqəmin qarşısında yazın.
Oğluma xitab
Oğul, ey gülüstanımın qönçəsi! Ey mənim xoşsəsli bülbülüm! İki yüz yetmiş üçdə bahar fəslində sən dünyaya gəldin. İndi on beş ildir ki, sənə adab (ədəblər, bütün iş və hərəkətdə gözlənən qaydalar, tərz, üsul) təlim edirəm. Ağıla yetib başıuca oldun, daha mənə ehtiyac duymadın. İndi əql peyğəmbərini rəhbər qıl, məzhəb ədəblərini öyrən! Demirəm ki, mən gedən yol ilə get. Ancaq ağılı tut, o gözəl dost ilə get. Sənə ata yolu əsas deyil, gör Azər övladı hansı yol ilə getdi?
Demirəm rus, ya müsəlman ol. Hər nə olsan, mərifət sahibi ol!
Demirəm ki, sünni, ya da şiə ol! Yalnız biabırçılıq oxuna hədəf olma.
Demirəm şeyx ol! Hər nə olsan, saxtakar və fırıldaqçı olma!
Dilini lənət etməkdən, başqasının müsibətinə sevinməkdən saxla.
Bilməyəndən bilən kəs daha üstün imiş. Həq buyurmuş ki, ey dünya adamları, dillərin müxtəlifliyi nemətimdəndir. Kim ki bir dil öyrənsə, o, bir nemətə çatmış olar. Cəhd elə ki, o nemətə yetiş, elm təhsil qıl, bir mövqeyə çat.
Hekayəyə aid testlər
1. Şahın Vəziri hansı elmləri bilirdi?
A) Fal və nücum
B) Təlim və tərbiyə
C) Nücum və ədəbiyyat
2. Yağışlı suyu kimlər içmədi?
A) Şah və vəzir
B) Vəzirlə oğlu
C) Şah və onun vəzirləri
3. Niyə sonradan şahla vəzir sudan içdilər?
A) Ona görə ki, xalq onları devirəcəkdi
B) Ona görə ki, onlar da dəli olmaq istəyirdilər
C) Çünki o su müalicəvi idi
Oğluma nəsihət
Ey oğul, alimlərin haqqını gözlə, elm əhlinə həmişə hörmət elə! Demə ki, bu, kafər, o, müsəlmandır. Hər kimin elmi varsa, o, insandır. Böyük Allah elmsiz adam haqqında dedi: “Avam həmişə zillətli yoldadır”.
Elm bir nur, nadanlıq isə zülmətdir. Nadanlıq cəhənnəm, elm isə cənnətdir.
… Kim ki alimə hörmət etməz, o, peyğəmbərin ümməti deyil. Sənə hər kim elm təlim eləsə, ona hər zaman baş əymək vacibdir. Harda görsən, ona salam ver, qultək baş əyib ehtiram elə.
Xidmətində olarkən iznsiz oturma. Əziyyət çəkməyindən, ey oğul, məyus olma! Adəm ol, oxumaqdan incimə. “Bir şah öz oğlunu məktəbə göndərdi. Ona bir qızıl lövhə verdi. Lövhənin üstündə yazılmışdı: ”Müəllimin əziyyəti atanın məhəbbətindən yaxşıdır”.
Səy elə ki, valideyn üzünə qayıdan olmayasan. O zaman hər iki aləmdə hörmətsiz olarsan. Ustadına həmişə dua elə, Allahından onun günahlarını bağışlamağı istə. O uşaqlardan olma ki, öz ustadına daim ölüm istərdi.
Şagirdlərin müəllimə kələk gəlmələri
Çox bilikli, xoş dilli, xoş ədalı, incə mənalı sözlər danışan bir müəllim vardı. Nə qədər uşaq oxudardı, məktəbi dopdolu olardı. Uşaqların dərsinə çox diqqət edərdi. Dərs, təlim, məşq, şagirdlərin bir-biri ilə qiraət zamanı yarışması ağlı kamil olmayan uşaqlar üçün çox da bəyənilən hal deyil. Uşaq təbiəti oyuna daha çox meyl edəndir.
Dərsdən bezmiş uşaqlar ustada hiylə qurdular. Səhər vaxtı məktəbə gələn uşaqlardan biri müəllimin üzünə nəzər salıb dedi:
– Ey ustadım, sənə mənim bu canım qurban! Nə səbəbdən bu gül üzün saralıb? Gözünün üstü şişib, elə bil sizə bu gecə soyuq dəyib?
