Daş yuxular. Rekviyem romanı
Əkrəm Əylisli
Əkrəm Əylislinin "Daş yuxular" Rekviyem romanı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin 1980-ci illərin sonlarında artdığı dövrdə dərk edilməsinə həsr olunub. Romanda müəllifin Naxçıvan vilayətindəki doğma kəndi – Ailisin tarixi mühüm yer tutur, əhalisinin əksəriyyəti 1919-cu il qırğını zamanı demək olar ki, tamamilə məhv edilmiş ermənilər idi.
Roman yazıçının ermənilərə simpatiyasında ittiham olunduğu və Azərbaycan KİV-ləri, Yazıçılar Birliyi (Aylıslı 20 ildən çox idi), mədəni və dini avtoritetlər, Azərbaycan Prezidenti və Parlamenti tərəfindən tənqid olunduğu Azərbaycanda kəskin etiraza səbəb olub. Kitabda müəllifin azərbaycanlıları ermənilərə, xüsusən də Bakı və Sumqayıtdakı qanlı qırğınlara təsvir etməsi də hiddət doğurdu. Bir sıra Qərb KİV-lərinin fikrincə, romanda Heydər əliyevin Azərbaycanda siyasi zülmün bərqərar olmasına görə tənqidi yer alıb.
Bu, sadəcə bədii mətn deyil, acı həqiqəti söyləməkdən çəkinməyən xalqının şərəf və ləyaqəti naminə əsl vətənpərvər bir yazıçının son dərəcə cəsarətli bir hərəkətidir. Vətən sevgisinə heç kim şübhə etməyən bir həmyerlinin dediyi, xüsusilə lazımlı və faydalıdır. Hər kəs üçün faydalıdır – ruslar, ermənilər, gürcülər, serblər və albanlar, ərəblər və israillilər – ağrılı şəkildə ortaq dil axtaran hər kəs üçün.
Nə susmağı, nə də səsini aşağı salmağı bilməyən yazıçı nə etməlidir?
Və sonra nifrət arasında qalxan əkrəm əylislinin nə etdiyini et.
Əkrəm Əylisli
Daş yuxular. Rekviyem romanı
Ağrılarına ağlamadığımız həmyerlilərimin xatirəsinə
© Əkrəm Əylisli, 2006–2022
© «Aegitas» publishing house, 2022
Daş yuxular
Roman-rekviyem
Ağrılarına ağlamadığımız həmyerlilərimin xatirəsinə
Акрам Айлисли – Народный писатель и заслуженный деятель искусств Азербайджана, кавалер высшего ордена страны “Истиглал” (2002) и ордена “Шохрат” за выдающиеся заслуги перед азербайджанской литературой, давний друг (одно время – член редколлегии) и автор нашего журнала с 1960-х годов. Всесоюзную известность принесла ему в свое время трилогия “Люди и деревья”, которая была напечатана на всех языках республик СССР и стран Восточной Европы. Произведения А. Айлисли переведены на английский, французский, немецкий, испанский языки. Он – автор пьес, поставленных на сценах многих театров Азербайджана, сценариев нескольких фильмов, а также переводчик, сделавший достоянием азербайджан-ских читателей произведения Тургенева, Короленко, Чехова, Паустовского, Белля, Шукшина, Айтматова, Маркеса, Рушди. Широкой популярностью в стране пользуются сейчас его мемуары “От Айлиса до Айлиса”.
Наша публикация романа-реквиема “Каменные сны” совпала с 85-летним юбилеем писателя, с которым мы его горячо поздравляем.
Роман-реквием Акрама Айлисли “Каменные сны” – не просто художественный текст, это исключительно смелый поступок писателя – истинного патриота, ради чести и достоинства своего народа не страшащегося говорить горькую правду. Сказанная соотечественником, в чьей любви к отчизне никто не усомнится, она особенно нужна и полезна. Полезна всем – русским, армянам, грузинам, сербам и албанцам, арабам и израильтянам – всем, мучительно ищущим общий язык.
“С обеих сторон должно идти покаяние, и с обеих сторон люди должны переступать в себе через ненависть. Это – главная, кровоточащая тема романа Айлисли, – пишет Лев Аннинский в своей рецензии (см. “ДН”, 2011, № 12). <…> Есть ли конец у этой беды? Нельзя ли жить, не смешиваясь, не соприкасаясь, не контактируя на этих райских клочках земли, среди гор, населенных шакалами и змеями? Нельзя. Диффузия неизбежна. Из-за любви, кроме которой ничего не захотят знать молодые люди с обеих сторон. Из-за полукровок, рождающихся от этой любви. Из-за общего ощущения, что народам друг от друга никуда не деться, не скрыться, не спрятаться. <…>
Что делать писателю, не умеющему ни молчать, ни понижать голос?
А то и делать, что делает Акрам Айлисли, вставший поперек ненависти”.
Опубликовано в журнале Дружба Народов, номер 12, 2012
Müəllif haqqinda
Əkrəm Nəcəf oğlu Naibov. 1 dekabr 1937-ci ildə Naxçıvan MSSR-in Ordubad rayonunun ermənilər və azərbaycanlıların yaşadığı yuxarı Ailis kəndində azərbaycanlı ailəsində anadan olmuşdur. Anası Leia Ali-qızı kənd hekayəçisi idi, atası Nəcəf Akramın beş yaşı olanda cəbhədə öldü. Yeniyetmə ikən kolxozda işləyib, məktəbdən sonra Moskva ədəbiyyat İnstitutunu bitirib.
Ədəbi fəaliyyətə şeirlə başladı və ilk hekayə "Haşam və kürəkəni" 1959-cu ildə nəşr olundu. "İnsanlar və ağaclar" trilogiyası (1966–1968) SSRİ respublikalarının və Şərqi Avropa ölkələrinin bütün dillərində çap olunmuşdur.
Rus dilində başqa hekayələr və hekayələr çap edildi: "əgər görüşməsəydin", "kölgəsiz ağaclar", "bal qoxusu", "May günü", "toyuq üzərində, isti meşələrdə", "bahar vaxtında deyil", "dəyərsiz", "əncir olmadan payız", "pasport", "anımdan reportaj", "rəngli paltarların mövsümü", "ürək belə bir şeydir", "mavi dəniz", "altı günəşin parıltısı", "Kristal külqabı nağılı", "tarist", "və yalnız söyüdlər parladı", "ağır daş", "bənd", "ağ dərə" və s.
Ailisli ' nin əsərlərinin əksəriyyəti doğma kəndi Ailisdə (tez-tez Buzbulak adı altında gizlənir) qurulur.
İsmayıllının pyesləri dəfələrlə Azərbaycan səhnələrində səhnələşdirilib. Onun ssenariləri əsasında bir neçə film çəkilib.
Tərcüməçi kimi çox çalışmışam. Aytmatov, Bell, Korolenko, Markes, Paustovski, Rüşdi, Turgenev, Çexov, Şukşinin əsərlərini azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir.
"Başlanğıcda burada yazmaqdan çox çəkinirdim, əvvəldən bəyənmədilər. Ancaq çox sayda tərcümə etdim – Şukşin, Belya, Markes – insanların belə yazıçıların olduğunu bilmələrini istədim…"
Qırx ildən çoxdur ki, əkrəm əylisli redaktor vəzifəsində çalışır. 1962 – ci ildən Azərbaycan Dövlət mətbəəsində, 1964 – cü ildən "Kommunist" qəzetində, 1968-ci ildən "Gənclik" mətbəəsində. 1971-ci ildə "Mozalan" satirik jurnalının baş redaktoru, 1973-cü ildə isə Azərbaycan Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin baş redaktoru olmuşdur. 1978-1983-cü illərdə "Azərbaycan" jurnalının baş redaktoru vəzifəsində çalışıb. 1988-1989-cu illərdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin katibi olub. 1992-2003-cü illərdə "yazıçı" mətbəəsinin direktoru vəzifəsində çalışıb.
Əkrəm əylisli 2005-ci ildə Ordubad Culfa seçki dairəsindən Azərbaycan Milli Məclisinin (Milli Məclis) deputatı seçilib. "Şöhrət" ordeni və Azərbaycanın ali" İstiqlal" ordeni ilə təltif edilmişdir.
Kitab haqqında
2012-ci ilin dekabr ayında "Xalqlar Dostluğu" jurnalında 1989-cu ildə Bakıdakı erməni qırğınlarına və 1918-ci ildə Ailisin erməni əhalisinin məhvinə həsr olunmuş "Daş yuxular" Rekviyem romanı nəşr olundu. Roman 2006-2007-ci illərdə yazılmışdı, lakin müəllif onu çap etməyə cəsarət etmədi. Müsahibədə yazıçı romanın nəşrinə 2012-ci ildə Azərbaycana ekstradisiya və sonradan Macarıstanda erməni ordusunun zabitini öldürməkdə ittiham olunan leytenant Ramil Səfərovun əfvi ilə sövq edildiyini iddia etdi:
"Mən ermənilərlə azərbaycanlılar arasında hər cür çərçivədən kənara çıxan çılğın reaksiya və süni nifrətin artdığını görəndə romanımı dərc etmək qərarına gəldim."
Rus dilinə tərcümə müəllifin özü tərəfindən edildi, Roman Azərbaycan dilində nəşr olunmadı. Daha sonra, 2013-cü ilin yazında "Daş yuxular" ın erməni dilinə tərcüməsi çıxdı. Roman Türkdilli ədəbiyyatda erməni soyqırımına həsr olunmuş ilk əsərdir.
31 yanvar 2013-cü ildə bir neçə onlarla gənc yazıçının evinin qarşısında bir nümayiş təşkil edərək şüarlar səsləndirdi: "əkrəm, ölkədən çıx!", şəkillərini yandırdı. Mitinqdə hakim "Yeni Azərbaycan" Partiyasının fəalları iştirak ediblər. Ertəsi gün Bakının mərkəzi küçələrindən birində Aylislinin kitabının simvolik dəfnini təşkil etdilər. Azərbaycanda kütləvi toplantılara qadağa qoyulsa da, polis hər iki aksiyaya müdaxilə etməyib.
