Sinifdənxaric oxu
Xalq yaradıcılığı (Folklor)
Uşaq ədəbiyyatı #44
Kitabda Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin “Ümumtəhsil məktəbləri şagirdlərinin mütaliə vərdişlərinin təkmilləşdirilməsi və onlarda mütaliə mədəniyyətinin formalaşdırılması ilə bağlı tədbirlər barədə” əmrinə əsasən hazırlanmış metodik vəsaitdə verilən tövsiyyələr nəzərə alınıb.
SİNİFDƏNXARİC OXU
ƏDƏBİYYAT
İÇİNDƏKİLƏR
Nağıl və rəvayətlər
Ən böyük dövlət (Türk xalq nağılı) 7
Taxta qılınc (Azərbaycan xalq nağılı) 8
Ölən ədalət (Avropa xalq ədəbiyyatından) 13
Uzunçuluq xəstəliyi (Ərəb xalq nağılı) 17
Şirvan qazisi (Azərbaycan xalq nağılı) 18
Dəniz suyu nə üçün duzludur (Yapon nağılı)
(Tərcüməçi: M.Fərziyeva) 24
Müəllif hekayə və nağılları
Nizami Gəncəvi “İskəndərin dirilik suyu
axtarması” (“İskəndərnamədən”) 32
Nizami Gəncəvi “Zalım padşahla düzdanışan kişinin dastanı” (“Sirlər xəzinəsi”ndən) 36
Cəlil Məmmədquluzadə “Yan tütəyi” 39
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev “Ovçu Qasım” 49
Yusif Vəzir Çəmənzəminli “Əziz” 54
Süleyman Sani Axundov “Qan bulağı” 57
Mikayıl Rzaquluzadə “Qış yuxusu” 63
Mehdi Hüseyn “Hophop” 67
Mirzə İbrahimov “Göyərçinlərim” 92
Mir Cəlal “Gülgəz” 104
Sərhənd “Balaca qara balıq” 115
İsa Muğanna “Qayım qaya” 135
Əli Səmədli “İtirilmiş açar” 140
Zahid Xəlil “Yalançı sözlər” 144
Aqil Abbas “Dolu” (romandan parçalar) 147
Sevinc Nuruqızı “Qızılbaşlar” 159
Dünya yazıçılarının nağıl və hekayələri
Andersen “Kralın təzə libası”
(tərcüməçi: Səkinə Hüseynova) 166
Cek London “Dönük”
(tərcüməçi Cavid Babək) 172
Oskar Uayld “İnfantanın ad günü”
(tərcüməçi: N.Cabbarlı) 192
Tomoyi Nodo, “Tenqunun sehrli plaşı”
(tərcüməçi: N.Cabbarlı) 212
Topelius Zaxarias “Dərzi Finlandiyanı İsveçə
necə tikdi” (tərcüməçi: N.Cabbarlı) 216
NAĞIL VƏ
RƏVAYƏTLƏR
ƏN BÖYÜK DÖVLƏT
(Türk xalq nağılı)
Keçmiş zamanlarda bir cavan oğlan həmişə öz kasıblı-ğından şikayət edərdi.
– Ah, nə yaxşı olardı ki, mənim də böyük bir dövlətim olaydı! Onda mən həmişə deyib-gülüb yaşardım! – deyə o həmişə zarıldayardı.
Bir qoca daşyonan onun evinin yanından keçəndə oğla-nın sözlərini eşidib dedi:
– Sən nədən şikayətlənirsən? Sən ki, böyük dövlət sahi-bisən!
– Mən dövlət sahibiyəm? – deyə oğlan təəccüb elədi. – Bəs hanı?
– Sənin gözlərin. Sən bir gözünün əvəzinə nə almaq is-tərdin? – deyə qoca ondan soruşdu.
– Sən nə danışırsan?! – deyə oğlan təşvişlə ona cavab verdi. – Mən gözümü heç bir xəzinəyə dəyişmərəm.
– Yaxşı, – deyə daşyonan sözünə davam etdi. – Onda gəl əllərini ver kəsilsin. Əvəzinə çoxlu qızıl alarsan!
– Yox, mən əllərimi qızıla satmaram, – deyə oğlan cavab verdi.
Daşyonan dedi:
– İndi görürsən ki, necə dövlətlisən? Bəs nə üçün şika-yətlənirsən? Mənə inan, insan üçün ən böyük dövlət – qüv-və və sağlamlıqdır. Bunları heç bir pulla almaq olmaz!
Qoca bunu deyib öz yoluyla çıxıb getdi.
Taxta qılınc
(Azərbaycan xalq nağılı)
Biri var idi, biri yox idi, bir padşahın bir oğlu, bir də arvadı var idi. Bir gün bu padşah oğlu-nu, vəzirini, vəkilini götürüb qo-şun ilə şikarə çıxır. Xeyli ov elə-dikdən sonra, bir gözəl çəməndə çadır qurub, oturaq edirlər.
Padşahın oğlu həya etdiyin-dən, öz çadırını bir kənarda qu-rur. Padşah oğlunu çox istədi-yindən, tez-tez onu yoxlar. Yenə də qalxıb oğlunu yoxlamağa ge-dir. Gəlib çadıra girdikdə, baxıb görür ki, çadırın dalından bir qızıl ilan içəri girib oğlunu çalmaq üzrədi. Tez padşah başmağının bir tayını su ilə doldurub, ilanın qabağına qoyur. İlan su içir, qayıdır. Padşah oğlunu oyadıb deyir:
– İstəkli oğlum! Çörəyim övsanata keçdi, qalx, burada yatmaq məsləhət deyil.
Padşah əhvalatı ona söyləyərək, oğlu ilə bərabər öz ça-dırına qayıdır. Bir az sonra köçüb şəhərə gedirlər. Bu əhva-latdan bir neçə gün sonra padşahın arvadı bərk naxoşluyur. Oğlunu yanına çağırıb, ona belə bir vəsiyyət edir.
– İstəkli oğlum! Bu xəstəlikdən mən qalxmayacağam, öləcəyəm. Mən öləndən sonra atan gedib başqa arvad ala-caq. O səni yola verməyəcək. Atan ilə sənin aranda zidlik düşəcək. Hətta atan qeyzə gəlib səni öldürmək istəyəcək. Onu bu vəziyyətə çatdırma! Baş götür bir müddət vilayə-tindən çıx, get! Yolda hər kəs ki, sənlə yoldaş oldu, çörəyi yeyəndə, sən öz çörəyini ortaya qoy! Hərgah yoldaşın çörə-yin çox hissəsini sənin qabağına qoysa, onunla yoldaş ol, yox, qabağına qoymasa, onda ondan ayrıl! Bir də yoldaşınla bir çayın kənarına yetişsən, sən ona təklif elə ki, gəl dalıma min, səni sudan keçirdim. Əgər o səni dalına alıb, sudan ke-çirtsə, onda onunla yoldaş ol, yox, sənin dalına minsə, onunla yoldaş olma, tez ondan ayrıl!
Bu sözləri söyləyib ana vəsiyyətlərin tamam eləyir. Oğ-lan ağlayıb ayağa qalxır, anasının əlindən öpüb otaqdan çı-xır.
Bir neçə gündən sonra padşahın arvadı ölür və bir müddətdən sonra, padşah gedib bir arvad alır. Bu təzə ar-vad nanəcib olduğundan, oğlanı yola verməyib hər nə ilə mümkündüsə atası ilə onun arasına zidlik salmağa çalışır. Odur ki, şahzadə anasının vəsiyyətinə əməl edib, baş götü-rür atasının vilayətindən çıxıb gedir.
Eşit, sənə deyim şahzadədən.
Şahzadə yolda – həmin çadır qurduqları yerdə bir cavan oğlana rast gəlir. Oğlan ondan haraya getdiyini soru-şur. Şahzadə:
– Başqa bir vilayətə, – deyib cavab verir.
– Mənim adım Taxta Qılıncdı. Məni özünlə bərabər gö-tür, – deyib cavan oğlan şahzadədən rica eləyir. Xülasə, yol-daş olurlar. Bir qədər yol gedəndən sonra, bir yerdə oturub çörək yemək istəyirlər. Şahzadə bir çörək çıxardıb ortaya qoyur. Oğlan çörəyi kəsib çox hissəsini şahzadənin, az his-səsini öz qabağına qoyur. Oğlan görür ki, anasının vəsiyyət elədiyi kimi, yoldaşlığa layiq bir oğlandı. Çörək yeyib yola düşürlər. Yolda bir çaya yetişirlər. Şahzadə ona təklif eləyir ki, gəl dalıma min, səni sudan keçirdim. Oğlan razı olma-yıb, şahzadəni dalına alıb sudan keçirir. Bir müddət keçən-dən sonra bir şəhərə yetişirlər, burda ev tutub, mənzil elə-yirlər. Ertəsi gün oğlan padşahın oğluna deyir ki:
– Qardaş, sən evdə otur, mən gedim qazanım, gətirim, bərabər yeyək!
Oğlan gedib, gündə qazanıb gətirirdi, bahəm yeyirdilər. Bir gün belə, beş gün belə, axırda padşahın oğlu fikir eləyir ki, nə vaxta kimi bu oğlan qazanıb gətirəcək, mən də yeyib bekar evdə oturacağam. Mənim də iş görməyim lazımdı. Bu fikir ilə başmağın geyib, evdən kənara çıxır, küçələri dola-nır, bir vaxt baxıb görür ki, hündür bir imarətin pəncərə-sindən gözəl bir qız baxır. Qızı görüb ona aşiq olur. Demə, bu imarət padşahınkı, qız da padşahın qızı imiş. Padşahın oğlu fikirli mənzilə qayıdır. Bir az keçir, yoldaşı gəlir. Oğlan baxıb görür ki, şahzadə çox bikeyfdi. Bunun səbəbini xəbər alır. Şahzadə əhvalatı ona danışır. Oğlan gülüb deyir:
– Elə bundan ötəri bikeyf olmusan? Bu ki asan işdi. Ya-xın bir vaxta o qızı sənə alaram.
Sabahısı gün oğlan gedib elçi daşının üstündə oturur. Padşaha xəbər gedir ki, elçi gəlib. Həmin saat adam göndə-rirlər ki, gedin görün, sözü nədi. Oğlan cavab verir ki, pad-şahın qızın qardaşı üçün istəyir.
Padşah xəbər göndərir ki, mənim imarətim kimi bir imarət tikdirsə, qızımı verərəm. Oğlan qəbul eləyir. Ertəsi gün xalq yuxudan oyananda baxıb görürlər, padşahın evi-nin qabağında bir ev tikilib ki, padşahın evindən min dəfə artıq. Oğlan padşaha xəbər göndərir ki, ev hazırdı. Padşa-hın deyəcək sözü olmayıb, qızı verir. Toy olur, şahzadə qı-zın yanına getmək istəyəndə oğlan deyir:
– Qardaş, hələ dayan, qoy qabaqca mən gedim, sonra sən!
Şahzadə qəbul eləyir. Oğlan qızın yanına gəlib onun ağ-zından üfürür. Həmin saat qızın ağzından bir-birinin ar-dınca on bir ilan çıxır. Hər biri çıxdıqca istəyir ki, oğlanı vursun. Amma oğlan zirəklik edib, bir-bir on birini də öldü-rür. Sonra qulağını qızın ağzına qoyub, görür ki, bir ilan da qalıb. Amma onu çıxara bilmir.
Xülasə, qayıdıb oğlanı qızın yanına göndərir.
Demə ki, bundan qabaq qızı kimə verirlərmiş, əvvəlinci gecədə ilanın biri çıxıb oğlanı vurub öldürürmüş. Bununla qızı bir neçə ərə veriblər, onları da ilanlar öldürüb. Odu ki, padşah yəqin edibmiş ki, bu oğlan da sabaha salamat çıx-mayacaq.
Ertəsi gün sübh tezdən padşah bir adam göndərir ki, oğlandan xəbər gətirsin. Gəlib görürlər ki, oğlan sağ-sala-mat oturub qız ilə söhbət edir. Bu xəbəri padşaha aparanda padşah əmr eləyir ki, camaat üç gün şadlıq eləsin.
Xülasə, bir müddət burada qaldıqdan sonra, şahzadə öz vilayətinə qayıtmaq fikrinə düşür. Padşahdan rüsxət istəyir, çox təkiddən sonra izin alır. Padşah bunlara çoxlu mal, qı-zıl-gümüş, dövlət verib yola salır, əmr eləyir ki, üç mənzil bunları ötürsünlər. Müxtəsər, şahzadə oğlanla əvvəl görüş-dükləri yerə gəlirlər. Burada oğlan şahzadəyə deyir.
