Odərlər
Şəmil Sadiq
Çağdaş ədəbiyyat #19
Roman türkün gizli tarixi, Qarabağ hadisələri və dövlətin əsl sahibləri tərəfindən bir-birindən xəbərsiz görəvləndirilən beş qəhrəmanın vətənpərvərlik mübarizəsini əks etdirir. Özlərini “OdƏrlər” adlandıran bu beş nəfər Xankəndinə Azərbaycan bayrağını sancmağa yollanırlar. Oxucular bu çətin, amma şərəfli yolu onlarla birlikdə gedəcəklər.
Şəmil Sadiq
OdƏrlər
tarixi-fəlsəfi roman
MÜƏLLİFDƏN
Uzun illər məni düşündürən, daha doğrusu narahat edən fəlsəfi bir mövzunu araşdırma romanı kimi yazmağı arzulasam da, sonda çox dəyərli bir dostumun təklifi üzrə milli taleyimizi düşündürən süjetlə birgə yazdım. Yazdıqca tarixi-fəlsəfi fikirlə-rim gah həqiqətlərlə, gah fantastik ideyalarla dost oldular. Müxtəlif oxucu kütləsi üçün həm maraqlı, həm qəbuledilməz, həm mübahisəli məqamlarla, həm də aktual problemlərlə zən-gin olan bir romana çevrildi.
Mən məqsədimə çatdım. Millətimin şanlı tarixini və görmək istədiyim gələcəyini ürəyimin səsinə qulaq asaraq təxəyyülü-mün köməyi ilə yazdım. Romanın müxtəlif dünyagörüşlü insa-nımızın qınaq obyektinə çevriləcəyini bilirəm. Amma zərrə qə-dər də kimlərinsə fikrinə hörmətsiz yanaşmaq fikrində olma-dım. Və bundan daima uzaq olmağa çalışdım. Əsərdəki qəhrə-manlar tanıdığım dostlarımın prototipidir. Bu qəhrəmanlar nə qədər ziddiyyətli dünyagörüşə sahib olsalar da, həmişə bir amalda bütün fikirlər üst-üstə düşür. Bu amal isə millətdir! Hər şeydən öncə millət!..
Dədə Əfəndinin söhbətlərini romana salmaqda öncə çox tə-rəddüdlü idim. Hətta romanın altı ay bundan öncə hazır olma-sına baxmayaraq, məhz milli düşüncə tərzinin carçısı Dədə Əfəndinin söhbətlərinə görə düşünməyə qərar verdim. Və son-da heç bir düzəliş etmədən çapa göndərdim.
Qəhrəmanım Arslan Sultanbəyli Türk millətinin tarixinin gizlin mətləblərini ortaya çıxartmaq üçün oxuduğum tarixi mənbələrin izi ilə Dədə Əfəndinin tövsiyələri əsasında öncə Şu-şaya getdi. Əməliyyatı şərəflə və uğurla başa vurdu. Roman üç hissədən ibarət olacağı üçün bu, birinci kitabdır. İkinci kitabda Arslan Sultanbəyli Ulu Şaman Məclisinin tapşırığı ilə Çinə, üçüncü kitabda isə Vatikana getməlidir. Ümid edirəm ki, oxu-cuları intizarda saxlamadan ikinci və üçüncü kitabları da yaza-cağam. Yəqin ki, oxucuların münasibəti digər kitabların yazıl-ması üçün böyük stimul verəcək.
Romanın ərsəyə gəlməsində bir çox mütəxəssisdən və dost-larımdan məsləhətlər və dəstək aldım. Onlardan həmişəki kimi ilk oxucum, tövsiyələri ilə daima düzgün yolu göstərərək dəs-tək verən həyat yoldaşım Zülfiyyə Sadıqovaya, coğrafi xəritə-lərlə işləməkdə daima yardım edən coğrafiyaşünas Famil İsaye-və, tarixi faktları dəqiqləşdirməkdə hər zəngimə və çağırışıma səs verən tarixçi Amil Həsənova və arxeoloq Elvin Əliyevə, iş-ğal altında olan bölgələrimizi uzaqdan da olsa, görməyimə və dağlar-dərələrlə tanış olmağım üçün mənimlə bərabər gecəsini-gündüzünə qatan Rahil Zülfəliyevə, ingilis dilli mənbələri araş-dırmaqda yardım edən Fərid Hüseynliyə, zəngin kitabxana və materiallarla təmin edən Əli İbrahimbəyliyə, hərbi terminləri dəqiqləşdirməyimdə yardım edən keçmiş döyüşçümüz Heydər Rəhimova, qazimiz Kənan Nəcəfov və Sevindik Mehman ilk oxucu kimi tənqidi münasibətlərinə görə tanınmış ziyalılarımız Müşfiq XANa, Elçin Əlibəyliyə, Cəlil Cavanşirə, Elxan Nəcəfo-va, Yusif Alı Afşara, Zöhrə Cəfərovaya, Günel Məmmədovaya və adının çəkilməsini istəməyən və XÜSUSİ məsləhətlər verən dostlarıma dərin minnətdarlığımı bildirirəm.
Daima stumul aldığım, əsərləri ilə həyat konsepsiyamı for-malaşdırdığım ustadım, romanın ilk oxucusu, böyük yazıçımız İsa Muğannaya bir ömür boyu minnətdar olacağımı bildirmək-dən qürur duyuram.
İnanıram ki, süjet xətti təxəyyülümün məhsulu olan bu ro-man tezliklə oxucu rəğbəti qazanacaq.
Ali roman
Yazıçı və müəllim Şəmil Sadiqin erməni separatçıları ilə mü-barizəyə həsr olunmuş "OdƏrlər" romanı nadir əsərdir. Nadir-lik süjet xəttinin son dərəcə orijinallığı, ölkələr, siyasətlər, din-lər, təriqətlər haqqında məlumatın zənginliyindədir. Ziyalı oxu-cu müəllifin, şəksiz, şübhəsiz, böyük istedadının məhsulunu tə-şəkkür hissi ilə qarşılayacaq və Azərbaycan ədəbiyyatına belə bir istedadın gəlməsi ilə fəxr edəcək. Adi oxucu isə romandakı mə-lumatın genişliyindən beynində genişlənmə duyacaq. Öz xalqı-na belə duyğular aşılamaq hər yazıçıya nəsib olmur.