Şagirdlər bir-bir məktəbə gəldikcə mollaya belə müraciət etdiyindən mollanın canına vahimə düşdü. Rəngi xofdan soldu, doğrudan da naxoş oldu. Uşaqlara dedi:
– Ay uşaqlar, mən, həqiqətən, bu gün çox halsız olmuşam. Deyəsən, məndə qızdırma əlaməti var. Ürəyim bulanır, halım çox pisdir. Özümü tez evə yetirim, yatağa girim. Arvad mənə bir çarə eləsin, bəlkə bir halım yaxşılaşar. Bu həftəni sizə möhlət verdim. Halım yaxşılaşsın, yenə təlimə başlarıq. Sizi yetim qoymaram. Gedin səhhətim üçün dua eləyin. Əgər ölsəm, məni tərif eləyin.
Elə ki uşaqlar məktəbdən azad oldular, bir-birinə gözaydınlığı verməyə başladılar. “Ya allah, mollanın ömrünü tez tamam elə!”
Yazıq molla evə üz tutdu, yolda az qalmışdı tələf olsun. Yatağı saldırıb yatdı, gündən-günə zəiflədi. Şagirdlər hər gün gəlib mollanın könlünə düyün vurdular. Bu “tülkü dəstəsi” hər gün mollanın yanına gəlib hiylə ilə ona baxıb ah çəkirdilər. Biri yalandan ağlayar, biri onu qucaqlardı.
Axır ki, mollanı vəhşət tutdu, dünyadan köç etdi.
Sən necə fikirləşirsən? Birini seç!
1. Bir ərəbin Müaviyəyə qonaq olması
Bir xoşsöhbət ərəb Şamda bir gecə ibn-Süfyana qonaq oldu. Süfrəyə quzu kababı gətirdilər. Ərəb şir kimi yeyirdi. Quzunun kəlləsini sındırıb, qabırğasını, əzasını parçaladı. Bunu görən Süfyan oğlu dedi:
– Ey igid qonaq! Bu quzu ilə düşmənliyin var imiş. Görünür ki, ədavətli imişsən. Yəqin ki, bunun atası, ya da qohum-əqrəbası səni buynuzlayıb.
Hazırcavab qonaq dedi:
– Ey əsrin xəlifəsi, sən nəyin xatirinə qovruldun. Yoxsa bunun anası sənə süd verib?
Bu işdən bir saat ötdü. Müaviyə yenə fürsət tapdı, dedi:
– Ey ərəb, loxmanda tük var. Diqqətli ol!
Ərəb loxmanı saldı, sanki dəli oldu. Qəzəbləndi, yeməyib məclisdən çıxıb getdi. İbn Süfyanı biabır etdi.
Əgər bir şəxs sənə qonaq olsa, ona böyük ehtiram göstər. Xidmətində nökər kimi dayan. Nə yemək istəsə, yaxşıdır. Demə ki, bu, çirklidir, o, gözəldir. Ey oğul, süfrədə çörəyin olsa, qonağın tikəsini sayma.
Nağıla aid testlər Şagirdlərin müəllimə kələk gəlmələri
1. Müəllimin keçdiyi dərs hansı uşaqlar üçün maraqlı deyildi?
A) Oxumayan uşaqlara
B) Ağlı kamil olmayan uşaqlara
C) Balaca uşaqlara
2. Uşaqlar niyə öz müəllimlərinə qarşı hiyləyə əl atdılar?
A) Müəllimi sevmədikləri üçün
B) Dərsdən bezdikləri üçün
C) Oyun oyunamaq üçün
3. Müəllim niyə görə vəfat etdi?
A) Xifətdən
B) Zəhərləndiyi üçün
C) Xəstə olduğu üçün
2. Həccac ilə dərvişin söhbəti
Bir duası qəbul olunan dərviş Bağdad şəhərini təşvişə saldı. Hər nə üçün dua etsəydi, tanrı onu qəbul edərdi. Bir gün həccac onu çağırdı və dedi:
– Bir xeyir-dua qıl.
Dərviş əl götürüb dedi:
– Xudabənda, bunun canını al!
Həccac dedi:
– Ey mələk xasiyyətli! Sən tanrı, bu nə bəd duadır ki, sən edirsən?
– Bu həm sənin üçün, həm də bizim üçün ən gözəl duadır. Əgər ölsən, sən günah etməkdən qurtararsan, cahan da sənin zülmündən azad olar. Bu taxt-tac sənin nəyinə gərəkdir ki, hər ehtiyacı olan ayaqlar altında qalıb. Mərdimazarlıq yaman işdir. Belə qalmaqdan ölməyin yaxşıdır.