– Qardaş, tay ayrılmalıyıq. Bu mal-dövləti də, qızı da bahəm, gərək qardaşlıqda yarı bölək!
Şahzadə razı olur. Hər şeyi bölürlər. Ancaq bölünməmiş bir dəvə, bir qatır, bir də padşahın qızı qalır.
Oğlan deyir:
– Bunları da yarı bölməliyik.
Qılıncın çəkib əvvəl dəvəni, sonra qatırı ortadan bölür. Növbə qıza gəldikdə, şahzadə nə qədər yalvarırsa qızı böl-məsin, oğlan razı olmur. Axırda şahzadə təklif eləyir ki, cə-mi dövlət onun olsun, ancaq qız bunun olsun. Oğlan yenə razı olmur. Sonra şahzadə təklif eləyir ki, qızı bütöv götür-sün. Yenə də oğlan razı olmur, qızı götürüb bir ağaca sarı-yıb, qılıncı çəkib qaldırır, istəyir ki, başını üzsün. Qız qorxu-sundan qusur, ağzından axırıncı ilan düşür. Bundan sonra oğlan qılıncı yerə qoyub şahzadəyə deyir:
– Mənə mal, dövlət, qız lazım deyil. Məqsədim həmin ilanı qızın ağzından çıxartmaq idi. Bu çıxmasaydı, bir gün səni həlak edəcəkdi. İndi bu malı, dövləti, qızı götürüb atanın yanına get! Bir də məlumun olsun ki, mən insan de-yiləm. Həmin ilanam ki, atan yaxşılıq edib başmaq tayında mənə su vermişdi. İndi mən yaxşılığın borcundan çıxdım. Xudahafiz!
Bunu deyib oğlan ilana çevrilir, bir deşiyə girib, gözdən itir. Bundan sonra şahzadə atasının vilayətinə gəlir. Atası oğlunun gəlmək xəbərini eşidib pişvaza çıxır, onları cəlalla şəhərə gətirir. Təzədən toy başlanır. Onlar yeyib, içib yerə keçir, biz də yeyib, içək dövrə keçək! Göydən üç alma düş-dü, biri mənim, biri nağıl deyənin, biri də qulaq asanın.
ÖLƏN ƏDALƏT
(Avropa xalqları ədəbiyyatından)
Bir gün bir ağa atla gəzərkən yolu böyük, həm də çox gözəl əkin yerinin yanından düşür… Bağ yerinin böyüklü-yünü görəndə içərisində bir həsrət duyğusu baş qaldırır. Qapının ağzında dayanan tarla sahibiylə salamlaşdıqdan sonra atdan enir və həmin adama deyir:
– Dostum, bu əkin yerini mənə satarsanmı? Əlbəttə ki, haqqını artıqlaması ilə ödəyəcəyəm.
Tarlanın sahibi heç fikirləşmədən cavab verir:
– Möhtərəm ağam, tarlanı satmaq fikrində deyiləm. Də-dəm-babam bu torpaqda yaşayıb. Mən də öz ömrümü bax, elə bu yerlərdəcə sakitlik içərisində keçirmək istəyirəm. Yox, ağam!.. Tarlamı satmıram… Bunu eləyə bilmərəm… Heç cürə mümkün deyil…
– Sabah səhərə qədər sənə fikirləşmək üçün vaxt veri-rəm. Bir yaxşı-yaxşı götür-qoy elə. Sabah baxarıq.
Ağa bunu deyib atını minir və uzaqlaşıb gedir. Evinin qapısı ağzında quruyub qalan kəndli başını bulayaraq:
– Olmaz! Belə iş olmaz! Əkin bağımı sata bilmərəm! – söyləyir.
Səhəri gün ertədən qapıya gələn ağa hələ heç atından düşməmiş:
– Nə qərara gəldin? – soruşur.
Kəndli:
– Dünən dediyim kimi… Tarlamı satmıram, – deyir.
Ağa birdən-birə hiddətlənib özündən çıxır:
– Səndən bir də soruşuram… Yaxşılıqla deyirəm… Xoş-luqla satırsanmı? Yoxsa necə almaq lazım olduğunu bili-rəm.
Kəndli başını aşağı sallayıb:
–Tarlamı satmıram… – deyir.
Qəzəbindən əsib-coşan ağa vəkilin yanına gedir. Ona bir xeyli pul-para verir və əvəzində kəndlinin əleyhinə iş aç-dırır. Hakimlər isə ağanın çox varlı-dövlətli olduğunu bilir-dilər. Onu da bilirdilər ki, ağa onlara ovuc dolusu pul verə-cək. Onun üçün də ağanın tərəfini saxlayırlar. Vəd eləyirlər ki, kəndlini tovlayıb yola gətirəcəklər.
Hakimlər kəndlini məhkəməyə çağırırlar. Ondan tarla-sını satıb-satmayacağını soruşurlar. Ancaq kəndli bu dəfə də “yox” deyir. Onda hakimlər deyirlər ki, ağa məhkəməyə şikayət eləyəcək. Kəndli isə iki ayağını bir başmağa dirəyir ki, “yox, tarlamı satmayacağam”…
Ağaya vəkillik eləyən adam çoxbilmişin, hiyləgərin bi-riymiş. Kəndlini verirlər məhkəməyə. Məhkəmə olur. Yazıq kəndliyə elə bir cəza kəsirlər ki, axırda məcbur qalıb tar-lasını satır. Məhkəməyə olan borclarını ödəyəndən sonra əlində ancaq yüz qızılı qalır. Zavallı kəndli hakimlərə yal-varıb-yaxarandan sonar ona:
– Ədalət çoxdan ölüb. Sənə heç kimsə kömək eləməz, – deyirlər.
Aldadılan kəndli gözləri yaş dolu məhkəmədən ayrılır. Şəhərdə yaxından tanıdığı bir keşiş vardı. Gedir onun yanı-na. Başına gələnləri bir-bir nəql eləyir və deyir:
– İndi əlimdə qalan cəmi-cümlətanı yüz qızıldı. Hamı-sını verirəm sənə. Ədalət öldüyü üçün kilsənin bütün zəng-lərini çal… Səndən bircə xahişim budur.
Keşiş pulları alır. Qulluqçusu ilə kilsənin qülləsinə çıxır, bütün kilsə zənglərini daha əvvəlki kimi deyil, uzun-uzadı çalmağa başlayır.
Elə o anda da şəhərə çaxnaşma düşür. Hamı bir-birin-dən soruşur:
– Görən kim ölübdü ki, bütün zənglər birdən çalınır? Hər halda kimdisə böyük adamdı…
Ölənin kim olduğunu tanıyan, bilən olmur. Hamını ma-raq götürür, küçələrə tökülüşürlər. Paytaxt şəhər olduğun-dan ölkənin hökmdarı da ordaymış. O da bu məsələ ilə ma-raqlanır… Ancaq heç kim işin əslini öyrənə bilmir. Axırda gedirlər keşişin yanına.
Keşiş, –“Ədalət öldü. Bu kilsə zəngləri də onun dəfn olunması üçün çalınır”, – deyir. Keşişin verdiyi bu cavab hökmdarın qulağına çatanda o, az qalır cin atına minsin.
"Mənim ölkəmdə ədalət ölməz. Bəzən mürgüləyər, yu-xuya dalar. Ancaq mən onu təzədən oyandıraram", – deyir.
Hökmdar tez keşişi çağırtdırıb ölən ədalət üçün bütün zəngləri kimin çaldırdığını soruşur.
Keşiş deyir:
– Bunu edən sizin ölkənin sadiq vətəndaşıdır. Hans adında birisi… Bir vaxtlar başını aşağı salıb sakitcə əkib-becərdiyi bir tarlası vardı… Əlindən aldılar.
Hökmdar tez adamlarını göndərib Hansı tapdırır. Hans saraya gələndən sonra başlayır tarlasının əlindən necə alın-dığını danışmağa. Bütün başına gələnləri nəql eləyir və axır-da onun üçün ədalətin öldüyünü söyləyir.
Hökmdar bundan yaman pərt olur. Kəndlinin bütün malını-mülkünü geri aldırıb özünə qaytarır. Sonra acgöz ağanın, hiyləgər vəkilin və rüşvət yeyən hakimlərin cəza-landırılmasına fərman verir… Ədalət o zamandan bəri hələ ki yaşayır… Əgər bir gün ölərsə, ölüm zəngləri yenə çalına-caq.
UZUNÇULUQ XƏSTƏLİYİ
(Ərəb xalq nağılı)
İki nəfər həmyerli yad ölkələrə səfərə çıxmışdı. Onlar-dan biri yolda bərk xəstələndi, yoldaşı da evinə qayıtmalı idi. Xəstə ona bir məktub verdi ki, evinə çatdırsın və dilca-vabı da xahiş etdi:
– Mənim ailəmə deyərsən: “Atanızın ağrıdan başı çat-layır. Dişi bərk sancır. Nəfəsi kəsilir. Qolları tutulub. Ayaq-ları şişib. Gözləri görmür. Dizləri əsir. Kürəyi ovulur. Sinəsi çatlayır. Dalağına soyuq dəyib. Beli sınır. Gözündən bir cür su axır. Ayaqları qıc olur. Dili tutulub. Ürəyi dayanıb”.
Onun yoldaşı bütün bunlara qulaq asıb dedi:
– Mənim çox danışmaqla aram yoxdur. Elə bircə kəlmə deyərəm ki, ölüb, vəssalam.
ŞİRVAN QAZİSİ
(Azərbaycan xalq nağılı)
Biri varıdı, biri yoxudu, Allahdan başqa heç kəs yoxu-du. Bir padşah varıdı. Bu padşahın Məhəmməd adlı bir oğ-lu varıdı. Padşah bir gün oğluna deyir:
– Oğul, Məhəmməd, mən ölsəm, yerimdə səndən savayı qohum-əqrəbam yoxdu ki, qalsın. Padşahlığı əlində bərk saxlarsan.
Az keçdi, çox keçdi, padşah öldü. Məhəmməd atasının yerində şah oldu, camaatı dolandırmağa başladı. Bir gün bu şəhərin lotuları dedilər:
– Bu padşah çox səfehdi, gərək tovlayıb, dövləti əlindən çıxaraq.
Lotular gəldilər Məhəmmədin yanına. Biri dedi:
– Mən padşahın xalası oğluyam.
Biri dedi:
– Mən dayısı oğluyam.
Bunlar onu bir dilnən tovlayıb hərəsi bir qızıl alıb getdi-lər. Məhəmməd anasının yanına gəlib dedi:
– Atam deyirdi bizim qohumumuz yoxdu. Bu gün qırxı mənim yanıma gəlmişdi. Dedilər ki, sənin atanın qohum-larıyıq.
Anası dedi:
– Oğul, onlar lotudular, səni aldadırlar. Get padşahlığı əlində yaxşı saxla.
Məhəmməd qulaq asmadı. Lotular gündə bunun yanına gəlib, onnan dostluq qatdılar, qumar oynadılar, bütöv xəzi-nəni uddular. Axırda padşahlığı da apardılar, özünü də padşahlıqdan çıxardıb çölə atdılar.
Məhəmməd gəlib anasından bir əşrəfi alıb, getdi bir şəhərə çıxdı. Şəhərdə bir kora rast gəldi. Məhəmməd əşrəfi-ni kora verdi. Kor dedi:
– Oğlan, hər kimsən get, axşam bura gəl.
Məhəmməd axşamacan gəzdi, axşam gəldi korun yanı-na. Kor dedi:
– Gəl, gedək.
Kor bir şam da alıb, onnan getdi, şəhərdən çıxdılar. Bir kahaya yetişdilər. Girdilər içəri. Məhəmməd şamı yandırdı, oturdular söhbət elədilər, çörək yeyib yatdılar. Səhər açı-landa Məhəmməd gördü, başının altında bir boğça var, bir də min tümənlik dolu kisə, dedi:
– Əmi, bu nədi?
Kor dedi:
– Oğul, o boğçadakı paltardı, çıxart geyin, o pulu cibinə tök, get şəhərə, axşam qayıt.
Məhəmməd boğçanı açdı, bir dəst yaxşı libas gördü, gö-türüb geyindi, şəhərə çıxdı. Rast gələn kora, şilə pul payla-dı, cibi boş axşam qayıtdı kahaya.