Çox mənalı, müdrik, ali roman yazmısan. Sevinə-sevinə təb-rik edirəm. Böyüksən. Amma daha böyük gələcəyini gözləyi-rəm… Xahiş edirəm səhifələrin arxasındakı qeydlərimə laqeyd olma… Çünki bizim ikimizin taleyi var bu kitabda. Tale birliyi, əbədi yazıçılıq birliyi, gələcək həyat birliyi böyük, nadir xoşbəxt-likdir…
İsa Muğanna. 19.04.2013
Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimovun və “İgidliyə görə” medalı ilə təltif edilmiş şəhid baş leytenant Fərid Əhmədovun əziz xatirəsinə ithaf edirəm.
Ölüm var ki, həyat qədər dəyərli…
Hüseyn Cavid
1
Qısa bir zamanda dünyadan bixəbər ucqar kənddə yaşayan kəndlilər xəbər tutdu ki, kəndə nalyığan gəlib. Hamı bir-birinə dəymişdi. Dağ kəndində heç kimin ağlına gələ bilməyəcəyi bir hadisə baş vermişdi. Şəhərdən gəldi-yi ehtimal edilən bir nəfər nal yığırdı. Həm də köhnə nal. Nala verilən pulla dörd təzə nal almaq olardı. Bu işə ən çox sevinən kəndin uşaqları idi, çünki küçələrdən tapdıq-ları dəmir qırıntıları onları xeyli varlandıracaqdı. Amma nə fayda? Nalı hardan tapaydılar bu binəvalar? Texnika-nın inkişafından sonra kənddə atı olan kişilərin sayı azal-mışdı. Lakin bu kənd dağ döşündə olduğu üçün heç ol-masa, iki-üç evə bir at düşürdü. Onların da çoxu yük da-şımaq üçün yaramırdı. Təbiət qoynunda yerləşən bu kən-də yerli turistlər çox gəldiyindən kəndlilər qonaqları bu atlarda dövrəsi bir manata gəzdirirdilər. Yazıq atlar yabı-ya dönmüşdülər. Yalı yoluq toyuqlara bənzəyən atların qabırğaları sananır, quyruğu iki qıçının arasına qısılır, dizləri isə arıqlıqdan bir-birinə dəyirdı. Bir vaxtlar bellə-rində igidlər daşıyan, mərd oğulları döyüşlərə aparan, öz sahibinin öldüyünü, yaralandığını görüb onu qoruyan at-lar indi kimlərinsə əyləncə vasitəsi idi. Atların belinə mi-nənlər ya haram pullardan harınlamış qarınqulular, ya dağın döşündə yeyib-içəndən sonra əylənməyə bir şey tapmayanlar, ya da kişiliyin, ərliyin, mərdliyin nə oldu-ğundan xəbərsiz, əqidəsiz insanların əqidəsizlik əqidəsi ilə böyüyən harın balaları idi. Ən yaxşı halda, tələbələr olardı ki, onların da arasında at belinə minməyə cürəti ça-tanı az idi. Çünki at belinə minib qürrələnməyə qanında türk qanı daşıyıb özünü türk adlandıran şəxsin gərək mə-nəvi haqqı olaydı… Axı at belinə mindinsə özündə bir tə-pər hiss etməlisən, düşmən üstünə yeriməlisən… Türklər iki halda ata minərdilər: bir yağı düşmən üstünə gedəndə, bir də qələbə çalıb, şadyanalıq edəndə… Yoxsa ki, at mey-mun deyil ki, onunla oynayasan…
Deyəsən, türk oğlu atı və at minməyi çoxdan yadırğa-mışdı. Atlar yabılaşıb, igidlər qorxaqlaşıb sıradan çıxmaq-da idi.
Atların da başqa çarələri yox idi: yüyəni onun tale azadlığına qənim kəsilmiş, düzgün yolu azmış bəni-insa-nın əlində idi. Yazıq atların nə kükrəməyə, nə də kişnə-məyə heyləri vardı. Zorlanmış və taleyi ilə barışmış kim-səsiz qadınlar kimi, bu atlar da insanların nazı ilə oynayır, “səhər naxıra, axşam axura” prinsipi ilə həyatı yola verir-dilər.
Hə, belə atlara nal nə gərəkdi ki? Gərək olmadığı üçün şəhərdən gələn nalyığan cəmi 14-15 nal yığa bilmiş-di. Amma hələ də istədiyi köhnə nalı tapa bilməmişdi. Ona daha çox nal lazım olduğunu eşidən kəndlilər nalyı-ğanı qoca Dəmirçioğlunun yanına göndərdilər. Bu nal-bəndə ona görə Dəmirçioğlu deyirdilər ki, o da cavanlı-ğında güclü olmuş, çox özündən deyən Koroğluları sın-dırmışdı. Qolunun gücü, dizinin təpəri bu yaşında onu köməyə möhtac olmaqdan qoruyurdu. Hər işini özü gö-rərdi. Qoca nalbənd bu yaşa kimi heç evlənməmişdi, am-ma kəndin bütün uşaqları özlərini Dəmirçioğlunun nəvə-nəticəsi, Dəmirçioğlunu da özlərinə baba hesab edirdilər.
Nalyığan qoca nalbənd haqqında eşidib birbaşa onun yanına yollandı:
– Yorulmayasan, ay usta!
– Sağ ol, a bala! Sağ ol! Qərib adama bənzəyirsən. Bu-ralarda xeyir ola?
– Hə, dayı, Bakıdan gəlmişəm. Köhnə nal alıram.
– Həəə, o dedikləri sənmişsən? Bu sözü elə dedi ki, elə bil, nalyığan haqqında o nəsə bilirdi.
– Bu köhnə nalları neynirsən belə? Həm də eşitmi-şəm, baha qiymətə alırsan.
– Dayı, deyəcəm, güləcəksən. Bu varlılar var ha, mən onların bağlarına baxıram. Yığdığım nalları onlara sata-cam ki, qapılarının üstünə vursunlar, nəzər dəyməsin.
Nalbənd gülümsündü: – Sənin bu nal məsələn “Yan tütəyinə” çevrilməsin ha!
– Sən narahat olma, ay dayı, mən nə etdiyimi yaxşı bilirəm. Sən de görüm, mənə nal verirsən, ya yox?