İsmayıllının kitablarının yandırılması da Gəncədə baş verib. Yazıçının doğma kəndi olan Aylisdə səlahiyyətlilər tərəfindən kütləvi nümayiş təşkil edildi. Mərkəzi meydanda toplaşanlar " əkrəm əylislinin ölümü!", "Xain!", "Əkrəm erməni" və bütün kitablarını yandırdı.
"Qoy bütün kitablarımı yandırsınlar, çünki heç kəsi xilas etməyiblər!"
Roman Azərbaycan parlamentində xüsusi müzakirə predmetinə çevrilib. Deputatlar Aylislinin hökumət mükafatlarından, vətəndaşlığından məhrum edilməsini və Aylislinin "genetik kodunun" yoxlanılmasını tələb ediblər. Parlamentin spikeri Oqtay əsədov bildirib ki,"Ailislini dəstəkləyən Hər kəsin mənşəyində şübhəli bir şey var".
"Əgər mən erməni olsaydım, bunu çoxdan bilirdim. Və bundan heç utanmazdım."
"Müasir Müsavat" hökumətyönlü Partiyası əkrəm əylislinin qulağını kəsənə 10 min manat mükafat elan edib. Partiya lideri Hafiz Hacıyev bu məlumatı təsdiqləyib. O bildirib ki, Ailisli romanında azərbaycanlı qaçqınları təhqir edib və buna görə cəzalandırılmalıdır. "Obyektiv TV" yə müsahibə zamanı Hacıyev öz təhdidini aydınlaşdıraraq bildirib ki, Partiyasının gənclər təşkilatının fəalları yazıçının sağ qulağını kəsəcək və aydınlaşdırıb ki, Ailisli ona dərhal tibbi yardım göstərəcək: "uşaqların cibində yod, pambıq yun və sarğı olacaq. Kəsəcəklər, sonra dərhal bağlayacaqlar. Allah ona zərər verməz."
Ailislinin oğlu Nəcəf Gömrük Komitəsindəki işindən, yazıçının həyat yoldaşı Qalina isə 30 il direktor işlədiyi Uşaq kitabxanasından qovulub. Azərbaycan Təhsil Nazirliyi ədəbiyyat müəllimlərinin" tələbi ilə " Aylislinin əsərlərinin məktəb dərsliklərindən çıxarılması barədə qərar qəbul edib.
Fevralın 7-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham əliyevin fərmanı ilə əkrəm əylisli "Azərbaycanın xalq yazıçısı" titulundan və şəxsi pensiyasından məhrum edilib. İlham əliyevin fikrincə, "Daş yuxular" romanında yazıçı həmvətənlərini "Azərbaycan yazıçısına yaraşmayan formada "təhqir edib və" Azərbaycan sistoriyası ilə bağlı reallıqları təhrif edib", xüsusən də Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin mahiyyətini təhrif edib. Prezidentin müraciətində vurğulanır ki, Ailislinin xalq yazıçısı titulundan və Prezident təqaüdündən məhrum edilməsi müxtəlif səviyyələrdə istənilib.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyi roman Aylislini pisləyib və onun İttifaqın tərkibindən çıxarıldığını bəyan edib (Baxmayaraq ki, yazıçı hələ 1991-ci ildə ondan çıxıb). Birliyin sədri Anar, "əkrəm özünü məhv etdi" dedi. Azərbaycanın xalq artisti Qabil əliyev Ailislini xəyanətdə ittiham edib, çünki" bu adam ermənilərə olan sevgisini əvvəldən axıra qədər gizlədə bilməyib". Xəyanət ittihamları Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının direktoru Akif Məlikov, Elmlər Akademiyasının prezidenti Mahmud Kərimov və Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin Qazıyev Şurasından da səsləndirilib. Ruhanilər A. əylislinin "Xalq Yazıçısı" titulundan məhrum edilməsini ədalətli hesab etdiklərini və yazıçını "Şöhrət" və "İstiqlal" ordenlərindən məhrum etməyə çağırdıqlarını bildiriblər. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin rəhbəri Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə Aylislini mürtəd elan edib.
Hüquq müdafiəçisi Leyla Yunus "Ramil Səfərovdan sonra xalqımızın şərəf və ləyaqətini xilas edən əkrəm Əylisidir", yazıçı Çingiz Hüseynov və ssenarist Rüstəm İbrahimbəyov isə Aylislinin müdafiəsində çıxış ediblər. Fevralın 3-də Bakıda, M. ə.Sabirin abidəsinin qarşısındakı meydanda bir qrup gənc yazıçı Aylislinin müdafiəsi üçün aksiya keçirib.
Təcavüzün ortasında əkrəm əylisli rus ziyalılarına müraciət edərək, "bütün bunlar yalnız otuzuncu illərdə ola biləcək ən pis ssenari ilə gedir" dedi. Rusiyada əkrəm əylislinin müdafiəsi üçün rus PEN-mərkəzi, "Xalqlar Dostluğu" jurnalının baş redaktoru Aleksandr Ebanoidze, Yazıçılar Boris Akunin, Andrey Bitov, Sergey Kaledin, Lev Anninsky çıxış etdilər. Rusiya PEN-mərkəzi Azərbaycan Prezidenti İlham əliyevə rüsvayçı yazıçının təqibinə son qoyulmasını xahiş edən açıq məktub dərc edib. Boris Akunin azərbaycanlıları dayandırmağa və Aylislini ikinci Salman Rüşdiyə, Azərbaycanı isə yaramaz ölkəyə çevirməməyə çağırıb:
"Bilmirsən ki, yazıçı ilə müharibədə Dövlət prinsipcə qalib gələ bilməz? Öldürmək – bəlkə toxum-asanlıqla. Ancaq yenə də həmişə itirən tərəf olaraq qalacaq…"
Kitab rəyləri
Лейла Юнус, правозащитница
"Травля и гонения, развязанные властями Азербайджана в отношении 75-летнего писателя Акрама Айлисли позорят нашу страну и наш народ! Акрам Айлисли в своем романе рассказал правду о тоталитарном правлении Гейдара Алиева, о трагедии межнациональной розни азербайджанского и армянского народов, о том, что мы должны и можем жить вместе! После Рамиля Сафарова именно Акрам Айлиси спасает честь и достоинство нашего народа."
Источник: http://haqqin.az/news/3732
Рустам Ибрагимбеков, сценарист
"Запущенная против Айлисли пропагандистская машина набирает обороты, ставя Азербайджан в ряд самых невежественных диктатур мира – в результате даже те, кто никогда не прочитают роман «Каменные сны», уже знают, что в Азербайджане писателям отрезают уши.
Акрама Айлисли обвиняют в том, что он оскорбил национальные чувства азербайджанцев, а роман его может быть использован врагами нашей страны. Но истерия вокруг «Каменных снов», затеянная для отвлечения общественного внимания от реальных, годами не решаемых проблем, наносит Азербайджану несравненно больший вред, чем любые спорные книги. И поскольку я разделяю убеждение: «я не согласен с вашими взглядами, но готов сделать все, чтобы вы имели возможность их высказывать», то в противостоянии Акрама Айлисли и сегодняшней азербайджанской власти я на стороне Айлисли. Писателя можно критиковать, но не подвергать публичному уничтожению, поддержанному указом Президента Азербайджана."
Источник: http://haqqin.az/news/3823
Марат Шафиев, писатель
"В нашем концептуальном тупиковом противостоянии с армянами Акрам Айлисли предлагает состязаться не в том, кто больнее ударит, а в благородстве. Благородство не знает оговорок, предварительных условий – это такое «чистое зеркало – в ней отражаются только добро и милосердие». Главному герою нет дела до преступлений армян, их покаяние – дело их совести, совесть же Садая Садыглы требует «отправиться в Эчмиадзин, чтобы остаться тем монахом и молить Бога простить мусульманам зло, которое они совершили над армянами»…"
И если не благородство, тогда остаётся путь войны. Тоже выход, находящий оправдание: война воспламеняет в народах воинственный энтузиазм, воскресает в них дух храбрости и мужества доблестных предков. Война так война – напугали! всё положить на алтарь победы, всё превратить в руины и пожарища, миллионы людей укатать в братские котлованы, но вернуть взывающие о помощи, потерянные и осквернённые земли. Боль – это эмбриональная клетка, неизвестно какой орган ещё образуется: любовь или ненависть. «Айлис был незаживающей раной его сердца» – писатель Акрам Айлисли свой выбор уже сделал.
Но может ли ошибаться целый народ? Встать на пути толпы – это наверняка быть растоптанным. Благородные одиночки могут позволить себе подобную великолепную смерть, но постоянная жертвенность – не для нации, в ней срабатывает инстинкт самосохранения. И не лучше ли разделить беду с народом, чем оказаться правым в одиночку? Так кто в таком случае Садай Садыглы: дурак, Дон Кихот, Иисус?
Те сельские церквушки – копии не Эчмиадзина, а того Небесного Собора, где нет ни иудея, ни христианина, ни мусульманина, волк и агнец пьют из одного родника, а безжалостный свет находит лишь страдающего голого человека в голом поле. И эта сверхзадача Акрама Айлисли уравновешивает великое трагическое стихотворение Константина Симонова «Убей его!»: «Сколько раз встретишь его, Столько раз и убей!»"
Источник: http://tamganet.com/index.php/literature/161-2013-01-09-21-23-31
Парвиз Джабраил, писатель
"Разговаривать с интеллигентами на языке братков ничего не даст. Айлисли – один из немногих писателей, поставивших свою подпись под литературным наследием Азербайджана. Со страниц его произведений исходит свет. Если этот человек был бы армянином, я снова читал бы его с любовью. Писатель не проливает кровь, он создает мосты."