Kor ona dedi:
– Oğul, Məhəmməd, xərcliyin qaldımı?
Məhəmməd dedi:
– Yox.
Kor kişi öz-özünə dedi:
– Görünür, bu ya böyük külfətlidi, ya da çox səxavətli-di.
Axşam oldu, şam eləyib yatdılar. Səhər açıldı, yerlərin-dən qalxdılar. Yenə kor dedi:
– Oğul, min tümən pul götür, get bazardan bir at al, gə-tir.
Məhəmməd min tümən pul götürüb bazara gəldi. Bir yaxşı at aldı gətirdi. Kor əliynən atı yoxlayıb dedi:
– Yaxşı atdı.
Kor, atı qırx gün tövlədə bağlatdırdı, at kökəldi, gəmi kimi oldu. Kor dedi:
– Oğul, Məhəmməd, min bu atı get Şirvan qazısının sir-rini öyrən, sonra gəl mənə nağıl elə.
Məhəmməd atı minib sürdü düz Şirvana. Az getdi, çox getdi, gəlib Şirvana çatdı. Bir karvansaraya atını bağladı, getdi Şirvan məscidinə. Gördü bir ağsaqqal, ağqurşaq qazı əyləşib. Ayağına bir cüt qumrov bağlayıb ki, yeriyəndə aya-ğının altında milçək, qarışqa qalıb, ölüb günah olmasın. Mə-həmməd gördü qazı uzun gün məsciddə namaz qılır, “Qu-ran” oxuyur, axşam olanda tez evinə gedir. Məhəmməd bir gün qarabaqara qazının dalına düşüb, evlərinə gəldi. Bir yanda gizləndi. Xeyli keçdi, qazı nökərini çağırıb dedi:
– Get yarağımı gətir.
Nökər getdi bir qılınc, bir qalxan, bir dəst libas, bir qab çaxır gətirdi. Qazı libası geyindi, qılıncı bağladı belinə, ça-xırdan o qədər içdi ki, gözləri yanmağa başladı. Nökəriynən evdən çıxıb getdilər. Məhəmməd də bunlarnan qarabaqara getdi. Getdilər şəhərdə bir qəlbi imarətə çıxdılar. Qazı ima-rətdən bağlı bir şey düşürtdü, nökərnən gəldilər evlərinə. Məhəmməd də qarabaqara bunların dalınca. Evdə kilimi açdı, içindən bir qəşəng qız çıxartdı. Nökəri Bəşirə dedi:
– Get çarhovuzdakı qızları da gətir.
Bəşir gəldi çarhovuzun suyunu boşaltdı; çarhovuzun al-tından bir taxta qalxızıb, tarlı, qavallı yüz qız çıxartdı, qazı-nın yanına gətirdi. Qazı o gecə qızlarnan çaldı, oynadı.
Səhər nökər gəlib qızları apardı hovuzun yanındakı zir-zəmidə gizlətdi. Qazı ağ əmmaməni başına qoyub, ağ qur-şağı bağlayıb, məscidə gəldi. Məhəmməd də onun qarasıy-nan gəldi şəhərə. Camaat qazının başına tökülüb dedi:
– Qazı ağa, bu gecə vəzirin qızını oğurlayıblar.
Qazı dedi:
– Nə deyirsiniz, belə şey olmaz. İndi əmmaməni yerə vuraram, bu şəhər Nuh şəhəri kimi alt-üst olar.
Camaat əl-ayağa düşüb dedi:
– Qazı ağa, bir qızdan ötrü bu şəhəri dağıtma, amandı, bizə yazığın gəlsin!
Qazı dincəlmədi, birbaş padşahın yanına getdi. Padşah əl-ayağa düşüb dedi:
– Qazı ağa, nə olub belə pərişansan?
Qazı dedi:
– Nə olacaq, şəhəri lotu-potu götürüb. Vəzirin qızını bu axşam oğurlayıblar.
Padşah dedi:
– Get ibadətlə məşğul ol, darıxma, taparıq.
Qazı gəldi məscidə, camaatı şəriətnən qorxutmağa baş-ladı. Gün yavaş-yavaş batmaqda idi. Qazı evlərinə gəldi. Gecədən bir xeyli keçmişdi. Qazı yenə qılınc-qalxan qurşa-yıb, kəmənd götürüb nökəri Bəşirnən gəldilər. Məhəmməd də qarabaqara dallarınca getdi. Qazı bir imarətə kəmənd atıb çıxdı yuxarı. Bir bağlı kilim düşürtdü. Götürüb evə gəl-dilər. Məhəmməd də qarabaqara dallarınca. Bəşir gedib hovuzdan qızları çıxartdı. Genə qazı qızlarnan səhərə kimi çalıb-oynadı. Səhər Bəşir qızları hovuzda gizlətdi. Qazı əbasını örtüb məscidə gəldi. Ona dedilər:
– Bu gecə də vəkilin qızını oğurlayıblar.
Qazı yenə özündən çıxdı, şəriətnən asdı, kəsdi, yalan-dan şəhəri dağıtmaq istədi.
Axşam oldu, yenə evə gəlib, qılıncı bağlayıb, gəldi pad-şahın evinə. Bu gecə də padşahın qızını götürüb gətirdi evi-nə. Bəşir də hovuzdan qızları gətirdi.
Səhər yenə qızları yerbəyer elədi. Qazı əbasına bürü-nüb, gəldi məscidə. Məhəmməd də qarabaqara gəlib bir tə-rəfdə durdu. Məsciddə dedilər:
– Bu axşam da padşahın qızını aparıblar.
Qazı ta bu səfər özündən lap çıxmışdı. Gəldi padşahın hüzuruna, başını yolub dedi:
– Şəhər əldən gedir. Bu Allahın günahkarlarını tap, daş-qalaq elə. Əgər tapmasan, elə ah çəkəcəyəm ki, göydən şə-hərə od yağsın.
Padşah hökm elədi şəhərdəki lotular tutuldu. Bo-yunlarını vurmağa fərman verildi. Məhəmməd gördü ki, günahkar dura-dura, başqa adamların qırılmasına hökm vermişlər. O səbir eləməyib irəli yeridi. Padşaha baş endirib dedi:
– Padşah sağ olsun, bunların bir günahı yoxdu, onları öldürmə. İstəyirsən günahkar lotunu tapasan, onda bu ax-şamlığa padşahlığı mənə ver. Əgər tapdım, tapdım, tapma-dım onda mənim də onlarnan birlikdə boynumu vurdur.
Padşah razı oldu, onları öldürməyib dama saldırdı.
Axşam oldu. Məhəmməd padşahı, vəziri, vəkili də gö-türüb gəldi qazının evinə. Bunlar bir yanda gizləndilər. Ge-cədən bir xeyli keçmişdi, qazı dedi:
– Bəşir, get qızları gətir.
Bəşir getdi qızların hamısını gətirdi. O dəqiqə də Mə-həmməd, şah, vəzir, vəkil birdən içəri girdilər. Gördülər ki, bütün şəhərdə indiyə kimi itən qızların hamısı burdadı. Bunlar qazını tutub, əl-ayağını bağladılar. Səhər açıldı, qa-zını gətirdilər camaatın içinə, gördüyü işlərin hamısını ca-maata danışdılar. Sonra şah hökm elədi qazını həbsə atdılar. Məhəmməd padşahın padşahlığını özünə verdi, lotuları da azad elədi. Həmin gün atı minib yola düşdü. Az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi, gəldi kahaya çatdı. Korun yanına gedib dedi:
– Sən Şirvan qazısının sirrini məndən istəmişdin, gətir-dim.
Korun şadlığından gözləri yaşarıb dedi:
– Yaxşı qisasımı aldın. Get, hər səhər başının altında bir kisə pul, bir dəst paltar olar. Ölüncə keyf elərsən.
Məhəmməd onunla halallaşıb, gəldi öz evlərinə. Cama-atdan özünə tərəfdar topladı. Qırxlotuları qırdı, yenə taxta çıxıb padşah oldu.
DƏNİZİN SUYU NƏ ÜÇÜN DUZLUDUR?
(Yapon nağılı)
Lap qədim zamanlarda, uzaq keçmişdə yer üzündə iki qardaş yaşayırdı. Kiçik qardaş kasıb, böyük qardaş isə, ək-sinə, çoxlu var-dövlət sahibi idi.
Bir gün kiçik qardaş, il təzələnən zamanlarda böyük qardaşın evinə borc almaq üçün gəldi. O, borc olaraq bir girvənkə düyü istədi.
Böyük qardaş acıqlı sözlərlə onu təhqir edib qovdu. Dağ cığırında onun qabağına saçları qar kimi ağ, nurani bir qoca çıxdı və soruşmağa başladı:
– Haralardan gəlirsən?
– Təzə ilin astanasında bir ovuc düyüyə möhtac oldu-ğuma görə böyük qardaşımın evinə getdim. Bilə-bilə ki, o məndən hər şeyi əsirgəyəcək, borc almaq istədim, lakin o məni qovdu, heç bir ovuc düyü də vermədi. İndi isə əliboş evimə qayıdıram.
– Eybi yoxdur, qəm yemə, əgər doğrudan da belədirsə, mən sənə kömək edərəm. Bu kökəni götür, sənə verirəm. Onu götür meşədəki məbədgaha get. Onun arxasında bir mağara var. Burada çoxlu balacaboy adamlar yaşayır. Onlar sənə kökənin əvəzinə çoxlu qızıl dağı vəd edəcək. Razı ol-mayasan ha! Kökəni heç bir şeylə dəyişmə. Təkcə daşdan olan əl dəyirmanından başqa. Yadından çıxartma.
O bu sözlərdən sonra kökəni alıb nişan verilən yerə get-di.
Doğrudan da meşədə dağın tən ortasında bir mağara göründü, ətrafında isə cırtdan boylu adamlar dolaşırdılar.
Kasıb qardaş seyr edərək fikirləşdi:
– Görəsən, onların orada nə işi var?
Onlar yıxılıb-duraraq, büdrəyə-büdrəyə nazik qamış gövdəsini dartıb qaldırır, çətinliklə mağaraya aparmağa cəhd edirdilər.
Onları görcək kasıb qardaş fikirləşdi ki, köməklik etsin:
– Dayanın, mən sizə kömək edim.
Və qamış gövdəsini götürüb mağaraya tərəf qoydu.
Birdən ayağı altında nə isə, elə bil, mığmığa səsiylə ci-yildədi:
– Kömək edin, soyğunçular! Adamımızı öldürdülər!
Yoxsul qardaş ayaqqabısının altlığının arasında qalan və az qalsın ki, əzilən cırtdanboyu xilas etdi. İki barmağı ilə ehtiyatla çıxarıb kənara qoydu.
Birdən onun gözü kasıb qardaşın əlindəki kökəyə sa-taşdı. Ondan kökəni dəyişməyi istədi və əvəzində nə istəsə ona verəcəyini söylədi.
– Gəl, bu kökəni bizə ver, əvəzində nə istəsən sənin ol-sun.
Cırtdan boylu adamlar o dəqiqə qızılı xırda-xırda, zər-rə-zərrə, ağız dolusu mağaranın yanına yığdılar.
– Mənə qızıl lazım deyil, sizdə əl dəyirmanı var, onu mənə verin.
Cırtdanboy gördü ki, nə desə onu fikrindən döndərə bilməyəcək. Kasıb qardaşı mağaraya çağırıb küncdəki də-yirmanı göstərdi.
– Bu dəyirman bizim ən qiymətli sərvətimizdir. Ondan ayrılmaq bizim üçün çətindir. Amma sənin kökəndən çox xoşumuz gəldi, ona görə də heç bir şey demirik, sənin olsun. Götür dəyirmanı, get.
Dəyirmanın daşı da çox möhkəm idi. Cırtdanboy söy-lədi ki, onun qulpunu sağa fırlatsan nə istəsən üyüdüb ve-rəcək, lakin qulpu sola fırlatsan, dayanacaq. Bunu etməsən, sonsuza qədər onu dayandıra bilməzsən. Kasıb qardaş də-yirmanı evə gətirdi.
Arvadı onun yolunu gözləyirdi. Kişini qapının astana-sında gördükdə soruşdu:
– Düyü tapa bildinmi? Gətirdinmi?
– Heç bir şey söyləmə, tez bir palaz gətir, yerə sal. Arvad yeri döşədi, əri dəyirmanı palazın üstünə qoyub fırlatdı.
– Bizə duzlu balıq hazır et, balıq ver.