Nalbənd onu dəmirçixananın kiçik otağına aparıb is-tədiyi qədər nal götürməsinə icazə verdi. Orda çoxlu nal var idi. Bu, nalyığanı sevindirsə də, istədiyi nalı tapmaq üçün xeyli çalışdı. Bu qədər nalın içində onun axtardığını tapması çox çətin idi. Nalbənd bu nalların hamısını ona verdiyini desə də, nalyığan sanki nalları seçirdi. Bunun şübhə doğuracağını hiss edən nalyığan bütün nalları bir kisəyə yığıb köhnə “Moskviç” markalı maşınına qoydu. Nalbəndə xeyli təşəkkür edib maşınını işə salanda nal-bəndin astadan pıçıldadığı zərbi-məsəli eşitdi:
– “Bir mıx bir nalı, bir nal bir atı, bir at bir igidi, bir igid bir eli qurtarar”.
Bu hadisədən bir neçə gün keçdi. Nalyığan yenə nal-bəndin yanına gəldi. Əlində gətirdiyi nalı nalbəndə göstə-rib ona yalnız bu naldan lazım olduğunu söylədi. Dünya-görmüş qoca bu nalı görən kimi, nəsə baş verdiyini anla-dı. Amma anladığını hələ ki, büruzə verə bilməzdi. İşin axırı onun üçün maraqlı idi. Ona görə də üzünü nalyığa-na tutub dedi:
– Oğul, dərdin nədirsə açıq de, mən sənə hər cür kö-mək edərəm. Niyə məhz bu nalı soruşursan? Bunu düz desən, sənə kömək edərəm.
– Dayı, bəlkə, bunun niyəsini soruşmayasan, amma mənə kömək etsən, elə bil, xalqa kömək edirsən. Axı sən bu el-obanın ağsaqqalı sayılırsan.
Qoca yenə həmin zərbi-məsəli özünəməxsus tərzdə pıçıldadı. Amma bu dəfə üç misranı qəlbində, “bir igid bir eli qurtarar” misrasını isə ucadan dedi. Sonra da bu nalı yalnız Lahıcdakı Ata kişinin düzəltdiyini bildirdi. Onun nalları da möhkəm olur, mıxları da. Ona görə də onun yanına daha çox seçilmiş adamlar gəlir. Seçilmişlər pullular deyil ha, bala, doğrudan da seçilmiş hesab edil-məsə, Ata kişi onun atına bu naldan vurmaz. Onun yanı-na get, bəlkə, sənə kömək etdi. Nalyığan maşınını işə sal-maq istəyəndə nalbənd qoymadı. Dedi ki, Lahıcın yolu çox pisdir, həm də maşın yolu uzun olar. Əgər at minə bi-lirsənsə, mən öz Qarabağ atımı verim, onunla get. Nalyı-ğan nalbəndin bu mərdanə hərəkətinin səbəbini tam anla-masa da, el-obasında belə qeyrətli kişilərin hələ də qalma-sına sevindi. Dünyanın şər xislətli insanların əlində ol-masına baxmayaraq, yaxşı adamlar hələ də vardı. Ağsaq-qal, sözünün, əməlinin yerini bilən kişilər haqqında xal-qın işlətdiyi “Köhnə kişilərdəndir” ifadəsi, elə bil, Dəmir-çi-oğlunun boyuna biçilmişdi. Tanımadığı bir adama öz atını təklif etmək, özü də az tapılan cinsdən olan Qarabağ atını vermək hər kişinin işi deyildi.
Bu düşüncələrdən onu ayıran nalbəndin bir qəşəng atı gətirməsi oldu: – Oğul, Qarabağ atları dağlıq ərazilər-də daha mükəmməl olurlar. Bu atların çaparaq yerişi var. Yorğa və çevik olurlar.
Nalyığan atı gördükdə türk ruhu sanki cövlan etdi, hündür, çevik, addımları səlis, bədən quruluşu möhkəm olan bu atın belində yalmanına yata-yata Orta Asiyanın yovşanlı çöllərindən, Cıdır düzünə, Cıdır düzündən Ana-dolu çöllərinə qədər çapmaq, sonra da Krıma çapıb Avro-paya tərəf şahə qalxaraq qarşısındakıların qorxudan bə-rəlmiş gözlərini görmək arzusu ürəyindən keçdi. Atın yaxşı inkişaf etmiş alın və burun sümükləri, qabarıq göz-ləri, gödək və hündür duruşlu sürahi boynu nalyığanı sehrləmişdi. Qarabağ cinsli atlara xarakterik olan orta bo-ya, yorğa duruşa, balaca başa, düz belə, enli döşə və göv-dəyə, quru ayaqlara məxsus olan bu atın sarı-qızılı rəngi göz qamaşdırırdı. Çox qeyri-adi bir rəng idi… Deyilənə görə, kürən, qızılı kəhər, qızılı-qonur rəngli atlar bu rən-gin törəməsi idi. Nalyığan özünü nağıllar aləmində hiss etdi… Uca dağların, sərin bulaqların, geniş səmanın altın-da və bu atın qarşısında ovsunlanmışdı. Özünü saxlaya bilmədi, öz atı ilə haqlı olaraq qürur duyan Dəmirçioğlu-na tərəf getdi. Qeyri-iradi olaraq yumşaq, parıltılı, ipək ki-mi nazik dərisinə əlini sürtdü. Atın dərisi əlinin altında günəş şüası kimi sürüşdü.
– Oğul, bu at Qarabağ atlarının qədim nəsli olan “Əl-yetməz” – “Ceyran” ayğırlarındandır.
Nalyığan Dəmirçioğluna qulaq asmırdı, elə bil, ac-gözlüklə tünd-şabalıdı rəngdə olan yalını və quyruğunun tüklərinin ucunu süzürdü.
– Adı “Şah”dır. Mənim əlimdən yüyəni alsan, ta ki, mənə təqdim edənəcən at sənin ən sadiq dostundur. Lahı-ca gedən kimi nalbənd Ata kişini soruş, hamı tanıyır, yeri-ni deyərlər, – dedi. Uzun danışmağı sevməyən qoca nal-bənd gözləri ilə onu yola saldı, əlləri ilə çörək ağacını gö-türdü, dili ilə də “Bir mıx bir nalı, bir nal bir atı, bir at bir igidi, bir igid bir eli qurtarar” şeirini yeni, özünəməxsus tərzdə mahnı kimi zümzümə etdi.