Источник: http://haqqin.az/news/3533
Давид Матевосян, сценарист, сын Гранта Матевосяна
"В данный момент мне глубоко безразличны все политики и политиканы Армении и Азербайджана, все непримиримые противоборства и разногласия наши, все последствия войн и в частности – Карабахской войны. Да к черту вас, и ресурсы ваши и кровавый бизнес ваш – Акрам Айлиси – не азербайджанец, не армянин, не грузин и не иранец… он – Гражданин и он – Человек, каковыми вам никогда не шанс быть… Жрите стоя у своих национальных, властных кормушек, жирейте и пусть глаза ваши заплывут жиром, пойте патриотические песни и посылайте сыновей крестьян и рабочих на погибель в армии. Продержитесь у власти как можно дольше, вам дана фора… Но поймите, если мозги совсем уже не заплыли, что именно его – не лизоблюда, не "патриота" вы не тронете, не убьете, не покалечите, не уничтожите, потому что он – не “ваш” и он – не раб и ему плевать на вас и вам подобных."
Источник: http://publicdialogues.info/akram-aylisli
Левон Джавахян, писатель
"Здесь даже известные представители интеллигенции не могут избавиться от ненависти к азербайджанцам. Говорят, что Акрам Айлисли хороший, а азербайджанцы – нет. Для меня существует два Азербайджана: Азербайджан Рамиля Сафарова и Азербайджан Акрама Айлисли. Роман Айлисли возвысил Азербайджан, не дал возможности создать о нем образ преступника с топором в руках. Я очень люблю Азербайджан Акрама Айлисли и верю ему.
Нужно довести до сознания людей, что в мире не существует плохих народов. Просто есть заложники ситуации, и на нас, писателей, возложена миссия очиститься от пролитой крови, создать почву для дружбы. Верхи не могут принести мира в регион, к этому должны прийти низы. Особенно люди искусства. Я не вижу в Армении писателя, который пойдет на такой риск. Акрам Айлисли с этой точки зрения очень смелый писатель. У нас таких смелых писателей нет."
Источник: http://www.radioazadlyg.org/content/article/24914564.html
Альберт Акопян, журналист
"Вообще, очень интересна тема того, как страстная любовь к малой родине, глубокое изучение ее истории приводит к… предательству? Несомненно, к предательству в глазах тех, кому эта история безразлична. Эта история слишком предметна. Слишком опасна. Тут конкретные камни, надписи, артефакты, записки какого-то купца.
Акрам Айлисли – азербайджанский интеллигент. В лучшем, точнее, единственно правильном значении этого слова. По Кшиштофу Занусси: интеллигент – это интеллектуал, противостоящий авторитарной и тоталитарной идеологии. На родине ему вменяют в вину «односторонность» романа, то, что он «не уравновесил» текст «аналогичными» преступлениями армян. Нет. Написать об этом должен армянский интеллигент. О сотнях азербайджанских и курдских сел, от которых не осталось названий. Об азербайджанских семьях, уходивших из Армении по заснеженным перевалам. О Ходжалы. О неуспокоенных душах, оставшихся в их домах. Неужели не страшно жить с этим? Акрам Айлисли пожертвовал всем ради одного маленького шага навстречу."
Источник: http://www.echo.msk.ru/blog/kosmopletov_aristarhh/1010386-echo
Александр Эбаноидзе, главный редактор журнала "Дружба Народов"
"Мы предоставили страницы Акраму Айлисли потому, что прочитали в его повести попытку возобновления контакта, поиск взаимопонимания через покаяние. Писатель сумел приоткрыть дверь в глухой стене, ощерившейся кольями и бойницами, и сказал несколько проникновенных слов, наполненных болью, но не злобой.
Покамест реакция армянской стороны однотонна и лишь усугубляет положение Айлисли: в её голосе много негодования по поводу травли писателя, но не слышно ноты раскаяния.
Акрам Айлисли талантливый писатель, не случайно его творчество отмечено высшими наградами Азербайджана. Но переживаемая трагедия исторгла из него слова редкой силы: «Пусть сожгут все мои книги, потому что они никого не спасли!»…"
Источник: http://www.penrussia.org
Сергей Маркедонов, политолог
"В университетах мало кто из спецов рекомендует художественные книги в качестве подсобного материала для понимания, например, этнополитического конфликта. А зря. Как можно изучать историю Кавказа без Толстого, Лермонтова, Бестужева (Марлинского), депортацию народов без Приставкина, балканскую историю без Селимовича и Андрича, а распад Австро-Венгрии без прекрасного «Марша Радецкого» Йозефа Рота? Они дают такие детали, которых не встретить в узкоспециализированных трудах. В этом плане «Каменные сны» очень рекомендую специалистам по кавказским конфликтам современности, а также национализму и миграционным процессам. Автор живо показывает, насколько более сложный и многослойный армяно-азербайджанский конфликт. И показывает много общего у армян и азербайджанцев, имевших опыт совместного проживания. По нынешним временам крайний дефицит, ибо уходит этот опыт. Прямо, как град Китеж под воду уходит! Но в романе это дается не языком эксперта – конфликтолога, а художественными средствами, что доступнее для массового читателя, который интересуется чем-то большим, чем размер груди Памелы Андерсон. В общем, конфликт в «Каменных снах» показан более многоцветно и панорамно, если угодно.
И были бы в Баку поумнее, они бы схватились за Айлисли. Мол мы не против армян, а так, против экстремистов и сепаратистов выступаем. И даже наградили бы. Вот мол де месседж Карабаху и Западу, мы другие, ну и прочее в том же духе. Но не хватило умений или даже хитрости, пошли по старым лекалам.
Непростая задача стоит теперь перед армянскими литераторами. Одно дело, признание заслуг Айлисли, а другое – сами написать нечто подобное, то есть уйти от двухцветности и простоты. Крайне нелегкая задача, между прочим. Куда легче найти повод для обличения азербайджанского агитпропа.
Ну и последнее (по порядку, но не по важности). Читать надо больше. И не только спец. лит-ру, но и художественную. Крайне полезно, там много важной соли и специй, которых трудно выловить в узкоспециальных трудах."
Источник: http://www.facebook.com/sergey.markedonov/posts/448011045271431
Лев Аннинский, критик
"Кажется, исчез сам воздух: "его место занял огромный страх: густой и темный, напоминающий болото безысходности и безвыходности". Страх, "заполнивший все живое и неживое". Страх, вытеснивший без остатка все чувства. Или их прикрывший (расчет, коварство). Страх, прокравшийся во все поры бытия… И в поры повествования?
"О, читатель, ты не оставляй меня один на один с моим страхом!" – запускает Акрам в дело свою фирменную шутливость, и страх становится не только острым стержнем изображаемой реальности, но и своеобразной ловушкой, из которой надо искать выход.
Народ – ищет выход? Нет. У народа на все это нет "ни времени, ни охоты". Кто выпадет из народа – тот ищет. Потому что боится. Кто остается в толпе, в массе, в группе, тот не боится. Потому что знает, что его дурачат, но не одурачат. Власть указывает бояться, а ты забиваешься в толпу и не боишься. Рецепт бесстрашия.
…Вранье непрерывное, повседневное и искреннее. "Лгать надо убежденно". Эта смесь лживости и искренности – принципиальное, я думаю, художественное открытие Акрама Айлисли, помогающее понять современный человеческий универсум.
Если человек намерен начисто освободиться от лжи и хочет иметь дело только с правдой, – он должен будет почувствовать весь ужас человеческого существования, всю невыносимость чистой правды, так что руки опустятся, слова не вымолвит, шагу не сделает. Если же решит человек спастись в пределах чистой лжи, – он тоже шагу не сделает, потому что мгновенно и безнадежно запутается в этой сплошной лжи. Что делать? Верить, не веря. Выбрать какую-то систему относительных истин и в нее поверить, понимая, что где-то на дне бытия эта система ни на что не опирается, кроме… "общественного договора", замешенного на словесах.
Или так. Выбрать какую-то систему условного вранья и в нее – поверить, понимая, что это вранье есть реальность, по законам которой люди живут в данной точке времени и пространства…"
Источник: http://magazines.russ.ru/druzhba/2012/2/a14.html
Андрей Битов, писатель
"Что такое человек вообще, особенно живущий под гнетом режима? Как он может ощутить свою силу, если правота всегда принадлежит власти? Или в экстремальных условиях, как на войне, или прислонившись к какому-то большинству. Если ты не прислонен то ли к конфессии, то ли к нации, то ли к власти, тогда ты ноль. А ноль легко принимает отрицательные и положительные значения вплоть до бесконечности. И очень легко в людях, лишенных права, возбуждать чувство правоты, сбивающее их в толпу.
Недаром же первая заповедь во всех религиях – не убий. Этот принцип заложен и в людях, и в животных. Нельзя убивать существо своего вида. Человек может убить, когда скажет про другого: это не человек. Здесь – основа всех геноцидов. Такая простая схема: убить можно, только если скажешь себе, что это не человек.
Что в ситуации с Акрамом Айлисли должна сделать наша власть? Вынести урок для себя. Понять, чем можно ответить за потакание низости. Когда под окнами гуманистического писателя, для Азербайджана очень крупного, жгут книги – в этом виновата власть. Когда партия националистического толка объявляет награду 10 тысяч манат тому, кто отрежет писателю ухо, – в этом виновата власть. Урок, который нам преподносит Азербайджан, заключается в том, чтобы к нам, к России, это никак не могло относиться. Акрама Айлисли надо защищать изо всех сил еще и потому, что это урок нам самим. Мы ведь сами находимся в том состоянии, когда в любую секунду готовы играть на самых низменных инстинктах друг друга…"
Источник: http://www.novayagazeta.ru/arts/56853.html
Сергей Каледин, писатель
"Акрама Айлисли я знаю со своего детства. Моя мама учила его в Литературном институте и потом переводила его книги (она переводчик с азербайджанского). Это человек блистательного таланта, что, на мой взгляд, очень редко в азербайджанской современности. Человек очень маленького роста, огромного мужества и бесстрашия, который на все имеет свой взгляд, свое мнение, большей частью расходящееся с традиционным, мусульманским, азербайджанским, советским и коммунистическим.