Birdən palazın üstü əvvəlcə iri ağ düyülərlə doldu, sonra isə bir neçə balıq düşdü.
Bir neçə dəfə dəyirman fırlandı, dayandı. Çoxlu müxtə-lif ləzzətli yeməklər peyda oldu.
Səhər açıldı, kişi arvadına dedi:
– Artıq bəsdir, ay arvad, bu qədər sərgərdan gəzdik, do-landıq. Ey dəyirman, bizə yeni, yaxşı ev, bir dənə anbar, at saxlamaq üçün tövlə, tövlədə yan-yana bağlanmış yetmiş dörd at ver. Mənə də çoxlu kökələr ver, düyü kökəsi ver, bir də içki ver.
O kəndin bütün kasıblarını, qohum əqrəbalarını qonaq çağırdı. Böyük qardaşını da yaddan çıxartmadı.
Hamı təəccübləndi ki, kəndin ən kasıb adamının qonaq-lığına gedir.
Qardaşı oraya gələndə gözlərinə inanmadı. Süfrədə hər cür naz-nemət var idi.
“Bu necə oldu? Elə bil dünən məndən borc düyü istə-yən heç o deyilmiş. Necə birdən-birə belə varlanmaq olar? Kəndin ən varlı adamına çevrilib, qonaqlıq verir. Burda nə isə sirr var. Bu sərvət ona hardandır? Ölsəm də, bunu öy-rənməliyəm, bu sirri hökmən almalıyam”, – düşündü.
Böyük qardaş yemək-içməklə məşğul olsa da, diqqətini ətrafdan çəkmirdi.
Qonaqları evə yola salanda kiçik qardaş onlara sovqat vermək istədi.
Yavaşca digər otağa keçib dəyirmanı fırlatdı. Ondan qo-naqları üçün şirniyyat istədi.
Ancaq böyük qardaş qapının arasından hər şeyi gör-müşdü. Nəhayət ki, o arzusuna çatdı. Sirri öyrəndi:
– Ha-ha-ha, mən belə də bilirdim. Yoxsa lüt adamda pul nə gəzir ki, var-dövlət sahibi olsun?!
Ev sahibləri qonaqları gülərüzlülüklə yola salıb yatdı-lar. Ev sakitləşən kimi böyük qardaş evə girib dəyirmanı oğurladı, böyük bir torbaya salıb apardı. Hələ acgöz olduğu üçün qalan şirniyyatı da özü ilə götürdü. Böyük qardaş də-niz sahilinə gəldi, xoşbəxtlikdən orada bir qayıq dirəyə bağlanmışdı. Torbanı da qayığa qoyub oradan uzaqlaşdı, açıq dənizə çıxdı.
Öz-özünə, – “Uzaq bir adaya üzüb gedim, dəyirman da yalnız mənə xidmət eləsin, məni varlı etsin”, – dedi.
Qayıq xeyli üzmüşdü ki, böyük qardaş acdığını hiss et-di. Lakin torbada olan şirniyyatdan yox, duzlu nə isə yemək istədi. Torbada yalnız bir kökə və şirniyyat qalmışdı.
“Kökəni duzlayaram, yeyərəm. Gəlsənə dəyirmandan bunun üçün duz istəyim”.
O, dəyirmanın qulpunu fırlatdı və bağıraraq duz istədi:
– Ey dəyirman, mənə duz ver.
Dəyirmandan duz tökülməyə başladı, nə başladı, lap ağ su kimi aramsız axdı.
Bir göz qırpımında dəyirmandan tökülən duz qayığın dibinə qədər doldu. Duz axını böyük qardaşın topuğuna ça-tanda o, dəyirmanı saxlamaq üçün əlləşdi və bağırdı.
Artıq gec idi, heç dəyirmanı saxlamaq olardı?! Duz dizə qədər gəlib çatmışdı. Qayığın kənarları suya batmağa baş-ladı.
Qayıq duzun ağırlığından dəyirmanla birlikdə suya bat-dı və dənizin dibinə getdi.
Böyük qardaş da qayıqla birlikdə batdı. Belə deyirlər ki, böyük qardaş dəyirmanın qulpunu sola fırlatmadığı üçün duz qayığı batırmışdı. Yəqin ki, duz dəyirmandan tökül-məkdə davam edib. Buna görə hələ əsrin sonuna kimi duz üyüdəcək. Elə bu səbəbdən də dənizin suyu həddindən ar-tıq şordur.
Müəllif hekayə və
nağılları
Nizami Gəncəvi
(1141-1209)
İskəndərİn dİrİlİk suyu
axtarması
(“İskəndərnamə”dən)
Çox qədim zamanlar-dan bəri belə rəvayət edir-lər ki, bir gün böyük İs-kəndər tanrısına ibadət et-dikdən sonra bir məclis qurur. Bu məclisdə hərə bir rəvayət danışır. Hərə öz bildiyi rəvayətləri da-nışdıqdan sonra sıra məc-lisdə oturan qocaya çatır. O deyir:
– Dünyada zülmət ad-lı bir diyar var ki, orada dirilik suyu mövcuddur. Əgər ömrünüzü uzun etmək istəyirsinizsə, o dirilik suyunu əldə etməlisiniz.
Məclisdəkilər bu sözlərə mat qalır. Şah deyir:
– Yoxsa bu işdə başqa hikmət var? Elə su varmı ki, zül-mətdə insanı ölümdən qurtarsın?
Qoca cavab verir:
– Ey uca tacidar, o qaranlıq yerin adı zülmətdir. O zül-mət içində bir həyat suyu var. Kim o sudan içsə xəstəlikdən, ölümdən uzaq olar. Əgər mənim sözümə şübhəniz varsa, kamil qocalardan soruşun.
İskəndər bu sözləri eşitdikcə marağı artır və soruşur:
– O zülmət harada yerləşir?
Yolu padşaha göstərirlər. Padşah da öz yolunu zülmətə çevirir və dirilik suyunun arxasınca gedir. Padşah çox uzun yollar qət etməli olur. Beləcə öz ordusu ilə irəliləyərkən bir çölə gəlib çatır. Bu çöldə onlar bir mağaraya rast gəlirlər.
Çölbəyi o mağaraya Bünğar adı vermişdi. Bundan sonra zaman keçdikcə o şəhərin adı Bulğar qalır. Bir qədər get-dikdən sonra İskəndər əmr edir ki, qocalar və xəstələr bur-da qalsınlar, yola davam etməsinlər. Beləliklə az gedirlər, çox gedirlər və birdən elə bir yerə gəlib çatırlar ki, hər yeri zülmət bürüyür. Padşah bunu görüb təəccüblənir və deyir:
– Bu yolda doğru iz göstərən kimdir?
Bilənlər söyləyir:
– Bu, qaranlıq pərdədir, iç üzü görünməz. İrəli getmək mümkündür, geri dönmək çətin olar.
Amma çox çarə axtarırlar, tapan olmayır. Onların ara-sında bir gənc oğlan var idi. O öz atasına çox bağlıydı. Elə ki, padşah əmr edir ki, qocalar yola davam etməsin, bu oğ-lan çox pis vəziyyətə düşür. O gizlincə atasını da özü ilə bə-rabər götürür.
Belə bir vəziyyət gəlib yetişir ki, oğlan gəlib atasından məsləhət almalı olur:
– Ata, hökmdar gəlib zülmət bir yerə çatıb ki, indi bur-dan çıxmaq üçün çarə axtarır.
Atası deyir:
– Burada gizli bir sirr var. Burdan çıxmaq üçün padşaha yeni doğacaq olan boğaz bir madyan lazımdır. Körpə day-laq doğulan kimi onun başını bir yerdə kəssinlər. Anası bu-nu görüncə ürəyi yanacaq, içində hiddət oyanacaq. O mad-yan geri dönərkən ordu da onun arxasınca getsin. Beləliklə padşah zülmətdən qurtular.
Oğlan gəlib bunları padşaha danışır. Padşah soruşur:
– Sən bunları haradan bilirsən?
Cavan oğlan deyir:
– Padşahım, o gün ki siz əmr etdiniz qocalar yola da-vam etməsin, mənim öz atama ürəyim yandı, onu da özüm-lə götürdüm. Bütün bunları ona danışdım, o da bu danış-dıqlarımı məsləhət gördü.
Padşah əmr edir ki, qocanın dediyi kimi bir madyan gə-tirsinlər.
Rəvayətə görə, İskəndər zülmətə girərkən atını Xızır peyğəmbərə verir ki, ona yol göstərsin. Xızır Peyğəmbər hə-mən yola düzəlir və hər yanda həyat suyunu axtarmağa başlayır. Nəhayət, bu çeşmə tapılır. Bu elə bir çeşmə idi ki, tərifə gərək yox idi. Xızır həyat suyunu tapınca gözlərinə işıq gəlir. O, həyat suyuna enərək həm orada yuyunur, həm də bu sudan içir. Sonra bir qədəhdə su ayırır ki, gələndə İs-kəndərə versin. Lakin bir az sonra Xızır görür ki, çeşmə yox oldu. Xızır anlayır ki, sudan İskəndər içə bilməyəcək, çox pis olur. Sonra Xızır da gözlərdən itir.
Lakin bu əhvalatları rumlular başqa cür danışırlar. On-lar belə rəvayət edirlər ki, Xızırla İlyas bir-biriləri ilə getdik-ləri yolda yoldaş idilər. Onlar çeşməyə yetişəndə atdan enib, bulaq başında süfrə açırlar. Süfrədə yemək üçün balıq da var idi. Onlardan biri su içmək üçün bulağa əyilir və əlindəki balıq suya düşür.
O balığı sudan götürmək istədikdə görür ki, balıq diridir. Onlar anlayırlar ki, bu dirilik suyu imiş. O bu sudan doyunca içir və dostuna da xəbər verir ki, bu əbədi həyat suyundan iç-sin.
Ərəblər isə bu haqda başqa bir rəvayət danışırlar. Ərəb rə-vayətində belə deyilir ki, qədim zamanlarda yolunu azmış rumlu dəstəsi bu dirilik suyunun yerini tapıbmış. Xızır və İl-yas bu sudan içirlər, amma heç kimə bu haqda heç nə demir-lər. İskəndər də bu çeşməni ələ keçirmək üçün zəhmətlə at ça-pır. O, dirilik suyuna yetişmək dilərkən gəlib sulu bir çəmənə çatır. Çeşməyə çatmaq üçün İskəndər qırx gün, qırx gecə yol gedir və nəhayət yorulub bir kölgəlikdə dincəlir. İskəndər gö-rür ki, get-gedə kölgəlik zülmətə çevrilir. Bundan qorxan şah geri dönməyin yollarını axtarır. Bu zaman onun qarşısına bir mələk çıxır və deyir:
– Sən bu dünyanı ələ keçirmisən, amma hələ də doyma-mısan?
Sonra mələk şahın əlinə pul boyda daş qoyaraq deyir:
– Bu daşı gözün kimi qoru. Çalış bu dünyada bu daş ağır-lığında daşlar ələ keçir. Qəlbində minlərlə dilək olsa da bu daş qədəriylə kifayətlən.
İskəndər bu daşı əlinə alan kimi mələk yox olur. Bir qədər getdikdən sonra ona hatifdən səs gəlir:
– İnsanın qismətini yazısıdır verən. İskəndər çeşməni zül-mətdə ararkən bu, Xızıra qismət oldu.
Bu səsi dinlədikdən sonra İskəndər anlayır ki, artıq dirilik suyunu axtarmaq əbəsdir. O, mənasız bir şeyə maraq göstərdi-yini başa düşür və orduya fərman verir ki, geri dönsünlər. Qis-məti olmayan şeyə həvəs göstərdiyi üçün İskəndər dirilik su-yunu əldə edə bilmir. O gəldiyi yol ilə də geri dönür. Bu yolda ona madyan rəhbər olur.
Nizami Gəncəvi
ZALIM PADŞAHLA DÜZ DANIŞAN
KİŞİNİN DASTANI
(“Sirlər xəzinəsi”ndən)
Höcətdə, dirəşkənlikdə Həccacı mat qoyan, ürəklə-ri sındıran bir zülmkar şah vardı. Bir də hər səhər onun sarayında gündüz-dən gecəyə hər pıçıltını, hər xəbəri çatdıran aytək, gün-tək itigöz bir xəfiyyəsi var-dı. O, gizlin işləri, şübhəli məsələləri ustalıqla açma-ğı bacarırdı.