* * *
Nalyığan Lahıca çatan kimi, Ata kişini soruşub onun yanına getdi. Salam verdi. Nalı göstərib ona bu naldan la-zım olduğunu dedikdə Ata kişi nalı ondan aldı və ikiqat əyilərək balaca taxta qapıdan içəri keçdi. Ata kişi o qədər cüssəli kişi idi ki, sanki nalları kimi o da seçilmişlərdən idi. Bir azdan həmin balaca qapıdan iki ortayaşlı kişi çıxdı və nalyığanı içəri dəvət etdi. Zil qaranlıq olan bu otaqdan başqa bir otağa apardılar. Nalyığan içəri keçən kimi qapı bağlandı və tamamilə qaranlıq oldu. Bir-iki dəfə “Ata ki-şi” – deyə səsləsə də, cavab gəlmədi.
Sakitcə nə baş verəcəyini gözləyən nalyığan geriyə çəkilib arxasını söykəyəcək bir divar tapdı və orada da-yandı. Nalbəndin onu tanıdığını və tələyə saldığını dü-şündü. Hətta ona tapşırılan bu işi tam olaraq yerinə yetirə bilmədiyi üçün özünü qınadı. Bu dəm Ata kişinin qalın və amiranə səsi eşidildi: – Sakitcə axşamı gözlə, hər şey ax-şam aydın olacaq, bir də əmin ol ki, bir at bir igidi qurta-rar, – deyib boylandığı kiçik bacanı bağladı.
Nalyığan sakitcə oturdu və gözlədi. Birdən göz-gözü görməyən bu qaranlıq otağın düz ortasında səs eşidildi, ardınca alovlanan məşəlin dilimləri rəqs etməyə başladı. Əlində məşəl tutmuş bir nəfər gəlib onu çıxdığı pilləkənlə aşağıya dəvət etdi. Əvvəlcə Nalyığan cəld bu əli məşəlli adamı zərərsizləşdirməyi düşünsə də, harda olduğunu, hara aparıldığını aydınlaşdırmaq istəyirdi.
Onu digər bir otağa saldı və qapını bağladı. Otağın ortasında bir od yanırdı. Qədim məbədləri xatırladan bu atəşgahın işıqlanmış divarları ona rahatlıq verdi, sanki ru-hunun dincəldiyini hiss etdi. Otağın ortası gümbəz for-masında idi, kənarlarında isə yaxşı görünməsə də, uldu-zun bir guşəsini xatırladan kiçik eyvanı sezmək olurdu. Nalyığan alovlanan məşələ doğru getdi. Onun qarşısında durub alovun ətrafına dolanaraq otağı seyr etdi.
Bu dəm həmin eyvanlardan biri açıldı və əlində mə-şəl olan üzü örtülü bir nəfər içəri girdi. Əlindəki məşəli qarşısında yerə taxıb, odla üz-üzə oturdu. Onun geyimi-nin rəngini tam aydın etmək mümkün deyildi. Alovun işığı elə düşürdü ki, bu rəng qırmızıya da çalırdı, sarıya da. Amma hər iki rəngdən ibarət olan qızılı rəngə daha çox yaxın idi.
Ağır qapı yenə açıldı. Bu qapı guşənin bir tərəfinə düşürdü. Qapıdan içəri bir nəfər də girdi. Əlindəki məşəl onun simasını işıqlandırdı, amma niqabla örtülmüş üzü görünmürdü. Və o da eyni ağır hərəkətləri təkrarlayaraq əvvəlki məşəlli adamla üz-üzə oturdu. Bu cür məkanları və hadisələri filmlərdə görən Nalyığan təəccübünü gizlə-də bilmir, baş verənləri anlamaq istəyirdi. Üçüncü bir nə-fər də gəldi. O da əlində məşəl tutmuşdu. Və onun sahib olduğu guşə ikinci ilə hardasa yan-yana idi. Bu üç nəfərin oturduğu nöqtələri birləşdirsəydik, ixtiyari bir üçbucağa bənzəyərdi. Bu şəxs də yerində əvvəlkilər kimi oturub ra-hatlandıqdan sonra dördüncü qapı açıldı və o da eyni qaydada yerində oturaraq məşəli qarşısında məxsusi ha-zırlanmış yerə sancdı. Onların qarşısında oturduqları ma-sa məşəldən bir az hündürdə idi. Sonuncu – dördüncü gə-lən üçüncü ilə üzbəüz oturdu.
Bir neçə dəqiqədən sonra bu dörd nəfərin hamısı aya-ğa qalxdı. Çünki beşinci şəxs gəlirdi. O, daha ağır hərə-kətlərlə öz yerində əyləşdi, sonra əli ilə qarşısında oturan-ların da əyləşməsinə işarə elədi.
Beləliklə, beşguşəli ulduzu xatırladan bu məkana mə-şəlli beş adam gəldi. Gələnlərin hamısı eyni geyimdə idi. Onların oturduqları eyvanlar isə elə işıqlandırılmışdı ki, sanki onlar buludların arasında oturmuşdular. Səma da Günəşin doğuşunu xatırladırdı. Üç rəng var idi kiçik gümbəzdə: ağ fonun üzərində qırmızı, mavi rəngləri gö-rünürdü. Nalyığan onun qarşısında yanan məşələ diqqət-lə baxdıqda, gördü ki, bu məşəlin də ətrafında beşguşəli ulduz görünür. Oturanlardan biri dedi:
– Qoroğlu, aramıza xoş gəldin!
– Siz kimsiniz? Mən hara xoş gəldim?
– Oğul, sən Ata ocağına gəlmisən, narahat olma! İşti-rakçısı olduğun bu ocağın tarixi çox qədimdir. Türk dün-yasının və bəşəriyyətin qurtuluşu üçün çalışır, zaman-za-man böyük zərbələrə məruz qalaraq itirilmiş tarixlərin üzə çıxarılması üçün mübarizə aparır. Min illərdir ki, Ya-radanın və Yaradılışın sirləri şər qüvvələrin əlinə keçmək təhlükəsindədir. Seçilmişlərdən ibarət olan bu təşkilatın işi onlarla mübarizə aparmaq, Tanrının yaratdığı milləti saflaşdırmaqdır.
Səsdə bir sakitlik gətirəcək hava vardı. Bir də amira-nəlik hökm sürürdü.
Səs nalyığana tanış gəldi, adının başqa adla səslən-məsi onu daha da narahat etdi.
