Cins və xarakter
Otto Vayninger
XX əsrin əvvəllərində Viyana estetik, erotik və intellektual bir dünya kimi anılır: Freyd və psixoanalizin doğuluş yeri, vals və Sniçlerin romanları kimi. Çandak Senqopta iddia edir ki, bu mədəni titrəyişin konteksti təsəvvür etdiyinizdən də tutqun və qəlizdir. Bu qalmaqallı və maarifləndirici mühiti filosof Otto Vayninger (1880-1903) mübahisəli “Cins və xarakter” kitabında araşdırır. Bu kitabın nəşrindən qısa müddət sonra Vayninger intihar edir. Qadın və yəhudilərin individuallıqdan məhrum cinsi təlabat məhsulu olduğunu iddia edən kitab bestsellerə çevrilir.
Lüdviq Vitgenşteyn və Karl Kraus kimi intellektuallar tərəfindən dahi kimi qiymətləndirilən Vayninger mühakimələrinə görə deyil, dövrünün mərkəzi mövzuları – şəxsiyyətin təbiəti və anlamı səbəbiylə təqdir edilir. Senqopta, Vayningerin elmi dil və məlumatları öz baxışlarının xeyrinə istifadə etməsinə xüsusi diqqət çəkir.
OTTO VAYNİNGER
CİNS VƏ
XARAKTER
MÜNDƏRİCAT
BİRİNCİ HİSSƏ
CİNSİ RƏNGARƏNGLİK
GİRİŞ…. 6
I FƏSİL. “KİŞİLƏR” VƏ “QADINLAR” 11
II FƏSİL. ARRHENOPLASMA və THELYPLASMA 18
III FƏSİL. CİNSİ CAZİBƏ QANUNLARI 37
IV FƏSİL. HOMOSEKSUALİZM VƏ UŞAQBAZLIQ 59
V FƏSİL. XARAKTEROLOGİYA VƏ MORFOLOGİYA 69
VI FƏSİL. AZAD QADINLAR 86
İKİNCİ HİSSƏ
CİNSİYYƏT TİPLƏRİ
I FƏSİL. KİŞİ VƏ QADIN………………………………………………......103
II FƏSİL. KİŞİ VƏ QADIN SEKSUALLIĞI 112
III FƏSİL. KİŞİ VƏ QADIN ŞÜURU 124
IV FƏSİL. İSTEDAD VƏ DAHİLİK 140
V FƏSİL. İSTEDAD VƏ YADDAŞ 157
VI FƏSİL. YADDAŞ, MƏNTİQ, ETİKA 197
VII FƏSİL. MƏNTİQ, ETİKA, MƏN 213
VIII FƏSİL. “MƏN” PROBLEMİ VƏ DAHİLİK 230
IX FƏSİL. KİŞİ VƏ QADIN PSİXOLOGİYASI 260
X FƏSİL. ANALIQ VƏ FAHİŞƏLİK 308
XI FƏSİL. EROTİKA VƏ ESTETİKA 349
XII FƏSİL. QADININ MAHİYYƏTİ VƏ
ONUN KAİNATDAKI ANLAMI 378
XIII FƏSİL. YƏHUDİLİK 452
XIV FƏSİL. QADIN VƏ BƏŞƏRİYYƏT 503
B İ R İ N C İ H İ S S Ə
CİNSİ RƏNGARƏNGLİK
GİRİŞ
Hər cür düşüncə orta ümumilikdə anlayışlardan yola çıxaraq iki istiqamət üzrə inkişaf edir. Düşüncə bir tərəf-dən daha çox şeyləri öz içinə alan və bunun sayəsində get-gedə daha geniş fəaliyyət sahəsi tutan daha ali mücər-rədlikdə anlayışlara can atır, digər tərəfdən isə o anlayış-ların kəsildiyi nöqtəyə – konkret vahid kompleksə, fərdə yönəlir. Bu elə bir nöqtədir ki, ona biz düşüncə sferamız-da yalnız sonsuz sayda məhdudlaşdırıcı təriflər yolu ilə, daha yüksək, daha ümumi “şeylərə”, yaxud hansısa son-suz sayda spesifik fərqli anlara qovuşmaq yolu ilə çata bi-lərik.
Məməlilərdən, quşlardan, soxulcanlardan fərqlənən balıqlar sinfinin mövcudluğu faktı balıqların qığırdaqlı və sümüklü olması faktından daha əvvəl hamıya məlum idi. Digər tərəfdən bütün balıqları quşlar və məməlilərlə onur-ğalılar anlayışı ilə birləşdirmək və soxulcanları bu yolla alınmış daha mürəkkəb vahid hadisələr kompleksi ilə qar-şılaşdırmaq fikrinə isə çox sonralar gəlinmişdir.
İnsanlar ruhun gerçəklik sferasındakı sonsuz oxşarlıq və fərqliliklərlə gözə çarpan bu özünütəsdiqini heyvanlar aləmindəki yaşayış uğrunda mübarizə ilə müqayisə edir-dilər. Anlayışların köməyi ilə biz özümüzü dünyadan qo-ruyuruq.