Bir gün o, gəlib şahın önündə qüssələnərək, baş əyib de-di:
– Bir qoca gizli bir yerdə sənin dalınca çox deyindi. Səni zalım, qaniçən adlandırdı.
Hökmdar casusun xəbərindən qeyzə gəldi. Fikrində qo-canı məhv etməyə qərar verdi. O, çölə palaz sərdirərək üs-tünə qum tökdürdü. Belə vəziyyətdə divlər də divanə taci-dardan qaçardı.
Bu vaxt yel sürətli bir cavan çaparaq qocanı tapdı. Qo-caya dedi:
– Şah səni xain bilir. Amandı, oyan, ehtiyatlı ol! O şey-tan səsli, məkrli zalım səni çağırmamış, özün onun yanına get. Şahı yola gətir, inandırmağa çalış. Öz dərdinə bir əlac et!
Qoca dəstəmaz alaraq kəfənini əyninə geyindi. Şahın önünə gəlib ədəblə salam verdi. Qara niyyətli şah qızmış halda yumruğunu sıxdı. Arxasında dayanan qocaya kinlə baxaraq dedi:
– Qoca, eşitmişəm dalımca danışmısan. Məni qəddar, yelbeyin adlandırmısan. Bilirsən, mən Süleyman mülkünün sultanıyam? Mənə hansı cürətlə zalım, div deyirsən?
İxtiyar qoca cavab verdi:
– Mənim ağlım başımdadır. Nə dediyimi yaxşı bilirəm. Sənin dediklərindən beş qat artığını demişəm. Qocalar da, gənclər də əlindən qan ağlayır. Bütün ölkə, kəndbəkənd, şəhərbəşəhər sənin əməlindən dad çəkir. Mən sənin eyiblərini bircə-bircə sayanam. Bir ayna kimi sənin yaxşını, yamanını göstərirəm. Ayna səni özünə necə varsan eləcə də göstərirsə, onda özünü qır, günah səndədir. Güzgünü qır-maq sənə yaraşmaz. Ağıl deyəni dinlə, mənim sözlərimi gö-tür-qoy et. Əgər düz demirəmsə, əmr et, məni dara çəksin-lər.
Qoca öz sözünü şahın üzünə şax və mərdanə söylədi. Onun düz sözü məğrur şaha bir az da təsir elədi.
Hökmdarı işin yaxşı, yaman tərəfi yumşaltdı. Qocanın haqlı, özünün haqsız olduğunu müəyyən edərək belə bir hökm verdi:
– Qocanın əynindən kəfəni çıxarıb ona xələt geyindirin. Bu ədalətli qocanın başına ətir səpin.
Şah o gündən istibdaddan, zülmdən əl çəkdi. O, xalqını əziz tutaraq, dərdindən hali oldu.
Şahın dürüst işini və qərarını heç kəs inkar etmədi. Axı doğruluğu danmağa kim cəsarət edə bilər?
Hər acıdan, ağrıdan ancaq düzlüklə qurtarmaq olar. Qoy düzlük və ədalət sənin məramın olsun. Çaldığın hər zəfər Tanrıdan gəlsin.
Halva da olsa, haqq söz haqsız üçün acıdır. Haqq acıdır-sa, fəqət hamı həqiqətin möhtacıdır.
Kim ki sözü yerli-yerində, mətləbi isə düz söyləyirsə, həqiqətin hamisi Tanrı da onun əlindən tutar.
Nizaminin ki qəlbi, xilqəti düzlükdür. Onun, inşallah, hər işi, mətləbi başa çatar.
Cəlil Məmmədquluzadə
(1869-1932)
YAN TÜTƏYİ
Cavan vaxtlarımda mən İrəvanda naçalnik divanxa-nasında qulluq edirdim. Qulluğumun adı dilmanc-lıq idi; yəni şikayətə gələn kəndlilərin sözünü naçalni-kə rusca tərcümə elərdim, naçalnikin də cavabını türk-cə yetirərdim kəndlilərə. Şi-kayətçi olmayan vaxtda da naçalnik tərəfındən pristav-lara və yüzbaşılara hökmlər və qeyri kağızlar yazardım və kağızları öz əlimlə yazandan sonra verərdim naçalnik qol çəkərdi, göndərərdik öz yerinə.
Bir gün divanxanada oturub yazı yazırdım. Yoldaşları-mın çoxu ruslar idi; ancaq bir-iki nəfər müsəlman mirzələri hərə öz işinə məşğul idi. Günorta vaxtı idi. Burada birdən mənim başıma bir iş gəldi; oturduğum yerdə akoşkadan gördüm ki, divanxana həyətinə çoxlu kənd camaatı gəl-məkdədir. Bu təbiidir. Yaraşar ki, qəza naçalniki divanxa-nasında həmişə kəndli olsun, amma məni təəccübləndirən iki şey oldu. Biri bu idi ki, kəndlilərin çoxunun əlində bir şey görürdüm: uzaqdan çubuq sapına oxşadırdım, amma akoşkaya yavıq gəldim və diqqətlə baxıb gördüm ki, kəndlilərin əlindəki yan tütəyidir.
Təəccüb! Məgər bunlar hamısı çobandırlar?! Və əgərçi çobandırlar, tütəklərini niyə əllərində gətiriblər və nə mü-nasibətlə buraya bu gün cəm olublar və kim bunları çağı-rıb?..
Mən, – necə ki naçalnik dilmancı, – borc bildim, çıxam həyətə və bu əhvalatdan xəbərdar olam, həyətə çıxan kimi camaat töküldü üstümə və başladı şikayətə:
– Ay ağa, bizə naçalnik ağanın rəhmi gəlsin. Biz Gərmə-çataq camaatındanıq. Həyə bu tütəkləri istəyirsiniz, bax, beş-on dənə yığıb gətirmişik.Vallah, billah tapılmır, çoban-ların çoxu dağdadır; hərə öz tütəyini götürüb aparıb. Sar-vanlar kəndinə də adam göndərmişik deyirlər: orda ustası var, olsa qayırtdırıb gətirəcəklər. Yoxsa İrəvanı vurduq bir-birinə, ancaq beş-üç dənə tapdıq.
Mən bir şey başa düşmədim; çünki nə qədər fikir eləyir-dim, yadıma düşmürdü ki, naçalnik divanxanası Gərməça-taq camaatından yan tütəyi istəmiş olsun və niyə istəsin? Mən bu fikrimi camaata deyəndə qabaqda duran kəndlilər belə bəyan etdilər ki, guya naçalnik divanxanasından hökm göndərilib Gərməçataq yüzbaşısına ki, bu gün, yəni iyun ayının ikisində, İrəvandakı kazak qoşunundan ötrü əlli dörd dənə yan tütəyi camaatdan yığıb göndərsin.
Mən daha da təəccüb elədim və soruşdum ki, bəs hanı naçalnik hökmü və yüzbaşı özü haradadır?
Bu heyndə bir kazak böyüyü, yanında bir neçə kazak, onların dalınca Gərməçataq yüzbaşısı Əbdül Kərim, əlində şallaq, onun dalınca yasovulu Heydərli və bunların da yan-larınca bir neçə nəfər Gərməçataq ağsaqqalı hücum çəkdilər divanxanaya və kazak böyüyü qeyzli, uca səslə naçalniki soruşdu və cavab almayıb, soxuldu naçalnikin kabinəsinə, yanındakılar da bunun dalınca.
Burada məni təəccübləndirən bu oldu ki, indi gələn ka-zakların birinin əlində dörd dənə “fleyta”, yəni yan tütəyi vardı. Bunlar, daha çobanlar çaldığı sadə yan tütəyi deyil-dilər; çünki “fleyta” dedikdə düyməli, uzun və şəvə kimi qara tütəklərdi ki, əsgəri musiqi dəstəsində bunun öz yeri var.
Çox qəribə! Kəndlilər bir yandan, bu kazaklar da bir yandan, bunlar hamısı bu gün bizə yan tütəyi daşıyırlar.
Mən məəttəl qalmışdım və heç macal eləmədim ki, hu-şumu başıma yığam, burada naçalnikin çox uca və çox acıq-lı səsini eşitdim:
– Mirzə Abbas! (Məni çağırırdı.)
Cəld özümü yetirdim naçalnikin otağına və gördüm ki, kazak böyüyü əyləşib naçalnikin yanında, o qalan adamlar da kənarda səf çəkib durublar. Naçalnik elə bir halətdə mə-nim üzümə baxırdı ki, deyirdim bu saat durub məni yeyə-cək. Hirsindən kişinin gözləri qızarmışdı və mənə bir qədər dik-dik baxandan sonra əlini stolun üstə tərəf uzatdı və so-ruşdu:
– Bu nədi?
Mən kefli adam kimi, qabaqca stolun üstündə bir şey görmədim; amma stolun üstündəkilər haman dörd dənə fleyta idi (yəni yan tütəkləri idi) ki, bayaq kazakların əlində görmüşdüm.
Naçalnik bir də dedi:
– Bu nədi?
Mən cavab verdim ki, bunlar fleytadır, yəni yan tütəyi-dir. Naçalnik belə giley-güzara başladı:
– Bəs sən ki, keflənməyə adətkərdə imişsən, nə cürət eləyib mənim idarəmə qulluğa gəldin?
Mən cavab verdim:
– Cənab naçalnik, bizim şəriətimizdə keflənmək nədir və siz cənabın hüzurunda mən o qələti eləmərəm və eləyə də bilmərəm.
Elə ki bu söz mənim ağzımdan çıxdı, naçalnik yerindən dik atıldı, stolun üstündən bir yazılmış kağız götürdü və mənə tərəf bir qədər əyilib az qaldı kağızı soxa mənim ağ-zıma və çığırdı:
– Oxu!
İndi mənim yadımda deyil ki, mən o kağızı necə oxu-dum; çünki gözlərimi tor bürümüşdü. Amma kağızın məz-munu belə idi:
“Hökm. Gərməçataq yüzbaşısına, İrəvan qəza naçalniki tərəfindən. Hökm edirəm, əlbəttə və əlif əlbəttə iyun ayının ikisində İrəvan şəhərinə Cəfərabad məhəlləsində olan kazak qoşununun böyük əfsəri polkovnik Afanasyevin hüzuri-şə-riflərinə əlli dörd dənə yan tütəyi (fleyta) camaatdan yığıb göndərəsən; çünki haman qoşunlar haman tarixdə haman yan tütəklərinə minib Kənakir kəndinə yaylağa gedəcəklər və məbada-məbada bu işi, təxirə salasan ki, məsuliyyət altı-na düşəsən. Vəssalam.
İrəvan naçalniki Petrov”.
Demək, həmin hökm yazılıb bizim divanxanadan, hök-mə qol çəkib həmin bizim naçalnikimiz Petrov və hökmü də öz dəst-xətti ilə yazan kimdir? Mən bədbəxt, mən yazıq, mən başıbəlalı Mirzə Abbas Fərzəliyev, yəni İrəvan naçal-nikinin dilmancı.
* * *
Hə, yavaş-yavaş huşum başıma cəm olur və indi yuxu ilə həqiqəti seçirəm. İndi bilirəm ki, günah kimdədir, kimdə deyil. Və ancaq indi qanıram ki, mətləb nə üstədir və indi görürəm ki, bu fəsadı törədən kim imiş.
Vallah-billah, əgər naçalnikin yerinə mən olsaydım, ya-pışardım bu lənətə gəlmiş dilmanc Mirzə Abbasın boğazın-dan (yəni özümü deyirəm ha) və o qədər sıxardım ki, boğu-lardı və boğulub öləndən sonra ağlı başına gələrdi.
Əhvalat belə imiş: hər kəs istəyir həmin qilü-qalın əs-lindən xəbərdar olsun, aşağıda yazılan bir neçə sətri zəhmət çəkib oxusun.