– Mən necə inana bilərəm ki, sizin məqsədiniz ali-dir? Və niyə məhz məni öz sıranızda görmək istəyirsiniz?
Üzübağlı adamlardan biri üzünü açdı, bu MTN-in ge-neralı Atilla Babayev idi. General dedi: – Qoroğlu, sən o nalı mənə göstərməmişdən öncə mən o evdə öldürülən Həsənin qatilini tanıyırdım. Hətta onun ölüm fərmanını da elə biz vermişdik. O, İranın Qum şəhərində təhsil al-mışdı. Onun orda yaşadıqları kişi üçün dəhşətli bir faciə olduğu üçün mollaların əsirinə çevrilmişdi. Bunun üçün də ona verilən tapşırıqları yerinə yetirirdi. Din missioner-liyi altında gəncləri ətrafına toplayır, özünün düşdüyü bataqlığa sürükləyirdi. Bundan da başqa, Azərbaycana gizli yolla silah, narkotik vasitələr gətirməklə məşğul olurdu. Hətta son zamanlar təşkilatlanmağa da başlamış-dılar. Elə bununla bağlı bizim təşkilatın OdƏrlərinə onu öldürmək tapşırığı verildi. Əməliyyatı həyata keçirən gün atlarından birinin nalı təsadüfən ora düşmüşdü. Çoxdan planlaşdırırdım ki, sən də burda – bizim aramızda ola-san. Buna qərar vermək üçün səni xeyli müddətdir nəza-rətdə saxlayırdım və səninlə bağlı xüsusi planlarım vardı, hətta gizlincə dəfələrlə səni sınaqdan da çıxarmışdım. O nal isə bir təsadüf oldu. O nalın sahibini axtarmağı sənə tapşırmağım sənin üçün bir sınaq idi. Bu sınağımdan da keçdin.
Bu vaxt məşəlli insanlardan digər biri də üzünü açdı. Bu da həmin Dəmirçioğlu idi.
O dedi: – Qoroğlu, general sənin haqqında zəmanət verəndə biz sənin belə mərd olduğuna inanmırdıq. Səni tanımaq üçün mənim yanıma göndərdi. Buna da bəhanə həmin nal oldu. Səninlə söhbətdə mən də səni bəyəndim. Atı sənə təklif etməyim səni sınamaq idi. İşinin ardınca gedib getməyəcəyini bilmək üçün sənə ən çətin yolu təklif etdim. Sənsə iradəli adam olduğun üçün bundan vaz keç-mədin. Bir də ki, at səni Ata kişiyə tanıtmaq üçün bir şifrə idi. Necə ki, nal səni mənə tanıtmışdı. Gələcəyini də bildi-yimiz üçün bu gün bura yığışmışdıq.
Sonra üçüncü kişi üzünü açdı, bu da Ata kişi idi. Ata kişi heç bir vaxt üzdə görünməsə də, dövlətin maraqlarını qoruyur, onun güclənməsi üçün xalq arasında fəaliyyət göstərən Xüsusi şöbənin polkovniki idi. O dedi: – Əlində-ki nalı bizə göstərəndə səni tanıdıq, amma şifrədən tam əmin olmaq üçün sənin atına da baxmaq lazım idi. Əgər sən seçilmişdinsə, mindiyin atın da nalları sənin əlindəki nalla eyni olmalı idi. Onun üçün də səni içəri dəvət etdik və həmin müddətdə atının nalına baxdıq. Dəmirçioğlu-nun atı olduğunu təsdiqləyəndən sonra səni bu saata qə-dər sağ saxladıq və məclisə çıxardıq.
Nalyığan heç nə anlamırdı. Bir qədər əvvəl tanıdığı insanların burada olacağını heç gözləmirdi. Buna inan-maq isə mümkün deyildi. Hər şey bir tərəfə, o anda onu düşündürən yeganə müəmmalı məqam digər iki nəfərin kimliyi idi. Səbirsizliklə onların kim olacağını gözləyirdi. Elə bu dəm onlardan biri də üzünü açdı. Bu da hərbi xid-mətdə olanda onun briqada komandiri olmuş polkovnik-leytenant Kamandar Heydərov… Əslində, Nalyığan hər şeyi indi anlayırdı. Onu indiki işinə düzəldən də, Atilla Babayevlə tanış edən də briqada komandiri olmuşdu. Dördüncü kişi üzünü açandan sonra dedi: – Qoroğlu, sən yəqin ki, hər şeyi başa düşdün. Səni kəşfiyyata göndərdi-yim ilk vaxtdan seçmişdim. Həmin kəşfiyyat sənin seçil-miş olacağına qığılcımdı. Sonrakı kəşfiyyatlar isə bu qığıl-cımı daha da alovlandırdı. Və beləcə, sən bura gəlib çıx-dın. İndi sən beşincinin kim olduğunu səbirsizliklə gözlə-yirsən, buna hamımız əminik. Amma bu, hələ sənə sirr olaraq qalacaq. Bir neçə etapdan sonra bunu da biləcək-sən. Əgər sınaqlardan çıxa bilsən, Ulu Şaman məclisinə də təqdim ediləcəksən. Bundan sonra da “Qoroğlu” sənin təşkilatdakı kod adın olacaq.
– Sizi yaxşı tanıyıram. Sizə özüm qədər inanmışam, heç vaxt da bir dediyinizi iki etməmişəm. Əgər mənim də burda olmağımı istəyirsinizsə, mənimçün böyük şərəfdir. Amma mən həmişə vətən və millət üçün çalışmışam. Bun-dan sonra da belə olacaq, sizinlə bir yerdə də olsam, tək də. Lakin mən sizin qayənizlə daha dərindən tanış olmaq istəyirəm, kimliyinizi dəqiq bilməliyəm. Apardığınız mü-barizənin konkret olaraq nədən ibarət olduğunu dərk edib, ona inanmalıyam. Bunu necə sübut edə bilərsiniz?