Когда судьба требовала от него какого-то компромисса в пользу улучшения жилищных, материальных условий, но в ущерб творчеству, собственным убеждениям, он всегда принимал позицию чести, гордости и достоинства.
После резни в Сумгаите и безобразий в Баку он мне в ужасе рассказывал, как бабку-армянку на инвалидном кресле молодчики сбрасывали с балкона девятиэтажного дома. Он это видел, и, видимо, в него это крепко засело, он захотел это в наши все-таки вегетарианские времена рассказать, какую-то точку зрения держать в карабахском конфликте. Ну и, конечно, нашла коса на камень. Вот теперь ему мстят за правду, ведь правду говорить не положено."
Источник: http://www.kommersant.ru/doc/2127491
Борис Акунин, писатель
"Я знаю, что прочитав этот текст, некоторые азербайджанцы скажут: не российскому литератору поучать чужие страны, как им жить – у самого дома творится черт знает что. Но с тех пор, как я написал про Азербайджан книгу, он перестал быть для меня чужой страной – так уж мы, писатели, устроены. Побывав там и пообщавшись с людьми, я начал понимать, что в истории азербайджанско-армянской вражды всё очень непросто и не черно-бело. Мне стало казаться несправедливым, что мир единодушно поддерживает в этом конфликте лишь одну из сторон. Считайте, что я стал азербайджанофилом.
Но что же вы с собой делаете, дорогие мои азербайджанцы?
Нашелся мужественный человек, писатель Акрам Айлисли, который впервые за долгое время призвал вас сделать шаг в сторону примирения. Призвал так, как и должен призывать писатель – написал художественный текст. Шаг к примирению – это когда говорят: послушайте, в случившемся есть доля и нашей вины.
За это вы обрушили на Акрама Айлисли гнев государства, общественных организаций и народных масс. На одного человека. Семидесятипятилетнего писателя. За роман.
Пожалуйста, остановитесь. Вы наносите своей стране тяжкий ущерб в глазах всего мира. Разве вы не знаете, что в войне с писателем государство в принципе победить не может? Убить – может, затравить – запросто. Но при этом всегда останется проигравшей стороной.
Вы хотите повторения истории с Салманом Рушди? Вы хотите превратиться в страну-изгоя?
Продемонстрируйте, что Азербайджан – цивилизованная страна и что за литературу здесь репрессиям не подвергают.
А Акраму Айлисли – твердости и душевного покоя. Он написал книгу, которую не мог не написать. Для писателя это самое главное."
Источник: http://borisakunin.livejournal.com/90240.html (http://borisakunin.livejournal.com/90240.html)
Əvvəlinci fəsil
Ağrılarına ağlamadığımız həmyerlilərimin xatirəsinə
Asqılıqda işləyən qadının müəmmalı ölümü. Məşhur artistn qoxunc zarafatı və partbilet-pistolet
Bakının böyük xəstəxanalarından birinin travmatologiya şöbəsinə indicə gətirilmiş xəstənin vəziyyəti olduqca ağır idi.
Təkərli xərəyin üstündə huşsuz uzanmış xəstəni xəstəxana binasının bütöv bir mərtəbəsi boyunca uzanıb gedən alaqaranlıq koridorun ortası ilə o başdakı cərrahiyyə otağına tərəf aparırdılar. İki nəfər ağxalatlı qadın, iki nəfər də ağxalatlı kişiydi. Təmkini, sifətinin ağayana ciddiliyi və xalatının məxsusi ağlığı ilə yanındakılardan seçilən arıq, ağsaçlı, ortaboylu cərrahın özü də xərəyin yanınca gedirdi.
Gündəlik xəstəxana həyatının bu adi, epizodik mənzərəsində yad və yersiz görünən bir şey vardısa, o da xəstəni xəstəxanaya gətirənin görkəmində və hərəkətlərindəki faciəvi komiklik idi. Arıq, xırdaca sifəti yekəcə, yupyumru qarnı ilə heç cür uyuşmayan 55–60 yaşlı bu balacaboy qıvraq kişi həkimin sağına-soluna keçə-keçə, demək olar ki, eyni sözləri elə bir hey təkrar-təkrar üyüdüb tökürdü.
– Doktor, sənə qurban olum, doktor… öldürürdülər. Bu boyda insanı döyə-döyə məhv eləyirdilər. Yerazlar, doktor, yerazlar. Beş-altı yeraz gədəsi… Bu qaçqın köpəyuşağı heç adam-zad da tanımır, sənə qurban olum, doktor. Bunnar nə artist tanıyır, nə şair-yazıçı tanıyır. Deynən ermənidir, vəssalam. Sal ayağının altına, tapdala, təpiklə vəhşi kimi. Lap dart, ciyərin çıxart, əttövbə, bir adam yaxın düşə… Deyirəm, vurmayın, dayanın, bu adam erməni deyil, öz xalqımızın oğludu, millətimizin fəxridi, vicdanıdı. Ha de, eşidən kimdi. Heç qoymadılar öz adımı deyəm. Böyrümə bir təpik vurdular ki, az qaldı, nəfəsim kəsilə. Bax, buramnan, doktor, sağ böyrümnən. Hələ də göynüyür yeri…
Həkim xəstəni gətirənin dediklərini bir o qədər də yaxşı başa düşmürdü.
Bəlkə, heç başa düşmək də istəmirdi. Dama-dama qəhvəyi köynəyinin yaxasına sarı qalstuk taxmış bu törə, baməzə adamın bir ucdan üyüdüb tökdüklərini həkim, ola bilər ki, hətta heç eşitmirdi də. Ancaq bu gülməli vəziyyətdə də öz zahiri ciddiliyini saxlamaqda olan həkimin arabir bığaltı qımışdığını da arif adam asanca sezə bilərdi. Özü də ona görə yox ki, xəstəni xəstəxanaya gətirən hər sözü, hər ədası ilə əlbəəl komik vəziyyət yaradırdı. Çoxusu ona görə ki, xərəkdə uzanan sarışın adam bədəncə arıq, boyca gözə çarpacaq dərəcədə uzun idi. Və bu iki adamın – xəstənin və xəstəni gətirənin görkəmindəki bu təzad, çox güman ki, Don Kixot və Sanço Panso əhvalatının ən qəmli səhifələrindən birini həkimin yadına salırdı.
Cərrahiyə otağının qapısı ağzına çathaçatda ağxalatlı kişilərdən biri xərəkdən aralanıb, xəstəni gətirənin qabağını kəsib durdu. Yəni səninki buracandı, bu qapıdan içəri keçməyə sənin ixtiyarın yoxdur.
– Qoy keçsin. – Həkim dedi. – Çox sözlü adama oxşayır. Qoy bir az ürəyin boşaltsın görək.
Cərrahiyyə otağı koridordan xeyli kiçik olsa da, böyük-böyük pəncərələri olan hündürtavanlı yekəcə bir yer idi. Otağın tən ortasındakı iri cərrah stolu da elə bir növ xəstənin uzandığı ağörtüklü xərəyə bənzəyirdi. Xərəyi bura gətirən iki nəfər ağxalatlı kişi xəstəni xərəkdən qaldırıb həmin stolun üstünə uzatdı və başlarının hərəkətilə həkimdən icazə alıb otağı dinməz-söyləməz tərk etdi.
– Peroksid! – Həkim xalatının qollarını çırmaya-çırmaya ucadan tibb bacılarına dedi. – Gətirin, yuyun sifətin. Qanına qəltan edilmiş xəstəyə baxa-baxa, deyəsən, dodağının altında bir-iki söyüş söydü və üzünü xəstəni gətirənə tutub, hirsli-hirsli soruşdu: – Bunu kim bu hala salıb?
– Mən sizə dedim axı, doktor, yerazlar. Ermənistandan gələn vicdansız qaçqın gədə-güdəsi. Vurub baş-gözünü şil-küt eləməkləri bəs deyil, hələ yerə sərib, qarın-qursağını da vəhşi heyvan kimi təpikləyirdilər. Yaxşı ki, mən də oralardaydım, doktor. Şəhərə çıxmışdım ki, bir az zehnimi açım. Elə Parapet deyilən o viran qalmış yerdən çıxanda bir də gördüm, fantanın qırağında beş-altı bığıburma gədə bir adamı salıb araya, vur ki, vurasan. Yerazlar, doktor, yerazlar!… Bir xeyli adam da durub qıraqdan tamaşa eləyirdi…
Bu yerdə xəstəni gətirənin birdən-birə dili tutuldu. Dodaqları yenə təprənirdi, ancaq dediyi sözlər, elə bil, xirtdəyindən yuxarıya gəlib çatmırdı, sözlərinin səsi çıxmırdı.
– Perekis qurtarıb, doktor. – Şəfqət bacılarından biri hüznlü səslə, olduqca yavaşdan dedi. (Qadınların biri ahılca qarı, o biri cavanca gəlin idi).
– Spirt olmalıydı. – Həkim ümidsizcəsinə dilləndi.
– Xeyr, doktor. Olanın hamısını dünən işlətdiniz.
– Yaxşı, suyunan təmizləyin. Marqansın az eləyin. Həkim otağın aşağı başındakı əlüzyuyanda sabunla əl-qolunu yuyub, yenə gəlib cərrah stolunun yanında durdu: – Əynində nəyi var çıxardın, bircə trusiki qalsın, vəssalam.