***
İki ay bundan qabaq naçalnikdən izn alıb getmişdim kəndimizə anamın ziyarətinə. Orada mən bir həftə qaldım, amma necə qaldım? Əmoğlum Pirverdinin bərəkətindən, elə yadıma gəlir ki, kəndimiz, behiştin bir guşəsi idi. Pir-verdi bir məharətlə yan tütəyi çalırdı ki, onun çalmağına qulaq asanda mənim yemək-içmək yadıma düşmürdü. Əmoğlumun peşəsi qoyun saxlamaq idi və qoyunları da kürd çobanlarına tapşırmışdı. Bununla belə, özü də həmişə qoyunlarının yanında olardı və qeyri çobanlar kimi bu da yan tütəyini çalmağı adət eləmişdi. Amma Pirverdinin çalmağı özgə bir çalmaq idi və çox ittifaq düşərdi ki, qonşu kəndlərdən bunun yan tütəyi çalmağına qulaq asmağa gələrdilər və mənim özümün bu çalğıya o qədər həvəsim vardı ki, daha doya bilmirdim. Axırda özüm də belə eşqə düşdüm ki, özümə bir yan tütəyi ələ gətirib başlayım yavaş-yavaş çalmağa ki, bəlkə, pənah Allaha; mənə də elə xoş-bəxtlik üz verdi ki, Pirverdi kimi çalan oldum. Əmoğlum bu xəyalımı bilən kimi öz yan tütəyini bağışladı mənə və mənim bir həftə məzuniyyətim qurtarandan sonra tütəyi səliqə ilə basdım pambığın arasına, qoydum bir balaca qu-tuya ki, yolda arabada sınmasın və gəldim İrəvana. Burada mənzilimdə qutudan tütəyi çıxartdım və üst-başımın tozu-nu silməmiş və yoldan rahat olmamış, başladım tütəyi çalmağa.
Amma heyif, nə qədər püfləyirəm, tütək heç bir səs ver-mir. Dodağımı gah belə tuturam, gah elə tuturam, yavıqdan çalıram, gah bir az uzaqdan üfürürəm. Tütək körük kimi fı-sıldayır, ancaq bir səs çıxartmır.
Daha yorulub bir qədər məyus oldum. Tütəyi qoydum stolun üstünə, çıxdım getdim divanxanaya. Qulluğumu qurtarıb gəldim evə və çörəkdən qabaq genə götürdüm tü-təyi və genə istədim çalam. Xeyr, çalınmır.
Dedim bəlkə tütək yolda xarab olub. Diqqətlə o tərəf-bu tərəfə baxdım. Xeyr, salamatdır; amma çalınmır. “Allahü-əkbər”. Genə yoruldum və qoydum kənara. Çörək yedim və çıxdım getdim gəzməyə və qayıdıb gələndən sonra genə is-tədim imtahan eləyəm. Xeyr, çalınmır. Bari pərvərdigara, bu nə bədbəxtlik?! Niyə sən məni elə bir nemətdən məh-rum qılırsan ki, o neməti sən hər bir çobana kəramət eləmi-sən? Mən nə günahın sahibiyəm! Və belə-belə Allahı çağır-maq genə bir fayda bağışlamadı; çünki bu xeyir-duadan sonra nə qədər əlləşdim, tütəyim çalınmadı.
Yada salıram Pirverdinin çalmağını: tütəyi belə tuturdu, sağ əlini belə qoyurdu, sol əlilə belə yapışırdı, barmaqları burada olurdu, dodaqlarını belə yumurdu. O ki bunları belə eləyirdi, mən də belə eləyirəm, bəs niyə bu şoğərib tütək onun əlində çalınsın, mənim əlimdə çalınmasın?..
Bir gün səhər yerimdən durdum, geyindim, tez bir stə-kan çay içdim ki, gedim divanxanaya qulluğuma və ehtiyat üçün tütəyi götürdüm, dayadım dodağıma. Aha!.. Qurban olduğum tütək çalındı; yəni bundan bir səs çıxdı. Haman səs idi ki, Pirverdinin kəndimizdə çalmağını yada salırdı. Ax, haradasan əmoğlu, səni bir qucaqlaya idim və basa idim bağrıma, doyunca öpə idim!..
Saata baxdım: qulluğumun vaxtından yarım saat keçir-di. Tütəyi bir neçə dəfə öpdüm, səliqə ilə qoydum qutuya və qaçdım küçəyə.
Pəh-pəh, nə gözəl dünya! Günün istisi, küçənin tozu; adamların yaxşı, ya pis hərəkəti, dağ, daş; otlar və ağaclar, guya bunların hamısı bu gün dilbir olublar ki, mənə müba-rəkbadlıq versinlər ki, bu gün mənim tütəyimin səsi çıxıb-dır.
Divanxanaya yetişdim, yoldaşlarımın hamısına salam verdim və bir-ikisinin qulağına pıçıldadım ki, bu gün mə-nim tütəyim çalınıbdır. Oturdum, kağız-kuğuzu çıxartdım, başladım yazmağa. Amma hər nə ki yazıram, – heç bilmi-rəm nə yazıram, hər kəslə danışıram, – bilmirəm nə danışı-ram; çünki fikrim tütəyin yanındadır. Saatı çıxardım qoy-dum stolumun üstə ki, görüm saatın şümarələri nə vaxt gəlib, 3-ün üstündə duracaqlar ki, börkümü götürüb qaçım evə.
Bu arada naçalnik məni çağırdı və belə dedi:
– Götür, bu saat bir hökm yaz Gərməçataq yüzbaşısına ki, iyun ayının ikisində əlbəttə və əlif-əlbəttə Cəfərabad mə-həlləsində olan kazak qoşununun böyük əfsəri polkovnik Afanasyevin hüzuri-şərəfinə əlli dörd dənə araba camaat-dan yığıb göndərsin; çünki qoşunlar haman tarixdə, haman arabalara minib Kənakir kəndinə yaylağa gedəcəklər və bu işi məbada təxirə salasan ki, məsuliyyət altına düşərsən. Vəssalam.
Mən naçalnikə “baş üstə”, – deyib getdim. Hökmü yaz-dım və gətirdim naçalnikin qabağına qoydum. O da bir-iki sətir başdan və bir-iki söz axırdan oxudu və qələmi götürüb qol çəkdi, qaytardı mənə; amma bircə bunu dedi ki, “tez, tez, bu saat göndər”.
Hökmü haman dəqiqə dəftərə saldılar, qoydular paketə və göndərdilər.
Amma araba nədir, zad nədir? O gün mənim beynimə belə-belə sözlər çox çətin girə bilərdi; çünki o gün mənim fikrim-zikrim məhz yan tütəyinin yanında idi. Və o gün məndən ötrü yan tütəyindən savayı heç bir şey yoxdu və ola da bilməzdi. Və gör o günü məndə olan yan tütəyinin eşqi nə qədər qəliz imiş ki, naçalnikin hökmündə “araba” əvəzinə “yan tütəyi” yazmışam. Hökm də gedib Gərməça-taq yüzbaşısına çatandan sonra, o da hökmü verib mirzəsi-nə oxudub və camaata xəbər veriblər ki, naçalnik camaat-dan əlli dörd dənə fleyta, yəni yan tütəyi istəyir. Hamı mə-əttəl qalıb, aya, bu qədər yan tütəyini haradan yığmaq mümkündür və aya, görəsən qoşuna bu qədər yan tütəyi nə lazımdır; çünki axı yan tütəyini minmək olmaz! Bu at deyil, eşşək deyil. Və axırda yüzbaşı və kənd mirzəsi ki, camaat içində hamıdan çox bilən imişlər, camaatı başa salırlar ki, yəqin qoşunların musiqi dəstəsinin çalğılarının xərcini hö-kumət istəyir kənd camaatının öhdəsinə qoysun.
Bir qədər də danışdıqdan və məsləhətdən sonra belə qə-rar qoyurlar ki, camaat içindən üç nəfər ağsaqqal seçib gön-dərsinlər şəhərə ki, bazarı gəzib nə qədər tapsalar, yan tütə-yi alsınlar və çobanlardan da hər nə bacarsalar yığıb apar-sınlar. Bundan əlavə qubernata da bir ərizə yazdırsınlar ki, bundan sonra qoşunların musiqi dəstəsinin xərcini cama-atın üstünə yıxmasınlar; çünki Gərməçataq camaatı çox ka-sıbdır.
***
İrəvanda Cəfərabad məhəlləsində oturan kazak qoşun-ları iyunun ikisində Kənakir dağına yaylağa gedəsi idilər və İrəvan naçalnikindən haman gün əlli dörd araba istəmişdi-lər və naçalnikdən kazak böyüyünə cavab gəlmişdi ki, lazı-mi qərardad olunub və vəqti-müəyyəndə əlli dörd araba ha-zır olacaq.
Haman iyunun ikisində arabalar gözlənilən vaxt kazak böyüyü polkovnik Afanasyevə ərz edirlər ki, Gərməçataq yüzbaşısı dörd dənə fleyta gətirib. Polkovnik bu işə təəccüb edir və fleytaları qəbul etməyib, arabaları soruşur. Yüzbaşı-nın da ki, arabadan xəbəri yox. O da naçalnikin hökmünü nişan verir. Hökmdə də araba yazılmayıb, yan tütəyi yazı-lıb.
Polkovnik bir neçə dəfə ayaqlarını yerə döyəndən sonra və yüzbaşının atasını və anasını bir neçə dəfə söyəndən son-ra yüzbaşını da, onun yasovulunu da və gətirdikləri yan tü-təklərini də götürüb, bir neçə kazak əsgərləri də onların da-lınca gedirlər naçalnik divanxanasına ki, görsünlər bu nə əməldir.
Xülasə.
Amma naçalnikin və mənim başıma bu mərəkəni açan yan tütəyindən də axırda elə bir mətləb hasil olmadı; axırda belə məlum oldu ki, yan tütəyi çalmaqda əmoğlum kimi məharət göstərmək və qulaq asanları valeh etmək mənə xu-dayi-taaladan qismət deyilmiş.
Bir qədər keçəndən sonra musiqiyə olan həvəsim o qə-dər azaldı ki, başıbəlalı tütəyi bilmərrə gözdən saldım.
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
(1870-1933)
OVÇU QASIM
Ovçuların yalan danış-maları hər bir yerdə məlum-dur. “Ovçu yalanı” zərbi-məsəldir. Bununla belə, vay o şəxsin halına ki, ovçunun hekayələrinə inanmayıb ba-şını bulaya və yainki çiyin-lərini qısa, yaxud dodağı al-tında təbəssüm edə; ovçu o saat inciyib hekayətlərin da-lısını söyləməyəcək və deyə-cək:
– Doğrudur, ovçu çox yalan danışan olar və mənim yol-daşlarımın arasında da qurama-qarışıq söyləyən çoxdur. Amma mən ömrümdə yalan söyləməmişəm.
Xeyr, əfəndim, nə buyurursunuz?! Biz heç vaxt sizin söhbətlərinizin doğruluğuna şəkk gətirmirik. Bizdə gördü-yünüz halət, ancaq heyrət əlamətidir, başqa bir şey deyil və ola da bilməz.
Ovçu üzrləri qəbul etməyib hekayətinin dalısını söylə-məyəcəkdir.
Bizim qonşumuz ovçu Qasım da bu qəbil ovçulardan-dır.
Qış gecələrində bikar adamlar onun başına cəm olub söylədərlər. O da uzun-uzadı öz ovçuluğundan, hünərin-dən, dörd ayını bir gündə öldürdüyündən, gecə vaxtı darı zəmisində qırğı ilə bildirçin ovladığından, tüfəngsiz gedər-kən yolda yüz tülkü gördüyündən və bu qəbil söhbətlərdən edib, vaxtın xoş keçməsinə səbəb olur.
Bu da qeyd edilməlidir ki, ovçu Qasımın uydurma söh-bətləri fəqət ova dairdir, Qasım, iş yalanı deməz.
Qış gecəsi idi. Qasım kənddə isti buxarının kənarında başıaçıq əyləşib bizim üçün söhbət edirdi. Buxarının içinə yığılmış palıd kötüyü çırtaçırt yanmaqda idi, samovar da bir tərəfdə segah oxuyurdu. Buxarının bir tərəfində bir bö-yük pişik dörd ayağını və quyruğunu uzatmış, xorultu ilə yatmışdı. Qasımın istəkli tulası “Gümüş” də qapının ağzın-da “şonqutma” əyləşib sahibinin söhbətinə qulaq asırdı.
Bayırda şiddətli külək qarı səhra qumu tək havaya so-vururdu, damın taxtalarının arasından keçdikdə fabrik bo-rusu tək fit verirdi.
Yoldaşlardan birisi küləyin vıyıltısını eşidib dedi:
– Belə gecəninki belə-belə söhbətlərdir. İsti otaqda, isti buxarının kənarında əyləşib vaxt keçirəsən.
Qasım bu sözə şərik olmadı.