– Bizim təşkilat müstəqil fəaliyyət göstərsə də, hər zaman dövlətin yanındadır. Bütün kəşfiyyat materialları, verilmiş bütün qərarlarımız yalnız birinciyə çatdırılır. Təşkilatın bütün türk cümhuriyyətlərində qolları var. Bü-tün türk ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da beş mərhələdən ibarətdir bu ocaqlar. Hər beş nəfər şəxs onun üstündəki beş nəfərlik digər qrupa daxildir. Bizim hazırkı təşkilat dördüncü mərhələdir. Beşinci ocaqda fəaliyyət göstərən şəxsləri yalnız beşinci ünsür tanıyır. Bizim üçün Ulu Şaman məclisinin bütün qərarlarını beşinci ünsür təq-dim edir. Ümumilikdə Türk dünyasının, o cümlədən Azərbaycanın xarici kəşfiyyatını qururuq. Xaricdən Azər-baycana qarşı olan bütün təzyiqləri biz zərərsizləşdirir, idarə edirik. Ulu Şaman məclisinin beşinci ünsürü isə türk xalqlarının beşinci ünsürləri ilə hər il bir qurultay keçirər-lər. Sonra da alınan qərarları yerlərə, yəni hər ölkənin be-şinci məclisinə çatdırırlar. Amma sən ideologiyamızı daha dərindən öyrənmək üçün Dədə Əfəndinin söhbətlərinə qulaq asmalı olacaqsan. Əgər elminlə deyilənləri qəbul et-məsən və bizi haqsız hesab etsən, məclisə girməmiş uzaq-laşa bilərsən. Yox, əgər elmi dərk etmədən, gücün çatma-yıb yarımçıq qoysan və məclisdən uzaqlaşmaq istəsən, onda yanan bir ocaq kimi üstünə su töküləcək və birdəfə-lik söndürüləcəksən. İndi de görüm, elmimiz və qayə-mizlə tanış olmağa, onu öyrənib daşımağa gücün, iradən çatarmı? – deyən Dəmirçioğlu gözlərini düz Arslana zil-lədi.
– Mən elminizi daha yaxından öyrənmək istəyirəm. Onu öyrənib haqlı olduğunuzu görsəm, daşıyacağıma da əminəm.
Arslan hələ də beşinci şəxsin üzünün açılmasını göz-ləyirdi. Ona görə hələ də sözlərini beşinciyə ünvanlayırdı.
Polkovnik-leytenant Kamandar Heydərovun yarım-qaranlıq çöhrəsində bir təbəssüm yarandı. O, bununla sanki öz yetirməsi – OdƏrilə fəxr etdiyini göstərirdi. Onun daxili aləminə yaxından bələd olan polkovnik-ley-tenant Kamandar Heydərov öz kadrının bu cür düşünəcə-yinə əmin idi. Onun iradəsinin möhkəmliyinə həmişə heyran qalmışdı. O, bu təbəssümlərin müşayiəti ilə yerin-dən qalxaraq öz yetirməsinə bir qılınc uzatdı. Bu qılınc rəmzi bir qılınc idi. Tanrının qılıncını simvolizə edirdi. Bütün böyük sərkərdələr daim həmin bu qılıncın axtarı-şında olmuşdur. Atillanın əldə etdiyi qılınc da, Qoroğlu-nun (Goroğlunun, Koroğlunun) göylərdən gələn Misri qı-lıncı da bu qılıncdan idi.
– Qoroğlu, yaxın gəl, al bu qılıncı. Bundan sonra son damla qanına qədər haqq yolundan yayınmayacağına and iç!
Qoroğlu ona doğru gedib qılıncı iki əli ilə ondan alıb: “Vətən, millət yolundan yayınarsam, qınımdakı qılınc göy girsin, qızılı çıxsın” dedi. Bu zaman onların hamısının ayağa durduğunu və beşinci kişiyə baxdıqlarını gördü. Həmin kişi də ayağa qalxdı və əlinin içini göyə doğru qal-dırıb: Tanrı qorusun! – dedi.
Yeni bir OdƏri ocağa qoşmaq üçün bütün mərhələlər uğurla tamamlanmışdı. Ocaqdakıların son hərəkəti bunu göstərirdi ki, Nalyığan artıq təşkilatın üzvü olmuşdu. Sönməz odun sönməməsi üçün Qoroğlu da o gündən Oda çevrildi. Vətəni, milləti qorumaq üçün o, bəzən köz olub düşmənin bağrına yapışacaq, bəzən məşəl olub elin yolunu işıqlandıracaq, bəzən də tonqal olub xalqı birləşdi-rəcəkdi.
* * *
Qoroğlunun təşkilatın ideologiyası ilə tanışlığı Dədə Əfəndinin söhbətləri ilə başladı. Onun beynini didib-da-ğıdan sualların cavabını, Dədə Əfəndinin ruhu cilovlayıb idarə edən fikirlərində, sehrli cümlələrində tapacaq, OdƏrə bəşəri bir missiya veriləcəkdi. Hansı ki bu fikirlər, bu ideyalar onu fövqəltəbii bir güc ilə qoruyacaq, bəşəriy-yətin sirlərini öyrənmək üçün Şuşadan Çinə, Çindən Vati-kana, Vatikandan Hindistana, Hindistandan da Mayyalı-ların tarixini araşdırmaq üçün Cənubi Amerikaya apara-caqdı…
2
Dünya yaranandan insan sözün əsiridir. Söz forması-nı dəyişməsə də, zaman-zaman məna yükünü, təqdimat formasını dəyişib. Sözü təqdim edənlər onun alt şüuruna gizlin sirləri ya bilərəkdən, ya da fərqinə varmadan yer-ləşdirib. Onu oxuyanlar isə öz istədikləri formada yozub, sübut etməyə çalışıb. Söz Tanrının sirri olduğu üçün in-san hələ də onun sehrindən çıxa bilmir, ifadə etdiyi məna-nın çoxluğu arasında başını itirir. Qətran Təbrizi sözün həqiqətə, varlığa münasibətindən danışarkən yazır: “Söz varlığı olmayan, həqiqi aləmdən kənar bir anlayışdır”. Həqiqi aləmdən kənar, bizim dərk edə bilməyəcəyimiz yeganə varlıq isə Tanrıdır. Füzuli fəlsəfəsində deyildiyi kimi, sözün qüdrəti, məğlubedilməz azman ordulardan daha böyükdür. Tanrı haqq və ədalətin bərpası üçün insa-na iki böyük silah vermişdi: Söz və qılınc. Amma insanlar sözün dəstəyindən tutub onu yüksəklərə qaldırıb, şərin başını kəsə bilmədiyi təqdirdə daha asanını – silahı əlinə alıb və qan töküb. Min illərdir ki, Tanrının sirrinin sözdə olduğunu dərk edənlər onun yarandığı mücərrəd ele-mentləri araşdırıb, bunu əldə etmək üçün institutlar, aka-demiyalar yaradıb. Həqiqətin başının zorla kəsilə bilmə-yəcəyini müəyyənləşdirən əsilsizlər qılıncı kənara qoyub, söz oyununa girişmiş, onun sehri ilə bükülməyən dizləri büküb, qırılmayan iradələri qırıb, kəsilməyən başları kə-sib. Artıq dünyanın idarəçiliyinin sözün əlində olduğunu çoxları dərk edir, amma ona qarşı dura bilmirlər. Uçuru-ma aparan sehrli sözlərin ardınca gedirlər. Uçuruma düş-dükləri zaman bunu dərk etsələr də, artıq gec olur.