Bığları, ağız-burnu, çənəsi, narıncı köynəyinin yaxası və tündgöyümtül pencəyinin ətəkləri alqırmızı qan içində olan xəstə isə cərrah stolunun üzərində elə qəşəng, elə rahat uzanmışdı ki, elə bil döyülən, təpiklənən, ağız-burnu qana qəltan edilən o deyildi. O “Parapet” deyilən yerdə, o fantanın qırağında sanki onun özünü yox, ən qəddar düşmənini döymüşdülər. Sinəsindən arabir kəsik-kəsik xırıltılı səslər çıxsa da, xəstə əməllicə yatırdı. Və yatmağı öz yerində, hələ, deyəsən, yuxu da görürdü və o yuxuda gördüyü vaqiə ona əməllicə ləzzət verirdi.
Qadınlar xəstənin üz-gözünün qurumuş qanını sürətlə silməkdəykən həkim huşsuz uzanmış pasientin nəbzini yoxlayırdı. Onlar xəstəni trusikinəcən soyundurub qurtarandan sonra həkim onu diqqətlə müayinə edə-edə elə bil eyni zamanda özünə, ya kiməsə aramla hesabat verirdi: – Alt dodağının iki yerindən tikiş qoyulmalıdır. Üst dodağında profilaktik müalicə. Çənə nahiyəsində sınıq yoxdur. Sol qolunun iki yerində çıxıq: dirsəyində, bir də biləyində. Sağ əlinin iki barmağında da çıxıq var: baş barmaq, uzun barmaq. Sol qıçının bir yerində kəskin əzələ zədələnməsi. Sağ qıçının diz qapağının sınığı. Kürəyində, döş nahiyəsində, fəqərə sütununda ciddi anomaliya yoxdur. Kəllə sümüyündə sınıq nəzərə çarpmır.
Həkim sözünə ara verib, görünür, dodağının altında yenə uzun-uzadı söyüş söydü.
– Сотрясение мозга! – Həkim bunu nədənsə rusca lap ucadan dedi və şalvarının cibindən çıxartdığı cib dəsmalıyla tələsmədən alnının tərini silib yenə rus dilində əlavə elədi: – Избиение зверское!
Həkimin dediyi hər sözdən sonra xəstəni gətirənin içinin sarsıntısı onun üz-gözündə də ağrı və əzab şəklində əks olunurdu. O özünü güc-bəla ələ alıb, ağlamağını birtəhər saxlayırdı. Həkim müayinəni bitirəndə bu adamın səbri, dözümü də birdən-birə tükəndi. O, gözünün, burnunun suyunu axıda-axıda günahsız uşaq kimi ürəkdən ağlamağa başladı.
Həkimin əməliyyata başlamağı üçün şıdırğı hazırlıq görən ağxalatlı qadınlardan birinin (cavan gəinin) gözləri yaşla doldu. Xəstəni gətirənin bu halına acıyan ahıl qadın bir müddət gözlərini yumub başını, bədənini dərdli-dərdli yırğaladı. Əsərimizin komik qəhrəmanının bu təhər uşaqsayağı ağlamağı həkimə də təsir elədi. Həkimin xəstəni gətirənə yaman yazığı gəldi. Qayğılı, ciddi görkəminə bir o qədər də yaraşmayan mehriban, həzin səslə həkim xəstəni gətirəni ovutmağa çalışdı:
– Paho, bu olmadı ki… Qorxulu heç bir şey yoxdur. Düz on beş gündən sonra dostunu konfet kimi bir oğlan eləyəcəyəm.
Həkim başını aşağı salıb bir müddət fikrə getdi. Sonra başını qaldırıb xəstəni gətirəndən olduqca ehtiyatla xəbər aldı:
– Demək, deyirsən ki, bu adam ermənidir.
Xəstəni gətirənin gözləri təəccübdən bərələ qaldı:
– Buy, bu nə sözdür, doktor! Siz bunu tanımırsız, bəyəm?…Siz Saday Sadıqlını tanımırsız? Azərbaycan teatrının fəxrini. Bu ölkənin bir nömrəli artistini. Siz bu boyda sənətkarı, doğrudan, tanımırsız, doktor? Yəni televizorda da görməmisiz?… Siz mənim özümü də televizorda çox görmüsüz, doktor. Ola bilər ki, adımı yadınızda saxlamamısız… Nuvariş Qarabağlı – komik rolların tanınmış ifaçısı. Məni tanımasaz da olar. Mən sizdən incimirəm. Ancaq Saday Sadıqlını tanımayan yoxdur axı. Hamleti, Otellonu, Aydını, Kefli İskəndəri bunun kimi oynayan hələ heç yerdə olmayıb.
– Mən sizi görən kimi tanıdım! – Cavan tibb bacısı o yandan fəxrlə bəyan elədi.
– Sizin hər ikinizi mən də televizorda çox görmüşəm. – Yaşlı qadın nədənsə nazlana-nazlana dedi. – Ancaq həkimdə taxsır yoxdur. Həkim 30 ildən çox Moskvada yaşayıb. Doktor Fərzaninin Moskvadan Bakıya gəldiyi heç üç il də deyil.
Tanınmağından aşkarca fərəhlənmiş Nüvariş Qarabağlının hələ yaşı qurumamış gözlərindən indi bir dünya işıq yağırdı. Həkimin nə onu, nə də onun xəstəxanaya gətirdiyi Saday Sadıqlı kimi məşhur bir adamı tanımamağının səbəbini biləndən sonra artistin bu sarıdan da heç bir narahatlığı qalmamışdı. Onların hər ikisini əvvəlcədən tanıyan şəfqət bacılarının bu tanışlığı bayaqdan üzə vurmamağını isə Nüvariş Qarabağlı bu dünyanın mütrifanə əməllərindən biri kimi çoxdan görüb qəbul eləmişdi. (O, insanlara yalnız gülmək üçün lazım idi. Bunu bilirdi və buna həmişə hazır idi. Ancaq insanlardan ona bir şey lazım olanda bu insanlar onu çox vaxt tanımırdılar, daha doğrusu, özlərini tanımamazlığa vururdular. İnsanlardakı bu xasiyyəti o, hər hansı bir rəisin yanına girməyə tələsəndə və ya hər hansı aztapılan bir şeyi növbəsiz almağa cəhd göstərəndə o rəisin qəbulunda oturan və o aztapılan şeyin növbəsində duran adamların rəftarında dönə-dönə müşahidə eləmişdi. Bu iki ağxalatlı qadının iki məşhur artisti tanıdığını əvvəldən boynuna almamağınınsa yalnız bir səbəbi ola bilərdi: qadınlar bu məsələnin həkim tərəfindən yaxşı qarşılanmayacağından, ola bilər ki, ehtiyatlanmışdılar.)
Nüvariş Qarabağlı başa düşdü ki, bayaqdan nə deyibsə, hamısı həkimin qulağından yan keçib.
Ya həkim çox fikirli olub, ya da onun özü hissindən, həyəcanından demək istədiyni aydın deyə bilməyib. Buna görə də fikrini mümkün qədər cəmləşdirib, Parapet bağının yanındakı fantanlı hovuzun qırağında baş vermiş əhvalatı həkimə bəsit və primitv şəkildə təzədən danışmağa başladı:
– Məsələ belədi, doktor: mən bu gün şəhərə çıxmışdım. Saat neçəydi, dəqiq deyəmmərəm – 10 olardı, 11 olardı. Parapet bağının yanında bir yer var – fantan olan yer – yəqin görmüş olarsız. Həmin o fantan olan yerdən bir dəhşətli səs gəlirdi, doktor. Kim idisə elə bil ulayırdı. Sən demə, bir qoca erməniymiş. Evindən çıxıb çörək dükanına getdiyi yerdə yerazların girinə keçibmiş. Ev paltarında… Ayağındakı başmağı da yumşaq ev başmağıydı. Özüm gördüm suyun dibində. Çünki mən ora çatanda ermənini öldürüb sərmişdilər hovuzun ortasına.70–80 yaşlı qoca kişiydi. Gözləri açıq idi, doktor, altdan-yuxarı adamın üzünə baxırdı. Görən deyərdi, bu adam heç ölməyib, sağdı. Onun necə öldürülməyini mən özüm görmədim, doktor. Əvvəldən orda olanlar deyirdi ki, ermənini əvvəlcə götürüb atıblar hovuza, buz kimi soyuq suyun içinə. O da – o qoca erməni soyuq suda dura bilmirmiş axı. İstəyirmiş ki, birtəhər çıxsın hovuzdan. O gədələr də düzülüb hovuzun qırağına, təpiyi təpik dalınca erməninin kəlləsinə döşəyirmişlər. Bunun da – bu Saday Sadıqlı Allah köməyi olmuşun bəlası həmişə başının üstündədi. Yoxsa buna nə düşmüşdü ki, günün o vədəsində gedib o müsibətin üstünə çıxaydı… Dözməyib də, dözməyib, doktor!.. Sənətkardı, humanist adamdı. Ürəyi dözməyib, özün verib qabağa. O yeraz gədələr də nə bilsin ki, kimdi bu adam. Ermənistannan dünən gəlmiş adamlardı. “Erməni” deyib düşüblər üstünə. Mən ora çatanda ermənini öldürüb meyidin hovuza sərmişdilər. Bunu da öldürəcəkdilər, doktor. Mən ora bircə dəyqə gec çatsaydım, bunu da o qoca erməninin yanına göndərəcəkdilər. Allah rəhm elədi, sağ qaldı. Sizə qurban olum, doktor, bu dahi insanın həyatı indi sizin əlinizdədi.