– Yox, qardaş, səhvsən, görünür, ovçu deyilsən, qışın belə günləri ayı ovu üçün çox müsaid olur. Mən belə bir gündə iki sənə bundan əqdəm dörd ayını Hacı Samlı meşə-sində öldürdüm. Ayıların cəmdəklərini meşədə qoyub gəl-dim ki, səhər araba aparıb gətirim. Yerlərini və yolu da ni-şanlamışdım. Səhər araba ilə gəldim, gördüm, kürdlər zalım uşaqları cəmdəklərin dördünü də oğurlayıb aparıblar.
– Qasım, ayının dördünü də tək özün öldürdün?
– Mən ova tək gedirəm. Həmişə yoldaşım bircə bu Gü-müş olar.
Bu halda Gümüş öz adını eşidib “ham” elədi. Gümüşün nə demək istəməsini yəqin bir sahibi bildi, bir də özü. Qa-sım söhbətinə davam elədi:
– Qırqovul vurmaq üçün, dovşan ovuna, tülkü ovuna, çaqqal və canavar ovuna getmək üçün belə hava çox yara-yan olar. Həmçinin ördək ovu üçün qış fəsli yaxşı olar. “Ör-dək” dedim, bir şey yadıma düşdü, sizə nağıl edim.
– Buyur.
– Bir sübh tüfəngi götürüb kənddən çıxdım. Kəndin kə-narından ötərkən gördüm Allahverən kişinin bağının çəpə-rinə altı ördək qonubdur.
Yoldaşlardan birisi Qasımın sözünü kəsdi:
– Ay Qasım, axı ördəyin çəpərə qonduğunu biz anadan olandan görməmişik.
Qasım hirsləndi.
– Sən öz bazarından dəm vurursan. Ördəyin xasiyyətini biz ovçular bilərik. Hər yerin ördəyində bir xasiyyət olur. Sizin kəndin ördəkləri ola bilsin ki, çəpərə qonmasınlar. An-caq bu yerin ördəkləri başqadır: buranın ördəkləri çəpərə də qonarlar, hələ desən, ağaclarda yuva da tikərlər.
Gümüş “ham” eləyib sahibinin sözlərinə şərik oldu. Qa-sımın pərt olmağını görüb, hamımız etiraz edən yoldaşı mə-zəmmət edib sakit etdik.
– Qasım, söhbətini elə, görünür, bu adam xamdır.
Qasım davam etdi:
– Bəli, gördüm Allahverən kişinin bağının çəpərinə altı ördək qonubdur… Yox… Nələt yalançıya, altı deyildi, beş idi.
Gümüş “ham” edib hürdü.
– Mən baxdım ki, tüfəngi ördəklərə boşaltsam, biri qalıb qalanı uçub gedəcək. Bəs necə edim ki, ördəklərin beşini də ələ gətirim. Bir qədər fikirdən sonra tüfəngin sünbəsini çıxa-rıb saldım lüləsinə. Tuşlayıb necə atdımsa, ördəklərin beşi də kabab kimi sünbəyə keçdilər. Götürüb gəldim evə.
Biz buna bərk gülüşdük və Gümüş də “ham” edib hür-dü. Pişik ayağa qalxıb çırpınıb, belini dikəltdi, gərnəşib evin küncünə tərəf getdi.
Hamımız Qasımın hünərini tərif etdik.
Qasım durub, çay töküb, öz əli ilə hər adamın qabağına bir stəkan çay qoyub dedi:
– Sizə qırqovuldan söyləyim.
– Buyur, Qasım.
Atalarımızın məsəli var: “Yüz gün yaraq – bir gün gə-rək”. Bir gün Qarabağırlıya getməli oldum. Səhər atı minib yola düşdüm. Nədənsə tüfəngi də götürmədim və halon ki, mən tüfəngsiz evdən çıxmaram. Adamın bəsarəti bağlanan-da bağlanır. Gümüş də yanımda idi.
Gümüş “ham” edib cavab verdi.
– Hacı Cabbarın kolluğundan keçərkən atın ayağının al-tından bir qırqovul toyuğu pırtlayıb qalxdı. Baxdım tüfən-gim çiynimdə yox. Qamçını qırqovulun dalınca atdım, qam-çının qol halqası keçdi qırqovulun boğazına və bu halla quş uçub getdi. Bu əhvalatdan bir ay keçmiş yolum yenə həmin kolluqdan düşdü. Bir də gördüm həmin qırqovul toyuğu kolların arasında gəzir və mənim qamçım da boğazındadır. İndi bir söz deyəcəyəm, inanmayacaqsınız: sizin hamınızın meyidini görüm ki, bir zərrə yalanı yoxdur. Baxdım ki, qır-qovulun dalınca on və ya on iki cücə gedir və hər cücənin boynunda bir balaca qamçı var.
Biz bu hekayətə qəhqəhə ilə ucadan güldük. Gümüş üç dəfə “ham, ham, ham” edib bayıra çıxdı.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli
(1887-1943)
ƏZİZ
Ballı xala qabı eşib, bir qızarmış iri kələm dolması tapıb, oğlu Qulunun ağzına uzatdı.
– Qurbanın olsun anan, buncuğazı ye!
Qulu cavabında “iştaham yoxdur”, – dedisə də, Ballı xa-la dolmanı bir az da irəli uzatdı:
– Yox, vallah yeyəcəksən!
– A kişi, yemirəm!
– Yox, yeyəcəksən!
Qulunun iştahası yox idisə də, axırda əlacı kəsilib, rəng-siz dodaqlarını aralayıb, dolmanı içəri ötürdü.
Ballı xalanın dul qızı Güldəstə dolma qabına bir tikə vu-randa əlinə bir qırmızı üzək keçib, cəld qovzadı:
– Qulu, bunuca ye!
– A kişi, yemirəm!
– Bıy, ədə bir ağzını aç!
Qulu istədi saralmış üzünü turşaldıb, bacısına acıqlan-sın, bir vaxt gördü üzəyin ucu ağzına yetib, yağı damcılayır. Əlacı kəsilib, yenə rəngsiz dodaqlarını araladı və üzəyi içəri ötürdü.
Qulu üzəyi bir əngindən o biri ənginə aparıb, asta-asta çeynəyirdi, bir də gördü xalası kor Qızxanım qabdan bir sü-mük tapıb, apardı qıpıq gözlərinin qabağına və bir az o yan-bu yana çöndərib zənn ilə baxdıqdan sonra çığırdı:
– Qulu, xalan kor olsun, bircə bu sümüyü gəmir!
Qulu dolu ağzını çöndərib, ütük qaşlarını qovzuyub; al-tı-üstü şişmiş gözlərini süzməkdə xalasına nə deyəcək idi-sə, beş-altı yerdən onun sözünü kəsib çığırışdılar:
– Bıy, bəs adam şikəst xalasının sözünü yerə salar?! Ye, nədir ki, bir sümükdür, dayna!
Qulu səsini xırp kəsib, sümüyü qapdı.
Ballı xalanın əri evindən döyülüb qovulmuş qızı Xırda bir yaxşı tikə tutub, gözləyirdi ki, Quluya versin. Qulu bunu görcək ağzında əzilmiş üzəyi bir ənginə yığıb, bacısının üs-tünə çığıranda üzəyin bir parçası gedib boğazında qaldı və öskürməyə başladı.
Bir dəqiqədə ev səs ilə doldu:
– Su, su! Gədəcik öldü!
Ballı xala Qulunun dalına əli ilə döyəcləyib deyirdi:
– Hamısı sənin! Hamısı sənin!
Əri Kərbəlayı Gülüməli karıxdığından elə barmaqlarını yalaya-yalaya qalmışdı; dul bacı su gətirirdi; döyülüb qo-vulmuş bacı o baş-bu başa yüyürüb çığırırdı.
Xala başını Qulunun üzünə yavıqlaşdırdı ki, ağzını ta-pıb, əlini soxsun…
Xoşbəxtlik üz verdi – üzək Qulunun boğazından ötüb getdi və külfət sakit olub, öz xüsusi işlərinə məşğul oldu.
Yatmaq vaxtı yetişdi; həyətə yüz mütəkkə getdi. Ağac-ların altında yatacaqlar salındı. Qulunu dörd-beş adam ya-tırmağa apardı. Ballı xala irəlilədi və – “başına dönüm, çöl soyuqdur”, – deyib Qulunun üstə bir qış yorğanı saldı; dul qız nənəsinin sözünü təsdiq edib, birini də o saldı; qovul-muş qız da bir cecim tapıb gətirdi. Xala gözünün üstə əlini qoyub, bir göyə baxdı və sonra nə fikir elədisə gödək tuma-nı atıla-atıla yatacağına tərəf getdi və əlini sürtüb, dəstə ilə çıxmış yeddi-səkkiz tumanı tapıb, Qulunun üstə saldı.
Kərbəlayı Gülüməli gecə papağını geyib, bərk səslə:
– Ay uşaq, Qulu rahat oldumu? – soruşdu.
Elə ki beş-altı yerdən, – “rahat oldu”, – deyə səs gəldi, Kərbəlayı aftafanı götürüb, öskürə-öskürə həyətin dibinə getdi. Qulu gecə sabaha kimi istidən yata bilməyib, o yan-bu yana çöyrükdü və hər çöyrükəndə də üstündən bir yorğan sürüşüb düşdü. Belə oldu ki, axırda üstünü tamam açdı və bu surətlə yuxuya getdi.
Sabah evə qarışıqlıq düşmüşdü. Qulu azarlamışdı. Kər-bəlayı Gülüməli ağ tumanlı həkim dəlləyin yanına yüyü-rürdü. Ballı xala keçi piyi axtarırdı ki, Qulunu piyləsin; qız-lar ağlaşırdılar. Xala da üzərlik yandırıb, Qulunu tüstüyə verirdi.
Süleyman Sani Axundov
(1875-1939)
QAN BULAĞI
İyulun isti günlərinin birində dağların arası ilə uzanan əyri-üyrü, eniş-yoxuş yol ilə iki atlı gedirdi.
Bunların biri iyirmi yaşında gənc, digəri yetmiş sinninə varmış bir qoca idi. Bu iki şəxsin yaşlarında bu qədər böyük fərq olduğu halda, zahirlərində bir o qədər fərq görünmə-yirdi. Hər birisinin əynində pişmət, çərkəzi çuxa, belində kəmər, xəncər və qılınc, başında dəri papaq, çiynində qara yapıncı və boynunda ağ başlıq var idi. Qocanın at üstündə əyləşməsi, əzasının hərəkəti, alıcı quş kimi baxışı gəncdən seçilməyirdi. Lakin qocalıq nişanəsi üzünün qırışından və uzun ağ saqqalından görünürdü.
Yol getdikcə daralırdı. Dağlardan enib, indi qayadöşü incə bir yol ilə gedirdilər. Onun yuxarı tərəfi divar kimi uca-lan sıldırım qayalar, alt tərəfi göz qaraldan uçurum dərələr idi. Bu qorxulu yol ilə səfər etmək qeyrilərə namümkün ol-duğu halda, Dağıstan əhalisinə və onların atlarına adi bir şeydir.
Vaxt günortaya yaxınlaşmışdı. Susuzluqdan hər iki sü-vari yanırdı. Ələlxüsus susuzluq gəncə daha artıq təsir elə-yirdi. Onun gözləri səbirsizlik və iztirab ilə su arayırdı. Bu halda gəncin qulağına su şırıltısı gəldi.
– Baba, muştuluq olsun, irəlidən su səsi gəlir, – deyə ca-van atını sürdü.
Qoca təbəssüm ilə ona nəzər salaraq, başını yırğaladı. Gənc bulağa çatdıqda gördü ki, suyun rəngi qırmızıya çalır. Buna baxmayaraq susuzluğunu tezcə rəf etmək üçün bir qurtum su içər-içməz:
– Bu nə cür sudur? – deyə ayağa qalxdı. Bu halda qoca gəlib ona çatdı və gülümsəyərək dedi:
– Susuzluğunu rəf etdinmi, oğlum?
– Xeyr, baba, bu bulağın suyu içməli deyil, zəfir dadı verir, rəngi də qana bənzəyir, – deyə cavab verdi.
– Elədir, oğlum, bu “Qan bulağı”dır, bunun suyu dəmir ilə qarışmış, bu su qansızlara və bəzi naxoşlara dərmandır…
Cavan sordu:
– Bu “Qan bulağı” adını nədən almış, baba?
– Bir az səbir et, oğlum, bulağın hekayəsini sənə söylə-rəm. İndi isə ardımca sür, bu yaxında içməli su var, – deyə qoca atını sürdü.