Bu gün dilimizdə tez-tez səslənən bir ifadə var: infor-masiya əsridir. Əslində, həmişə informasiya əsri olub. Amma indi informasiya yox, informasiyanın təhlilinin əs-ridir. Bunu dərk edə bilməyən bəşəriyyət artıq aldığı in-formasiya dəryasında boğulur. Halbuki hər damlasında böyük mətləblər gizlənən su kimi, sözün də hər hecasında gizlin mətləblər gah xoruldayır, gah da mışıl-mışıl yatır. Susuzluqdan yandığın zaman sənə yetəcək bir damla su əvəzinə, özünü dəryaya vurub acgözlüklə, birnəfəsə in-formasiyaları içirsən və beləcə boğulursan. Deməli, sözün təhlili və anlamını başa düşmək daha əhəmiyyətlidir.
Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl,
Edə hər saət səni ol uyqudan bidar söz.
Bəli, zaman sözün qılıncdan güclü olduğu bir zaman idi. İnsan sözlə silahlanmış sosial şəbəkələrlə kainatı idarə edirdi. İnternet əsri dünyanın işini asanlaşdırdığı qədər də çətinləşdirirdi. Artıq camaat qəzet, televiziya və jur-nallardan daha çox, sosial şəbəkələrdə olan şəxsi səhifə-lərdəki məlumatlarla idarə edilirdi. İnsanlarda belə bir fi-kir formalaşmışdı ki, böyük mətbuat qurumları sifarişlə işləyir, təqdimatlarını sifarişlə qururlar. Sifarişlərin kökü isə həmişə hansısa gizli təşkilatlara, qüvvələrə bağlanır-dı.
Yay səhərlərinin birində sosial şəbəkələrdə yeni bir xəbər yayıldı. Bu xəbərdə deyilirdi ki, Azərbaycanın Er-mənistanla təmas xəttində yerləşən hərbi hissələrindən bi-rində bir qrup hərbçi silah-sursat və pul oğurlayaraq qaç-mışdır. Müxalifət qəzetlərində də bu xəbər dərc edildi. Amma qəzetlərin hərəsi bir ehtimal irəli sürürdü. Aparıcı qəzetlərdən biri yazırdı: “azərbaycanlı əsgərlər hərbi his-sədən külli miqdarda pul və xeyli silah-sursat götürərək Gürcüstana qaçmış, oradan da Avropaya keçmişdilər.” Xarici qrantlar hesabına yaşayan digər bir qəzet isə yazır-dı ki, həmin hərbçilər hərbi hissənin xəzinədarını öldürə-rək pulları əldə etmiş, Ermənistan tərəfə sığınmışlar. Hər-bi hissədəki özbaşınalıq bütün əsgərləri cana gətirmiş, çı-xış yolunu Ermənistana, ordan da neytral ölkəyə keç-məkdə görüblər.
Bir qəzet də yazırdı ki, bu əsgərləri erməni kəşfiyyatı əsir götürmüşdür. Ona görə də dövlət bu rəzalətə görə heç bir açıqlama verə bilmir.
Xeyli versiyalar meydana atıldı… Hər kəs bu mövzu-da danışır, televiziyaların xəbərlərini gözləyir, amma bu barədə dolğun və inandırıcı bir məlumat eşitmədiyindən, başını aşağı salıb güzəranını keçirirdi. Müxalifət televizi-yaların bu hadisəni səssiz qarşılamasından istifadə edib sosial şəbəkə tribunalarından xalqın aldadıldığını söylə-yir, siyasi məqsəd üçün çox yaxşı istifadə edirdi. Elə bil, doğrudan da iqtidar qəzetlərinə və televiziyalarına bu haqda xüsusi tapşırıq verilmişdi. Hər hansı bir metronun girişindəki daşın üstündə “Allah” yazıldığını iddia edən mövhumatçı gəncləri ekranlara çıxaran, hər hansı bir köl-gənin ruh olduğunu söyləyən xəstə təxəyülləri işiqlandı-ran, hansısa bir iti altı barmağı olduğu üçün ekrana gəti-rən, əqidəsi və şəxsiyyəti olmayan bəzi mütrüb tayfasının bir-biri haqqında dediyi iyrənc fikirləri Azərbaycan audi-toriyasına sırıyan müstəqil televiziyalar bu qədər hənga-məyə heç nə olmamış kimi münasibət göstərdi. Hətta bu-nun şayə, yanlış olduğunu da səsləndirmədilər. Bunu, sa-dəcə, sosial şəbəkələrdə fəal olan gənclər azdan-çoxdan təhrif olunmuş formada duyur, rəylər bildirirdilər. Bu xə-bərin altında verilən rəylərdən birində yazılmışdı ki, kim nə bilir, bəlkə, bu gənclər də Mübariz İbrahimov kimi düşməndən qisas almağa gediblər. Yəqin bunun da səsi sonra çıxar.
Əhalinin böyük əksəriyyəti isə heç nədən xəbər tut-madı. Bu hadisə təzəcə yaddan çıxmağa başlamışdı ki, Amerikanın “Vaşinqton Post” qəzeti böyük bir yazı ya-yımladı. Bu yazıda Azərbaycan ordusunun səfil vəziyyət-də olduğundan bəhs edirdi. Bu hadisəyə üstüörtülü şəkil-də eyham vurularaq deyilirdi ki, demək olar, hər ay Azər-baycan ordusunda əsgərlər ya intihar edir, ya zabitlər tə-rəfindən öldürülür, ya da digər ölkələrə qaçırlar.