Ey oğul, Səni təklik bezdirsə, barı həmcinsinlə dostluq elə. Özündən əlaya mail olma, başını qalmaqal və davaya salma. Bunlar ilə çox dostluq etdim, qüssədən başqa hasilim olmadı.
Nuşirəvanın ova getməsi
Nağıl edirlər ki, Nuşirəvan şah bir gözəl ovlağa yollandı. Ov elədilər, kabab etdilər ki, dövranın şahı xoşhal ola.
Bir qulam kəndə qaçdı ki, duz gətirsin. Nuşirəvan dedi:
– Ey qulam, duzu qiymət ilə al ki, onu tövcüyə hesab eləməsinlər. Bu kənd də dağılıb xaraba qalmasın.
Dedilər:
– Ey ulduz məqamlı şah, belə az şeydən nə xələl yetər?
Dedi:
– Zülmün əsası dünyada az olub, ey sadəlövh insanlar. Sonradan kim ki gəldi, artıq etdi, xanimanları xaraba etdilər. Əgər biri bağdan bir alma yesə, rəiyyətin bağı viran qalar. Əgər soltan beş yumurta yesə, qoşunu min toyuq bişirər… Zülmü soltan edəndə, daha kim zülm etməkdən çəkinər? Zülmdən yer üzündə ot bitməz. Padşah əgər ədalətli olmasa, dünya alt-üst olar.
Bir oxucu ilə şagirdlərin əhvalatı
Misirdə bir dövranın yeganəsi mənə bu macəranı danışdı. Dedi ki, bizdə bir pir vardı, elm sahibi və təmiz ürəkli bir şeyx idi.
…O qoca daim Quran oxuyan uşaqlara qiraət öyrədərdi. Həmin şeyx dərsdən sonra da uşaqlara qiraətsiz (məddsiz, təcvidsiz, bəlağətsiz) söhbət etməyi qadağan eləmişdi. Uşaqlar bundan tamam bezmişdilər.
Bir gün şeyx qəlyan çəkərkən qəflətən qəlyandan bir qığılcım sol tərəfdən əmmaməyə düşdü. Bunu görən bir uşaq yoldaşlarına işarə etdi: “Uşaqlar, hələ dinməyin, qoyun mollanın əmmaməsi bir az yansın. Başa düşsə də, sonra başa düşsün”.
Əmmamə bir az yandıqdan sonra uşaqlardan biri hay-küy saldı. Şeyxə qiraətlə xəbər verməyə başladı. Qiraətin tələbi ilə söz o qədər uzandı ki, mübtədanı eşidən molla xəbəri gözləməyə başladı. Axır ki, çoxbilmiş uşaq dedi:
– Şeyxəna, qoyma, yandı əmmamə!
O zaman ki uşaq xəbər verdi, artıq əmmamənin yarıdan çoxu yanmışdı. Şeyx qəzəblənib dedi:
– Sən ki əmmamənin yandığını görürdün, niyə vəziyyəti xəbər vermirdin?
Uşaq dedi:
– Bizdə nə günah var, özün bizə tez danışmağı qadağan etmisən.
Şeyx dedi:
– Bundan sonra söhbəti qiraətsiz edərsiniz.
Nağıla aid testlər Bir oxucu ilə şagirdlərin əhvalatı
1. Uşaqlar nə üçün şeyxdən bezmişdilər?
A) Onlara qiraətsiz dərsdən kənar danışmağı qadağan etdiyinə görə
B) Uşaqlara yaxşı qiymət yazmadığına görə
C) Uşaqlara oynamağa imkan vermədiyinə görə
2. Şeyxin əmmaməsi nəyə görə yandı?
A) Uşaqlar xəbəri qiraətə uyğun dedikləri üçün
B) Uşaqlar bilərəkdən bunu demədikləri üçün
C) Uşaqların ehtiyatsız davranmasına görə
3. Şeyx uşaqlara söhbəti qiraətsiz etməyə nə vaxt icazə verdi?
A) Əmmaməsi yandıqdan sonra
B) Uşaqlar mədrəsini bitirdikdən sonra
C) Uşaqlar dərsi bitirdikdən sonra
Oğluma xitab
Ey oğul, canımın rahatlığı, ata gülüstanının xoş ətirli gülü, ilham sədəfimin qiymətli gövhəri! Kimsəyə bir yaman xəbər vermə! Bülbül olub bahardan müjdə ver, bayquş olub xalqı pərişan eləmə. Fars şairi Sədi dediyi kimi, “Ey bülbül, bahar müjdəsi gətir, pis xəbəri uğursuz bayquşa həvalə elə!”