Bir qədər getdikdən sonra gözəl bir bulağa rast gəldilər, atdan endilər. Cavan xurcunundan yemək çıxarıb, süfrə sal-mağa məşğul oldu. Nahardan sonra qoca yapıncısını yerə sərib üstünə uzandı. Cavan onun “Qan bulağı” barəsində verdiyi vədəyə müntəzir, qarşısında əyləşmişdi. Qoca göz-lərini yumub bir müddət sükuta getdi. Gənc elə fikir etdi ki, qoca vədəsini unudub yuxuya daldı. Lakin fikri yanlış idi. Bir azdan sonra qoca gözlərini açdı, başlığını büküb dirsə-yinin altına qoydu və dərindən bir ah çəkib dedi:
– Ulu Qafqaz, ulu dağlar! Hər bir daşın bir tarixdir. Kimlər gəlib sinəndən keçmədi, çaylarını qızıl qana dön-dərmədi!.. Oğlum, bu dərə, bu torpağı iki yerə təqsim edir. Belə rəvayət edirlər ki, qədim zamanda bu dərənin o tərəfində böyük bir qəbilə, başında Misir xan adında bir rəis və bu tərəfində digər bir silsilə Surxay xanın rəisliyi ilə sa-kin olurmuşlar. İttifaqən bu iki xanın arasında qan davası düşür, bunlar bir-birlərini tələf etməyə başlayırlar. Bir müd-dət keçmiş, Misir xan və Surxay xan bir də baxıb görürlər ki, cəmi oğlanları və yaxın əqrəbaları bu qan davasında qırı-lıb tələf olmuşlar. Ədavət isə yenə yatmayıb baqi qalır. La-kin hər iki rəis yeni övladlarının dünyaya gəlməsinə müntə-zir olur ki, onların köməkliyi ilə düşməndən intiqamını al-sın. İttifaqən bunların bir gecədə iki övladı təvəllüd edir. Surxay xanın oğlu, Misir xanın qızı olur. Bu ittifaqdan nə qədər Surxay xan şad olursa, bir o qədər Misir xan qəmgin və məyus olur. Misir xanın anası, oğlunu belə məyus və qəmgin gördükdə deyir:
– Oğlum, qəm etmə, bilirəm səni pərişan edən nədir. Məgər qız tayfası düşməndən intiqam ala bilməz? Onlara da oğlan kimi tərbiyə versən, igidlikdə heç kəsdən geri qal-mazlar.
Bunu eşitcək Misir xan yerindən sıçrayıb qalxır və ana-sını qucaq layaraq deyir:
– Ana, fikrin çox gözəldir, ancaq de görüm, qızım olma-ğını kim bilir?
– Məndən və arvadından başqa kimsə bilməyir, – deyə anası cavab verir.
– Çox gözəl, indi mənim qızım olmağını gərək bir adam bilməsin. Sabahdan oğlum olduğunu elan edəcəyəm, sən deyən tərbiyəni də qızıma özüm verəcəyəm, lakin bu sirrin gizli qalması səndən və anasından asılıdır.
– Arxayın ol, oğlum, əmrin yerinə yetər, – deyə anası cavab verdi.
On gündən sonra Misir xan qızına Teymur xan namını verir və bu sirr pünhan qalmaq üçün həmin bu müqabili-mizdəki qayanın döşündə bir köşk bina edib, orada sakin olur.
Teymur xan atasının nəzarəti altında tərbiyə alaraq, na-ğıl olunan köşkdə böyüməyə başlayır. Onun oyun şeyləri: tüfəng, xəncər, qılınc və yoldaşları bu qayalar sakini laçın, qaraquş, tərlan kimi yırtıcı quşlar olur. Belə tərbiyə nəticəsi olaraq on yaşında Teymur xan at minmədə, tüfəng atmada, qılınc vurmada igid cavanlardan geri qalmayır. Bunlardan artıq, insanları heyrətə gətirən Teymur xanın vəsfə gəlmə-yən gözəlliyi olur.
Bu tərəfdən Surxay xanın oğlu Paşa xan da Teymur xan kimi igidlikdə və gözəllikdə məşhur olur.
Bu iki uşaq böyüyüb on səkkiz yaşına çatır, bunların igidliyi və gözəlliyi ətraf və əknafa yayılır. Bu vaxta qədər görüşmək bunlara mümkün olmamışdı. İttifaqən bu iki ca-van yek digərinə rast gələrsə, biri və bəlkə də ikisi də tələf olmaqlarını hiss edirmişlər. Bununla bərabər görüşmək ar-zusu hər ikisində gündən-günə qüvvətlənir. Oğlum! Əcda-dımızdan bizə irs qalmış qana-qan etmək adətinə qurban olan bu cavanlar axırda bir-birilərilə görüşürlər.
Belə ki, baharın gözəl səhərlərinin birində Teymur xan, ov arxasınca, sərhədləri olan bu dərəni aşıb o tərəfə keçir. O zaman Paşa xan da ova çıxmış olur. Bu iki aslan, gördüyün “Qan bulağı”nın başında bir-birlərinə rast gəlir. Bir müddət bir-birilərinin gözəl camalına heyran olub qalırlar. Paşa xan Teymur xanın fovqəladə gözəlliyinə heyran olur. Teymur xan isə on səkkiz ilin ərzində qadınlığa müğayir yırtıcı, qan-içici quş kimi aldığı tərbiyənin onda qadınlıq hissini hələ puç etmədiyini indi anlayır, eşq odu onun ürəyini yaxıb yandırır, hər zaman igidləri xofa salan gözləri indi Paşa xa-na xumar-xumar baxıb ondan aman gözləyir. Paşa xan hey-rətdən ayılıb, Teymur xanın kim olduğunu duyursa da so-rur:
– Sən kimsən?
– Sən özün kimsən?
– Mən bu torpağın sahibi Surxay xanın oğlu Paşa xa-nam.
– Mən də bu torpağın sahibi Misir xanın övladı Teymur xanam.
Bu sual-cavabdan sonra hər ikisi bir-birilərinə düşmən-çilik nəzərilə baxmağa başlayır. Axırda Paşa xan:
– Camalın çox gözəldir, buna söz yox, görək qılınc vur-mağın necədir? – deyə qılıncını çıxarır.
Onun cavabında:
– İndi qılınc vurmağımı da görüb bəyənərsən, – deyə Teymur xan da qılıncını çıxarıb Paşa xanın üstünə hücum edir.
Oğlum, necə ki, göy üzündə əvvəl şimşək parlayıb, son-ra gurultu sədası gələr, elədə bu iki cavanın qılıncı od par-ladıb bu qayalara səs salır. Bir müddət çarpışırlar, lakin bir-birilərinə zəfər yetirə bilməyirlər. Bu halda günəş dağın da-lında tülu edir. Onun zərrələri Teymur xanın gözlərinə ox kimi sancılıb qamaşdırır və bu anda Paşa xan fürsət tapıb qılıncı Teymur xanın sinəsindən vurur. Teymur xan yıxılır. Qan çeşmə kimi sinəsindən axıb baharın təzə və tər otlarını və çiçəklərini boyayır.
Paşa qılıncını atıb Teymur xanın yarasını bağlamaq qəs-dilə sinəsini açır.
– Aman, yarəb, sən qadın imişsən! – deyə qışqırır və Teymur xanın başını dizi üstə alıb: – Söylə, söylə, gözəlim! O soluq nəfəsinlə mənə lənətini, nifrətini izhar elə, – deyə fəryad edir.
Teymur xan zəif səs ilə cavabında:
– Paşa xan, sənə eşqimi izhar edirəm. Bu çirkin adətə lə-nət və nifrət! Ah, təbiət nə gözəldir. Paşa, mən gedirəm, əl-vida!
– Toxta, bir az toxta, gözəlim, Paşa da səninlə gedir.
Paşa xan xəncərini çıxarıb öz sinəsinə vurur və Teymur xanı ağuşuna alıb deyir:
– İndi qoy mənim də qanım səninkinə qarışsın!
Oğlum, o vaxt bu dağlarda zəlzələ zühur edir və həmin yerdən dağ aralanıb iki növcavanı ağuşuna alır. Bir müddət keçərək gördüyün Qan bulağı qaya arasında cari olur. Rə-vayətə görə həmin bulağın suyu Paşa xan ilə Teymur xanın qanından əmələ gəlmişdir.
Mikayıl Rzaquluzadə
(1905-1984)
QIŞ YUXUSU
Qarlı-şaxtalı qış gəlmişdi.
Qışın öz gözəllikləri var: dağlar, təpələr, düzlər pambıq kimi ağ və yumşaq qarla örtül-müşdü. Ağacların budaqları lülə-lülə qara bürünmüş, axar sular donmuşdu. Arabir bu-ludların arasından günəşin so-yuq şüaları süzüldükcə, hər tə-rəf almaz kimi par-par parılda-yır, gözləri qamaşdırırdı. Quş-başı qarların ağır-ağır yerə en-məsi, şaxtalı havanın yanaqları oxşaması adama ayrı ləzzət verirdi.
Kamal yazda, yayda olduğu kimi, qışda da hər səhər er-kən, hamıdan tez durar, həyətlərindən axan xırdaca arxın buzunu qırar, əlüzyuyana su töküb buğlana-buğlana yuyu-nar, məktəbə gedərdi. Dərsdən sonra bir dəstə özü kimi di-ribaş uşağı başına yığardı. Onlar kəndin kənarındakı təpədə kirşə sürər, qardan ev tikər, qala düzəldər, cürbəcür maraqlı oyunlar oynardılar. Sonra yanaqları qızarmış, bədənləri az-ca yorulmuş, amma yaxşıca dincəlmiş halda evə gəlib, sa-bahkı dərslərini hazırlardılar.
Kamal özünə qəribə bir kirşə qayırmışdı. Onun yanla-rına nazik fanerdən təyyarə qanadı kimi iki qanad vurmuş-du. Kirşə dik təpədən sürətlə üzüaşağı gəldikdə, iki dik eniş arasındakı kiçik meydançadan qopub bir an yerdən ayrılır, havada süzən kimi olurdu. Bu, Kamala ayrı ləzzət verirdi. Yoldaşları da ona baxıb belə qanadlı kirşələr qayırmışdılar.
Beləliklə, Kamal birinci “Təyyarəçilər dəstəsi” düzəlt-mişdi.
Bu günlərdə idi ki, Kamalın atası vaxt alıb on-on beş günlüyə qonaq gəlmiş və Kamala kiçik bir oyuncaq təyyarə gətirmişdi. Yayla qurulan bu təyyarəcik doğruçu təyyarə ki-mi səslənib yerdən ayrılır və məftillə bağlı olduğu bir dəmir çubuğun ətrafında xeyli hərlənib yerə enirdi. Kamal yol-daşlarını başına yığıb bununla saatlarla əylənirdi. Sonra o, təyyarə və təyyarəçilik barəsində bildiklərini, atasından eşitdiklərini və yayda düşərgədə öz gözü ilə gördüklərini yoldaşlarına danışırdı.
Bir axşam Kamal atasının ov tüfəngini silib təmizlədi-yini, fişəngləri doldurub ova hazırlaşdığını gördü və soruş-du:
– Atacan, məni də ova apararsanmı?
Atası əvvəl razı olmadı:
– Qışdır, soyuqdur, oğlum, – dedi, – azarlarsan. Uzaq-lara gedəcəyəm, yorularsan…
Kamal əl çəkmədi:
– Yox, atacan, mən soyuqdan qorxan, yolda yorulan uşaqlardan deyiləm, – dedi. – Nə olar, atacan, apar, özün görərsən, hələ sənə köməyim də dəyər!
Kamalın atası axır razı oldu. Kamal da xeyli oturub ata-sına fişəng doldurmağa kömək etdi və həmişəkindən çox gec yatdı.
Kamalın atası obaşdan durub yola çıxanda, oğlunun şi-rin yuxuda olduğunu görüb ona qıymadı. Yuxudan oyat-madı. Özü tək getdi.
Kamal yuxudan ayılıb atasının getdiyini biləndə, əhvalı çox pozuldu. Anası onun könlünü almaq istədisə də, olma-dı. Kamal atasından çox özündən küsmüşdü. Axı o niyə be-lə çox yatıb yuxuya qalmışdı?!
Bir neçə gün sonra Kamalın atası yenə ova hazırlaşan-da, Kamal onunla getməyə razılığını aldı. Öz-özünə söz ver-di ki, gecə yatmayıb atası gedənə qədər oyaq qalsın.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68947755) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.