Əslində isə, hadisə tamam başqa cür olmuşdu. Çünki bu gün mətbuatda gördüklərimiz başqa, həqiqət isə tama-milə başqadır. Bəzən bəzi həvəskar mətbuat nümayəndə-ləri bilmədən həqiqətləri yazır. Amma inanılmış digər te-leviziya, qəzet və saytlar həqiqəti yolundan sapdıraraq yanlış informasiyanı xalqa sırıyırlar. Bəzən də hazırlanmış gizli bir planı bilmədən söz azadlığı altında darmadağın edirlər.
3
Ermənistanın işğal etdiyi ərazilərlə sərhəddəki Azər-baycan ordusunun hərbi hissələrindən birində kəşfiyyat bölüyünün bir-birinə daha yaxın olan, çətinliklərə düşə-rək bir-birilərini daha yaxşı tanıyan beş gənc var idi. On-lar arasındakı tanışlığın yaşı çox olmasa da, ortaq cəhətlə-rini müəyyənləşdirmiş, özləri də fərqinə varmadan bir-bi-rilərinə bağlanmışdılar. Bu, Vətən və Millət qayəsi idi. Ayrı düşüncələrə, baxışlara görə dəfələrlə mübahisələri düşsə də, bu nöqtədə birləşməyi bacarırdılar. Bundan əla-və, onları birləşdirən digər məsələlər içərisində iradə, əzm, dürüstlük, cəsarət, sevgi kimi digər amillər də var idi. Kəşfiyyatçı idilər. Verilən tapşırıqları daim qüsursuz yerinə yetirməyə çalışırdılar. Əməllərində bəzən yanlış-lıqlar və qüsurlar olsa da, niyyətləri pak idi.
Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı Müba-riz İbrahimovun göstərdiyi igidlikdən sonra onlarda yara-nan fövqəltəbii güc və bu gücdən doğan ideyalar mühüm bir qərar vermələrinə kömək etmişdi. Bunu gizir Alıyev Elçinin dəfələrlə təklif etməsinə baxmayaraq, kapitan Al-tay Cavadov bir az tərəddüd edirdi. Gizir Arslan Sultan-bəylinin bu ideyada qərarlı olmaması dəstənin digər üzv-lərini də ruhdan salırdı. Kapitanın “vaxtı gələndə gedə-rik” deməsi dostların əlini işdən soyudurdu. Altay Arsla-na daha çox güvəndiyindən onun fikrinə xüsusi önəm ve-rirdi. Hətta onun “hə” deməsi bu işin başlanması demək idi.
Nəhayət ki, günlərin birində məzuniyyətdən qayıdan Arslanın kapitanla uzun söhbətindən sonra qərar verildi. Sadəcə, bu dəstədə kimlərin olacağı onları narahat edirdi. Uzun və çətin bir yol idi. Bu yolun sonu isə görünmürdü. Ölüm, həbs, vətən xaini… Amma qisas hissinin güclü ol-ması bütün təhlükələri arxa plana atırdı. Həmişə qorxu hissinin qürur hissini tapdalamasından əziyyət çəkən xalqın bu oğullarında, indi qisas hissi bütün qorxu hisləri-ni tapdalamış, əzilmiş qürur hissinin yüksəlişinə səbəb ol-muşdu.
Ən önəmlisi isə, erməni xofunun aradan götürülməsi idi. Kapitanı düşündürən başlıca məsələ xalqda olan ruh düşkünlüyünün yüksəldilməsi idi. Milli Qərhrəman Mü-bariz İbrahimov bunu yaratmışdı. Əgər Mübariz İbrahi-movun atdığı cəsarətli addım onlarla kapitan kimi igiddə ruh yüksəkliyi yaratmışdısa, bu beş ərin atacağı addım bütün xalqı ruhlandıra bilərdi. Və beləcə, müharibə edib torpaqların qaytarılmasına zəmin yaranardı. O düşünür-dü ki, yalnız bu, xalqın özünəinam hissini qaytara bilərdi. Çünki Xocalı və Qaradağlı kimi faciələr xalqı xeyli qor-xutmuşdu. Həmişə “erməni kimdir ki, gəlib bizə nə isə et-sin” deyən xalq, Xocalıda erməninin “kimliyini” görmüş-dü. Bu isə planlı şəkildə atılan addım idi və o vaxt ermə-nilərin işinə çox yaxşı yaramışdı. Beləcə, rayonların bir-bi-rinin ardınca erməni yaraqlıları tərəfindən işğal olunması-nı sürətləndirmişdi. Kapitan bu hadisəni həmişə dostları ilə söhbətində Nizaminin “İsgəndərnamə” poemasındakı İsgəndərin zəncilərlə döyüşü ilə müqayisə edirdi. Belə ki, bir gün İsgəndərin ordusu zəncilərlə döyüşdə məğlub olub geriyə qaçır. Döyüşçülər arasında belə bir şayiə yayı-lır ki, düşmən tərəfin şahı qaniçəndir. Əsir düşmüş əsgər-lərin qanını içir. İsgəndər bu hadisəni eşidəndə çox fikir-ləşdi. Amma yol tapa bilmirdi ki, bilmirdi. Bu zaman və-ziri ona dedi ki, döyüş həmişə güc hesabına qazanılmır. Burada psixoloji amillər daha önəmlidir. İndi sənin qoşu-nunda bir vahimə var ki, rəqib şah qan içəndir. Gör əlinə keçsək, nələr gələr başımıza? – deyə qorxudan döyüşdən qaçırlar. Sən bunun qarşısını almaq üçün daha vəhşi bir addım atmalısan. Vəzirin məsləhəti ilə İsgəndər əsir gö-türdüyü düşmən döyüşçülərindən birinin başını bişirtdi-rib, əsirlərin qarşısında yeyir. Sonra da şərait yaradır ki, əsirlər qaçsınlar. Amma İsgəndər əslində adam kəlləsi yox, heyvan kəlləsi yemişdi. Rəqibin ordusu arasında qısa bir zamanda İskəndərin əsirlərin kəlləsini bişirtdirib yedi-yi hadisəsi yayıldı və bundan sonra o, istədiyinə nail ol-du. Bunun üçün də qaniçən ermənilərə İsgəndər kimi ca-vab vermək lazım idi. Saf qəlbli, pak niyyətli bu gənclərin millətin gələcəyi üçün düşündükləri ən yaxşı yol bu idi.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68657450) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.