1. İskəndər dövründə iki həkim
İskəndər zamanında Yunan mülkündə iki hörmətə layiq həkim vardı. Onların mübahisəsi düşdü. Mübahisəni həll etmək üçün biri dəlil-sübut gətirir, o biri hikmət ilə onun fikrini rədd edirdi. Bu biri hər nə mətləbdən söz saldı, digəri bir tutarlı dəlillə onun fikrinə qarşı çıxırdı. Nə qədər bir-birini inandırmağa çalışırdılar, bir-birinə qalib ola bilmirdilər.
Axır ki, onlar belə bir şərt kəsdilər ki, hərə bir zəhər hazırlasın. Biri o birinin zəhərini içsin, görsünlər kim məğlub olur.
Həkimin biri şərbət hazırladı, o birisi zəhər. Onlar hazırladıqlarını bir-birinə zəhmlə verdilər. Biri zəhəri alıb cürətlə başına çəkdi. Onun heç zəhər olduğunu ağlına belə gətirmədi. Axı onun özü də şərbət hazırlamışdı. Niyyəti də xoş olduğundan zəhəri şərbət bimi başına çəkdi, ondan heç bir təsir duymadı.
O biri həkim isə hazırladığı zəhər olduğundan şərbəti zəhər kimi alıb başına çəkdi. Öz işi ilə müqayisə etdi. Qorxusundan bağrı çatlayıb dünyadan köçdü.
Nağıla aid testlər İskəndər dövründə iki həkim
1. İskəndər dövründə hansı mülkdə məşhur iki həkim var idi?
A) Yunan
B) Roma
C) Makedoniya
2. Həkimlərin mübahisəsinin sonu necə oldu?
A) Hər ikisi öldü
B) Xoşxasiyyətli sağ qaldı
C) Bədxasiyyətli sağ qaldı
3. Nə üçün bədxasiyyətli həkim vəfat etdi?
A) Özü zəhər hazırladığı üçün elə bildi içdiyi də zəhərdir
B) Şərbətdən şəkəri qalxdığı üçün
C) İçindəki paxıllıq ürəyini partlatdığı üçün
2. Xeyirsöyləməzin hekayəti
Bir xeyirsöyləməz nadan vardı. Dilinə bir dəfə də xeyir söz gəlməmişdi. Bir şəxs ona dedi:
– Ey yazıq, mən bu gün İraqa səfər eləyirəm. Ey əziz, salamat gəlim deyə mənə dua elə. Səfərdən qayıdanda əynimdəki nə libasım varsa, sənə bağışlayaram.
Xeyirsöyləməz dedi:
– Hə, vəd etdiyini yaxşı olar ki, indi verəsən. Bəlkə qürbətdə vəfat elədin, onda mən səni hardan tapıb vəd elədiyini alım.
3. Toxucunun hekayəti
İsfahanda bir toxucu vardı. Bu toxucu padşaha gözəl bir dibac* toxudu. Doqquz ay ərzində əziyyət çəkdi, dibaca naxışlardan zinət vurdu. Kətibələri* şeirlə yazdı, naxışlarda sehrlər zahir oldu. Cavan şah dibaca baxıb valeh oldu. Böyükdən kiçiyə hamı “afərin” söylədi.
Şah dedi:
– Ey tədbirli vəzir, de görüm, bu incə dibac nə üçün yaxşıdır? Ondan nə hazırlatmaq olar?
Vəzir ərz elədi ki, ondan yaxşı paltar olar, islam şahına xeyli yaraşar.
Biri ərz elədi:
– Ey taxt-tac sahibi, bunun qəbası qəşəng olar.
Başqa biri söylədi:
– Ey şəhi-əşraf, bundan yaxşı yorğan üzü olar.
O məclisdə böyükdən kiçiyə hərə bir təklif verdi. Axırda padşah buyurdu:
– Qoy bu ustadan da sual edək. Görək o nə təklif edir.
Usta dedi:
– Ey hökmdar, çox gözəl olar ki, bu ipək saxlana. Sən öləndə tabuta çəkələr ki, bütün insanlara görünə.
Padşahın bu sözdən ürəyi darıxdı, qəzəbləndi və toxucunun qətlinə fərman verdi.
Nağıla aid testlər Toxucunun hekayəti
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68947845) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.