Həkim əməliyyata başlamağa tələsirdi. Ancaq bundan ötrü elə bil nəsə çatışmırdı, nəsə azlıq eləyirdi. Bir də, artistin dedikləri həkimi bir qədər sarsıtmışdı deyəsən. Cərrah stolunun üstündə ağır beyin silkələnməsindən huşsuz uzanmış bu Hamletin, Otellonun və Kefli İskəndərin bir qoca, günahsız insanı ölümdən qurtarmğa cəhd göstərməyində həkim qeyri-adi heç nə görmürdü. Həkimə görə, adını insan qoyan hər kəs belə yerdə yalnız bu cür hərəkət etməliydi. Ancaq bu şəhərin adamları sanki sözü bir yerə qoyub, məhz bu “insanlıq” deyilən şeydən indi hamılıqla uzaq olmağa çalışırdılar. İnsan olub insan sifətində qalmaq bu şəhərin adamlarına elə bil daha sərf eləmirdi. İnsanların bir qismi sifətini gizlətmişdi, bir qismi sifətini dəyişmişdi, bir qismi sifətini itirmişdi. İnsanların bir qismində isə bu insanlıq sifəti, görünür, heç əvvəldən də olmamışdı.
Cəmi 10–15 gün bundan qabaq doktor Fərzani xəstəxanaya, Allah bilir ki, hansı yolla çatdırılmış 14–15 yaşlı bir erməni qızının üzərində elə bu otaqdaca ağır cərrahiyyə əməliyyatı aparmışdı.
Metroda – insanın gur yerində 5-10 müsəlman arvadı birdən üstünə cumub, yüz adamın gözü qabağında qıza divan tutmuşdu. Əllərinin on barmağının onunu da qırmışdılar. Saçını yolmuşdular. Əyninin paltarını cırmışdılar. Üz-gözündə salamat yer qoymamışdılar. Və lap bir neçə gün bundan əvvəl gözünün biri dağa, o biri arana baxan çəpgöz, bədheybət bir şair özbaşına xəstəxanaya dürtülüb, kardioloji şöbənin 40 illik həkimini, erməni olduğuna görə, kabinetindən çıxarıb döyə-döyə küçəyə qovmuşdu. Bu hadisədən sonra xəstəxanada nə həkim, nə qeyri-həkim bir nəfər də erməni qalmamışdı. Kimisi gedib evində gizlənmişdi, kimisi Bakıdan həmişəlik köçüb getmişdi…
– Aydındı, Nümayiş müəllim! Fars deyər: məsələ məlum əst. – Şəfqət bacılarının ayrıca stolun üstündə səliqə ilə yan-yana düzdüyü cürbəcür cərrahiyyə alətlərinin əvvəlki düzülüşünü tələsmədən dəyişə-dəyişə, xeyli susandan sonra, həkim içinin bədbin ovqatı ilə uyuşmayan gümrah səslə dedi.
Nüvariş Qarabağlı adının təhrif edilməyindən incimədi. (30 ildən çox Moskvada yaşayanın buna haqqı vardı.) Ancaq o bu təhrifə təcili düzəliş verməyin vacib olduğunu da yaddan çıxarmadı:
– Nüvariş Qarabağlı kimdi ki, doktor, – dedi. – Adi aktyordu. O gədələr bunun yerinə kaş məni bu günə salaydılar. Yüz Nüvariş Qarabağlı bir Saday Sadıqlının heç çeçələ barmağına da dəyməz.
– Bu da qarabağlıdı? – Xəstənin nəbzini bir də yoxlaya-yoxlaya həkim yavaşca soruşdu.
– Heç mən də qarabağlı deyiləm, doktor. Əslimiz Kürdəmirdəndi. Özüm Xırdalanda doğulmuşam. “Qarabağlı”nı özümə təxəllüs götürmüşəm… Bunun kəndi Naxçıvandadı. Ordubad rayonunda bir kənd var – Əylis kəndi. Çox da qədim kənddi, doktor, özüm gedib görməsəm də, bilirəm ki, o Əylisdə bir vaxt ermənilər də çox olub. Onların 7–8 kilsəsi orda, deyirlər, indi də durur. O ermənilər, görünür, çox sakit, çox yaxşı adam olublar. Bu Saday Sadıqlı da elə adamdı ki, doktor, dünya dağıla, yaxşıya pis deməz. Bu adam indiyəcən yüz dəfə dilinin bəlasına düşüb, ancaq xasiyyəti həmişə yerindədi. Bir-iki aydan sonra 50 yaşı olacaq, hələ də 10 yaşlı uşaqdı elə bil. Ürəyində nə var, dilinin ucundadı. Belə bir xatalı vaxtda da, doktor, dilini dinc qoymaq istəmir. Deyir: pis bizik, erməni yaxşıdır. Qorxmur. Teatrda, çayxanada – hər yerdə deyir bunu.
Doktor Fərzani gözlərini gen-gen açıb bu dəfə xəstənin üzünə xüsusi maraqla baxdı.
Sanki onu lap indicə və ilk dəfə görürdü. Qadınlar ağız-ağıza verib bir müddət xısın-xısın pıçıldaşdılar. Sonra doktor Fərzani ərklə Nüvariş Qarabağlının qoluna girdi və onu qapıya sarı apara-apara: – Gəl görüm, cavan oğlan, – dedi, – day burda sənnik bir iş qalmadı. Çıx, otur koridorda, dincəl özün üçün. İstəyirsən get evə, yüz qram vur bədənə, yıxıl yat, kef elə. Sonra gəlmək istəsən, gələrsən. Bu, sənin üçün kor bağırsaq kəsmək deyil, kapitalnı remontdu, 3–4 saat çəkəcək. Dostun yaşayacaq, qorxma. Mən bunnan bir Otello düzəldim ki, Dezdemonanın sevindiyindən ürəyi keçsin.
Və həkim artisti koridora ötürüb qapıları örtdü.
Cərrahiyyə otağının ikitaylı qapısı örtüləndən sonra Nüvariş Qarabağlı elə bil birdən-birə dünyadan büsbütün təcrid olundu.
Uzun, alaqaranlıq koridorda bir qəribə, ürəksıxan qəbiristanlıq ab-havası vardı. İşıq yanmırdı. Adam gözə dəymirdi. Dəhlizin o biri başındakı iri, laybalay pəncərələr də eşiyin işığını içəriyə buraxmırdı: pəncərələri ya möhkəm toz basmışdı, ya da hava, hələ axşam düşməmiş qaralmışdı.
Koridorun bircə yerində – şüşəbənd tikilidən bir qədər aralıdakı qapının ağzında bir yekə skamya gözə dəyirdi. Dəhlizdə ondan savayı oturmağa yer yox idi. Və yavaş-yavaş o skamyaya sarı gedən Nüvariş Qarabağlının başı hərlənirdi, ürəyi bulanırdı. Bayaqdan siqaret çəkmək istəyirdi, ancaq əlini uzadıb siqaret qutusnu cibindən çıxarmağa da ərdəmi gəlmirdi, gücü çatmırdı.
Skamyaya yaxınlaşanda qapının bir tərəfində alt-alta divara vurulmuş iki yazılı lövhə diqqətini cəlb elədi. Üstdəki lövhədə iri, qara hərflərlə: “ОТДЕЛ ТРАВМАТОЛОГИ И ХИРУРГИИ”, altdakı lövhədə nisbətən kiçik hərflərlə “Зав. отдел ФАРЗАНИ Фарид Гасанович” sözləri yazılmışdı və doktor Fərzaninin kabinetinin qapısı açıq idi.
Oturub dincəlməyə əşhədi-ehtiyacı olsa da, Nüvariş Qarabağlı həkimin kabineti ağzındakı o skamyada oturmaqdan vaz keçdi. Ona elə gəldi ki, əgər otursa, bir də heç vaxt ayağa dura bilməyəcək. Açıq qapının arasından qorxa-qorxa kabinetin içərisinə baxdı: bir stol, bir-iki köhnə stul, divan, seyf, soyuducu, xırdaca köhnə televizor, elektrik çaydanı, əlüzyuyan… Cibindən siqaret çıxartdı, ancaq onu yandırıb çəkməyə yenə ürək eləmədi. Ürəyi bulana-bulana pəncərəyə tərəf getdi və hələ pəncərənin yanına çatmamış cərrahiyyə otağının bu biri tərəfində də bir uzun koridor olduğunu gördü. Girişində doktor Fərzaninin kabineti yerləşən o boş koridordan fərqli olaraq, bu koridorun çoxlu pəncərələri vardı və koridor boyunca yan-yana düzülmüş palataların nömrələnmiş göy qapılarının hər biri o pəncərələrdən birinin kül rəngli tutqun işığına baxırdı.
Pəncərələrdən birinin qabağında ayağının biri gipsə salınmış bir oğlan qoltuq ağacına söykənib siqaret çəkirdi. Bir nəfər qolu sarıqlı yaşlı qadın palatalardan birinin açıq qapısı qabağında dayanmışdı. Koridorda bu iki adamdan savayı ins-cins gözə dəymirdi.
Nüvariş Qarabağlı bayaqdan əlində saxladığı siqaretini yandırdı, ancaq tüstünü bircə qüllab nəfəsinə çəkən kimi gözlərinə qapqara tor gəldi. Qəfildən yıxılacağından qorxub, divardan yapışa-yapışa özünü həkimin qapısı qabağındakı skamyaya çatdırdı. Və o skamyada bir xeyli oturandan sonra onun gözlərinə gələn o tor seyrəlib, yavaş-yavaş çəkilib getdi.
Nüvariş Qarabağlı gözlərinin qaralmağından narahat deyildi. Buna öyrəncəliydi.
İndi onu hər şeydən çox narahat edən bu əhvalatı Saday Sadıqlının arvadı Azadə xanıma necə çatdırmaq idi.
Nüvariş Saday Sadıqlının evinə gedib-gələn adam idi. Onun arvadının iş yerini də tanıyırdı. İndi Azadə xanım, yəqin ki, hələ işdəydi. Ancaq bu saat burdan durub Azadə xanımın iş yerinə getmək Nüvariş Qarabağlıya həddən ziyadə çətin gəlirdi.
Bu xəbəri Sadayın arvadına hansı şəkildə çatdıracağı barədə düşünməyə o hələ vaxt tapmamışdı. Ən yaxşısı, elə buradaca oturub əməliyyatın qurtarmağını axıracan gözləmək idi. Əməliyyat qurtarandan, Sadayın yaraları sarınandan, huşu yerinə gələndən sonra gedib bu xəbəri Azadə xanıma çatdırmaq Nüvariş Qarabağlı üçün hər halda xeyli asan olacaqdı.
İndiyəcən 3 dəfə evlənsə də, indi bu şəhərdə onun yolunu gözləyən kimsə yox idi.
O, hələ 19–20 yaşlarında, ailə qurmağa ilk dəfə cəhd göstərmişdi: sevdiyi qızı nişansız, toysuz, cehizsiz maşına mindirib, Xırdalandakı ata evinə aparmışdı. Toy-nişan bir yana dursun, ər evinə cehizsiz gəlməyini Nüvarişin anası gəlininə heç cür bağışlaya bilməmişdi. Qayınanasının ayyarımlıq dil və dırnaq savaşından sonra qız bir gün pal-paltarını yığışdırıb, üsulluca həmişəlik çıxıb getmişdi.
Yenə də gəncliyində – hələ teatrda yalnız epizodik rollar oynadığı vaxtlarda – teatrın köhnə işçilərindən birinin “mənzil şəraitini yaxşılaşdırıb” onun Montindəki yarızirzəmi, rütubətli mənzilini Nüvarişə vermişdilər və özünün ikinci arvadı ilə Nüvariş o mənzildə cəmi 9 ay yaşamışdı: arvadı böyrək xərçəngindən dünyasını dəyişmişdi. Nüvariş Qarabağlının üçüncü arvadı Cülyetta teatrın adlı-sanlı artistlərindən birinin 36 yaşlı qarımış qızıydı. 4–5 il uşağı olmadı. Sonra bir oğlan uşağı doğdu və körpənin hələ heç 3 aylığı da tamam olmamış, bir gecə uşağa süd verdiyi yerdə dərin yuxuya gedən Cülyetta o yuxudan ayılanda öz döşlərinincə arasında körpənin boğulub-göyərmiş meyidini gördü. Uşağı əmizdirə-əmizdirə o təhər yuxuya getməyini Cülyetta özünə bağışlaya bilmədi. Ölən uşaq öləndən sonra da kirimədi, ağlayıb süd istədi. Özünü o uşağa mümkün qədər tez yetirmək üçün ana əlindən gələni elədi: yemədi, içmədi, yatmadı. Cülyetta uşağın ölümündən sonra heç 10 gün də yaşamadı. Arıqlayıb çöpə döndü, şam kimi əriyib yoxa çıxdı.
İndi 10 ilə yaxındı ki, Nüvarişin şəhərin mərkəzində ikiotaqlı mənzili vardı.
Bu ilin fevral ayının ortasınacan bu mənzildə Nüvariş Qarabağlı, tək də olsa, çox rahat və indiki yaşayışı ilə müqayisədə, bəlkə də, həddən ziyadə xoşbəxt və firavan gün-güzəran keçirmişdi. Və sən dünyanın işinə bax ki, indi Nüvariş Qarabağlı öz sevimli mənzilinə çox vaxt gecədən-gecəyə və yalnız əlacsızlıqdan gedirdi. Daha öz evində onun bir saat da dincliyi, rahatlığı yox idi. Səbəbi də buydu ki, Baksovetdə çox kiçik, ancaq çox pullu bir vəzifədə işləyən yekəpər, qarnıyoğun heyvərənin birisi – Nüşavirin divar qonşusu, onunla eyni gündə və eyni binanın axırıncı – 10-cu mərtəbəsində mənzil alan, teatrın qocaman və stajlı qarderobçusu Qreta Sarkisovna Minasovanın evini zəbt eləyib, orada əməlli-başlı fahişəxana açmışdı. İndi orda gecə-gündüz çalhaçal, vurhavur idi. Təcrübəli qocaman fahişələrin və bu sənətə hələ təzəcə yiyələnən təcrübəsiz gənc qızların seksdən qabaqkı heyvani qəhqəhə və qışqırtısı və onların seks vaxtı (ya orqazmın özündən, ya da onun imitasiyasından aldıqları) həqiqi və yaxud qondarma həzzin ağlı başdan eləyən çılğın ifadəsi nə zamandan bəriydi ki, artisti nə gündüz yaşamağa, nə gecə yatmağa qoyurdu.
Baksovetdə işləyən o yekəpər, deyilənə görə, Şuşanın imkanlı adamlarından biriydi. Bakıya təzəlikcə gəlmişdi və gələn kimi də Baksovetdə işə düzəlib, Nüvarişin yaşadığı binanın 10–15 addımlığındakı kooperativ binada özünə dördotaqlı mənzil almışdı. Bu adamın bədən quruluşu, az qala, kvadratşəkilliydi. Kürəyinin heyrətamiz enliliyi heç bir standarta uyğun gəlmirdi. Zilqara, çal saçları, qalın qapqara qaşları, enli, qalın bığı və timsah gözünə bənzəyən – məzmunsuz və ifadəsiz domba gözləri vardı. Nüvariş Qarabağlı üçün bu adamın hətta ad-familiyası da onun allahsız və imansız olmağından xəbər verirdi: ŞAHQACAR ƏRMƏĞANOV! Başın batsın, ay bu heyvana ad qoyan!
Bir səhər – hələ sübhün gözü təzəcə açılanda həyətə haray-həşir düşdü:
Eşidin, ay camaat, bir erməni arvadı özünü balkondan atıb. Qreta Sarkisovnanın bapbalaca bədəni bir yekə qan gölməçəsinin içində hələ can verməkdə ikən şəhərin hər yerinə xəbər yayıldı ki, özünü balkondan atan erməni, üstəlik, belə bir məktub da yazıb qoyub: “ERMƏNİLƏRİN SUMQAYITDA TÖRƏTDİYİ CİNAYƏTƏ GÖRƏ ÖZÜMƏ NİFRƏT EDİRƏM. MİLLƏTİMƏ NİFRƏT ETDİYİMƏ GÖRƏ DAHA BU DÜNYADA YAŞAMAQ İSTƏMİRƏM. QARABAĞ AZƏRBAYCANINDIR. YAŞASIN AZƏRBAYCAN”…
Bu “intiharın” yekəpər şuşalı tərəfindən törədildiyinə Nüvarişin nə o vaxt şübhəsi olmuşdu, nə də indi bir zərrə şübhəsi vardı. Qreta Minasovanı o balkondan o yekəpər Şahqacar Ərməğanovun, bəlkə də, şəxsən özü atmışdı. Bu saat kim kiməydi. Allahın var, gündə yüz ermənini götür, balkondan at aşağı. Lap elə müsəlmanın özünü də. Əgər adamın dadına çatacaq bir kimsəsi yoxdusa, indi onu yox eməyə nə vardı ki… Və əvvəllər yalnız nifrət elədiyi Baksovet işçisindən indi artist gün-gündən daha çox qorxmağa başlamışdı. Silist yox, məhkəmə yox, əgər bir gün Şahqacar adlı o allahsız şuşalı Nüvarişin özünü də balkondan atıb, adını intihar qoysaydı, bu cinayətin üstünü kim açacaqdı, o qansız, allahsız şuşalının əsil bandit olduğunu kim sübuta yetirəcəkdi…
Tapança, yalnız tapança!
Keçirdiyi dəhşətli stressin soyuq, boz sarsıntısı hələ canından çıxmamış, artistin emosional, valığında nifrət və qəzəb qığılcımları sürətlə artmaqda, alışmaqdaydı… Axı o, sahə milsənerinə gündə neçə dəfə demək olardı ki, adam ol, vicdanın olsun, yığışdır bu fahişəxananı, yoxsa bu gün-sabah bu şəhər başdan-ayağa fahişəxanaya dönəcək. Bu məsələyə görə artist dönə-dönə milis rəisinin qəbulunda olmuşdu, raykoma, Mərkəzi Komitəyə, hətta o Baksovetin özünə də neçə dəfə teleqram vurmuşdu, məktub göndərmişdi və axırda bu qərara gəlmişdi ki, daha bu ölkədə ya hökumət yoxdur, ya da vəzifə başında oturanlarn hamısı onun erməni qonşusunun evini zəbt eləyib fahişəxanaya döndərmiş o allahsız, dinsiz-imansız Şahqacar Ərməğanovla əlbirdir. Teatrın köhnə işçisi Qreta Minasovanın evində son aylar nələr baş verdiyini Nüvariş Qarabağlı teatrda hamıya danışmışdı. O, təkcə Saday Sadıqlıya bu barədə bir söz deməmişdi. Belə şeyi ona deməyin heç mənası da yox idi: bu adam həmişə öz aləmindəydi, onun fikri-xəyalı daima göylərdə gəzirdi. Bir də dahiliyinə qəlbən inandığı və şəxsiyyətinə ürəkdən pərəstiş elədiyi belə bir adamı bu cür murdar məsələyə qarışdırmaq, Nüvariş Qarabağlıya görə, heç insafdan da deyildi.
Şahqacar adlı o peysəriyoğun Baksovet banditinin qorxusundan bu yay ən isti günlərdə də artist gecələr qapı-pəncərəni bərk-bərk bağlayıb, bircə Allah bilir ki, nə zülmlə səhərin açılmağını gözləmişdi. Və bu yuxusuz, məşəqətli gecələrin birində o, haradan, hansı yolla olur-olsun, özünə tapança tapmağı qərara almışdı. Bundan ötrü Nüvariş tanıdığı və köməyinə ümid etdiyi bir neçə milis və voyenkomat işçisinə ağız açmışdı. Ancaq bu xahişi ilə o, həmişə güldürdüyü adamları bir də güldürməkdən savayı heç nəyə nail ola bilməmişdi. Və artist o silahı əldə edib, evində az-çox rahatlıq tapacağına olan o kövrək ümidi də az qala büsbütün itirməkdə ikən teatrda üç pyesi oynanmış sanballı bir yazıçı (ikicə gün bundan əvvəl) o tapançanı tapmağın ən sadə yolunu artistə nişan vemişdi. O sanballı yazıçının dediyinə görə, bu saat Xalq Cəbhəsi üzvlərinin əksəriyyətində bir, ya bir neçə tapança vardı. Oradakı “uşaqların” əlilə nəinki “Makar”, ya “Kalaşnikov”, hətta lap pulemyot da əldə etmək olardı. Və yenə də o sanballı yazıçının dediyinə görə, Nüvariş Qarabağlı kimi tanınmış sənətkarın bundan ötrü Xalq Cəbhəsinin qərargahına gedib, Böyük Bəyə bircə kəlmə söz deməsi kifayət idi.
Nüvariş Qarabağlı Əbülfəz Elçibəyi çoxdan və çox yaxşı tanıyırdı.
Bulvardakı, Malakan bağındakı, Azneft meydanının yanındakı çayxanaların hər birində o Bəylə bəlkə yüz dəfə çay içmişdi və cibində lap az miqdarda pul olanda da çayın pulunu çox vaxt özü verməyə çalışmışdı.
Bu gün günortaya yaxın evdən çıxan kimi artist birbaşa Xalq Cəbhəsinin qərargahına yollandı. Bəy yerində yox idi. Qərargahın qabağında artist azı bir saat dayanıb, Bəyin gəlməyini gözlədi. Sonra gedib “Araz” kinoteatrının yanındakı kafedə nahar elədi: 150 qram araq içib iki pors sosiska yedi. Və elə o kafedəncə çıxıb, təzədən Xalq Cəbhəsinin qərargaına getdiyi yerdə fantanlı hovuzun yanındakı o dəhşətli hadisənin üstünə çıxdı.
İndi xəstəxananın alaqaranlıq dəhlizində doktor Fərzaninin kabineti qarşısındakı skamyada əyləşib cərrahiyyə əməliyyatının qurtarmasını gözləyən Nüvariş Qarabağlı bu gün Bəylə baş tutmayan o görüşdən xəyalında bir görüş səhnəsi yaratmışdı ki, gəl görəsən: “-Buyur, bəy! Xoş gəlib səfa gətirmisən! – Böyük Bəy (artistn xəyalında) köhnə çayxana dostunu hədsiz sevinclə qarşıladı. – Kefin-zadın? Tiyatırda nə var, nə yox? Kimin əsərin qoyursuz? Elə dünən səni uşaqlardan soruşurdum. Deyirdim, bəy görsənmir. Bir maraqlanın, görün hardadır sənətkar? Bəlkə, bir dərdi-səri var, bilmirik.
– Dərd-sər deyəndə ki… – Artist elə bunuca deyib, tapança məsələsinin həllini mümkün qədər tezləşdirmək məqsədilə Şahqacar Ərməğanovun alçaq əməlləri barədə Xalq Cəbhəsinin liderinə və keçmiş çayxana arkadaşına, məzmunlu və təsirli, qısa məlumat verdi. Və qonşuluğundakı fahişəxananın qızğın fəaliyyəti barədə də Böyük Bəyə bir-iki kəlmə söz demək istəyirdi ki, köhnə dostunu Xalq Cəbhəsinin qərargahına gətirən məsələnin nə məsələ olduğunu, dahilərə məxsus həssaslıqla öncədən hiss eləyn Bəy öz keçmiş çayxana həmkarının sözünü kəsib, onu əziyyətdən qurtardı:
– Xırda məsələdi, bəy! – Böyük Bəy saqqalına yüngülcə sığal çəkib ucadan və ilhamla dilləndi. – Xalqa lazım olan insanları qorumaq bizim borcumuzdur. – Telefonun dəstəyini götürüb, kiməsə göstəriş verdi: – O piştovdan birini gətir sənətkara. Dostumdu. Ünlü sənətkarımızdı. Xalqa lazımlı adamdı. Bəli, çətin vaxtdı, xatalı zəmanədi. Biz öz sənətkarlarımızı imkan daxilində qorumalıyıq. – Böyük Bəy (artistin xəyalında) məhz bu sözləri dedi və bu sözləri deyəndən sonra, mehribanca gülümsəyərək, telefonda astadan əlavə elədi: – Patronun bir az artıq elə”.
O tapançanı hökmən, özü də məhz Bəyin vasitəsilə lap yaxın günlərdə əldə edəcəyinə inanandan sonra Nüvariş Qarabağlı fikirləşdi ki, gərək insan ötən günün qədrini bilsin. Cəmi bir il-ilyarım əvvəl elə o çayxanalardaca Bəylə keçirdiyi günləri həsrətlə yadına saldı. 1979-cu ilin may ayını xatırladı: Heydər Əliyevin teatra gəlişini və özünün (heç gözləmədiyi halda) bircə sutkanınn içində şəhərin mərkəzində ev almağını… Hələ 1960-cı illərin əvvəllərində (23–24 yaşlarında) bir dəfə möhkəm vurub, gecə vaxtı lül-atəş avtobus dayanacağına tərəf gedəndə – Zevin küçəsinin tinində, Heydər Əliyevlə rastlaşmağı xatirinə gəldi. O zaman Nüvariş Qarabağlı ata evində olurdu və teatrda hələ təzə-təzə epizodik rollarda oynamağa başlamışdı. Və burası heyrətamiz dərəcədə qəribəydi ki, Nüvarişin o dərəcədə əhəmiyyətsiz, epizodik rollarını Heydər Əliyev görmüşdü. Həm də nəinki görmüşdü, hətta yadında da saxlamışdı.
O gecə Heydər Əliyev özü də, görünür, hardansa yeyib-içməkdən gəlirdi. Əhvalı çox yaxşıydı. (Yanında özü yaşda bir kişi də vardı.)
–Ə, artist qardaş, dayan görüm, – dedi. – Amma bərk vurmusan ha! Harda vurmusan? – Yanındakı kişini göstərdi. – Biz də vurmuşuq da. Bə niyə düz yolda valaylamırıq?
O vaxt Nüvariş, məlum məsələdir ki, Heydər Əliyevi tanımırdı. Əgər Heydər Əliyevin özü əlini ona uzadıb “Gəl, tanış olaq” deməsəydi, o gecə Zevin küçəsinin tinində kiminlə rastlaşmağı sonralarheç bir zaman artistin yadına, əlbəttə, düşməyəcəkdi.
– Gəl, tanış olaq: Heydər Əliyev! – Dostu ilə hardansa kefdən gələn 30–35 yaşlı ucaboy, uzunsifət, arıq kişi özünü artistə belə nişan verdi. – Sən də artistsən, bilirəm. Teatrda yaxşı rollar oynayırsan. Bəs indi gecənin bu vaxtı hara gedirsən?
Nüvariş dili dolaşa-dolaşa:
– Xı-xı… Xırdalana, – dedi. – Gedirəm, avtobusa minim.
Uzunsifət kişi bu dəfə artisti başından ayağınacan süzdü:
– Di yeri, get, – dedi. – Gecdi. Bundan sonra bir də belə içmə.
“Sən yenə Xırdalanda yaşayırsan?”
Zevin küçəsinin tinindəki o təsadüfi görüşdən az qala 25 il keçəndən sonra Heydər Əliyevin teatrda dediyi bu sözlər indi artistin qulağında o qədər güclü və canlı səsləndi ki, elə bil xəstəxana koridorunun ölü divarları da bu səsi açıq-aşkar eşitdi.
“-Yox, indi Montində yaşayıram – yerdən bir mərtəbə aşağıda”.
“-Sabahdan şəhərin mərkəzində yaşayacaqsan – yerdən 10 mərtəbə yuxarıda”.
O axşam Mirzə Fətəli Axundovun “Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah” əsərinin tamaşasından sonra bütün yaradıcı kollektiv teatrın direktoru Mopassan Mirələmovun kabinetinə yığışmışdı. O tamaşada Nüvariş Qarabağlı Dərviş Məstəli şah rolunu oynayırdı və onun oynadığı rol, deyəsən, Mərkəzi Komitənin Birinci katibinin xoşuna gəlmişdi. – “Ölülər”də Şeyx Əhmədi də əla oynayırsan, – dedi. – Televizorda iki dəfə baxmışam. Sən belə rolları çox oyna”.
O gün teatrdan 4–5 adama ev verməyi H.Əliyev, görünür, əvvəldən planlaşdırıb gəlmişdi və bu plana görə, yəqin ki, Qreta Minasovanın adı o 4–5 adamın içində hökmən olmalıydı. “Burda bir köhnə işçi vardı: Minasova. O yenə burda işləyir?” – Kimin harda işlədiyni hamıdan yaxşı bilən H.Əliyev teatrın direktorundan soruşdu. Və bu gözlənilməz dəvətdən özünü itirib direktorun kabinetinə ağappaq, meyid sifətində girən Qreta Sarkisovna sonra o kabinetdən ağlaya-ağlaya çıxdı: “Спасибо, Гейдар Алиевич! Огромное Вам спасибо!”[1 - Sağ olun, Heydər Əliyeviç, çox sağ olun]
Qreta Sarkisovnanın o axşamkı sifəti ind də artistn gözünün qabağındaydı.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68815992) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
Примечания
1
Sağ olun, Heydər Əliyeviç, çox sağ olun