Zorla özündən çıxarılmış adamı içində olduğu o məh-dud sfera üçün zərəsizləşdirməkdən ötrü tutub əl-ayağını bağladığımız kimi onlarla da (anlayışlarla) biz yavaş-yavaş və tədricən bütün dünyanı sarırıq. Bunu edib əsas təhlükə-ni sovuşdurduqdan sonra biz ayrı-ayrı əzablara girişirik və o zaman bütün işi tamamlamış oluruq.
Ən qədimlərə aid iki anlayış var ki, insanlıq öz mənə-vi həyatının lap başlanğıcından onlarla qarşılaşmalı ol-muşdur. Doğrudur tez-tez onlara əhəmiyyətsiz düzəlişlər edilmiş, onlar təmirə göndərilmiş, lakin tam yaxud qis-mən təmir edilməli olduğu halda yalnız yamaq vurulmuş, onlardan nə isə çıxarılıb atılmış və yenidən əlavə edilmiş-dir. Beləcə insanlar onların məzmununu gah məhdudlaş-dırmış, gah da yenidən genişləndirmişlər. Misal üçün dar seçki qanunu yeni ehtiyacların təzyiqi ilə buxovlarını bir-birinin ardınca açmağa məcbur olmuşdur. Lakin hər hal-da ümumən və bütövlükdə götürüldükdə düpbədüz keç-mişdə olduğu kimi biz hələ bu günə qədər onlarla kifa-yətlənirik. Mən burada kişi və qadın anlayışlarından bəhs edirəm.
Doğrudur, biz arıq, incə, yastı, əzələli, enerjili, dahi “qadınlardan”, qısa saçlı və bəm səsli “qadınlardan” bəhs edirik həmçinin, saqqalsız, naqqal “kişilərdən” də danışı-rıq. Biz həmçinin “qadına bənzəməyən qadınların”, “kişi-sayaq qadınların” və “kişiyə bənzəməyən kişilərin”, “qa-dınsayaq kişilərin“ olduğunu da etiraf edirik. İnsanın hələ doğuşdan bu və ya digər cinsə mənsubiyyətini müəyyən edən yalnız bir xüsusiyyəti diqqətə almaqla anlayışlara hətta onları inkar edən təriflər verməyə can atırıq. Lakin belə vəziyyət heç bir məntiqə sığmır.
Dostlar arasında, ya da salonda, elmi və ictimai top-lantıda “kişilər və qadınlar” barədə, “qadının azad olma-sı” barədə qızğın mübahisələri eşitməyən yaxud özü belə mübahisələri salmayan varmı? Bunlar elə söhbətlər və mübahisələrdir ki, “kişilər” və “qadınlar” sonu olmayan bir mütəmadiliklə bir rəng hüdudunda hər cür fərqlərdən məhrum edilmiş ağ və qırmızı kürələr kimi bir-birinə qar-şı qoyulur!
Mübahisəli məqamları onların hər birinin fərdi yara-nışı baxımından araşdırmaq cəhdi isə heç vaxt olmamış-dır, belə ki, hər birinin fərdi təcrübəsi olduğundan müxtə-lif şeylərin bir sözlə adlandırıldığı, dil və anlayışın bir-bi-rilə uzlaşmadığı bütün hallarda olduğu kimi burada da hər cür razılaşma ağlasığmaz görünür. Doğrudanmı, ta-mamilə iki müxtəlif qrup olan “qadınlar” və “kişilər” hər qrupun daxilində bu qrupun digər nümayəndələri ilə bü-tün maddələr üzrə üzləşən yekrəng bir şey kimi gözə çar-pır? Cinslər arası fərqlər barədəki mühakimələr çox hal-larda şüursuzca və getdikcə daha qətiyyətli olaraq buna söykənir. Təbiətdə heç yerdə belə kəskin fərqlilik müşahi-də olunmur. Məsələn, biz metallardan qeyri-metallara, qatışıqlardan kimyəvi birləşmələrə tədrici keçidləri görür, heyvanlarla bitkilər, məməlilərlə quşlar arasındakı aralıq formalara rast gəlirik. Yalnız ümumi praktiki ehtiyaclar baxımından aləmi seyr nöqtəsi tapmaq üçün biz hadisə-ləri qruplaşdırır, onların arasına dəqiq sərhədlər çəkir, tə-biiliyin sonsuz melodiyasından ayrı-ayrı ariyaları çəkib qoparırıq. Lakin ağlabatan, mənasız yaxşılıq əzab olur. Bu eyni vaxtda həm təfəkkür anlayışlarına, həm də miras qalmış ifadə qanunlarına aiddir. Qeyd olunmuş analogi-yalardan çıxış etsək, biz bu halda da təbiətin bir tərəfdən kişi cinsindən, digər tərəfdən isə qadın cinsindən olan bü-tün varlıqlar arasında kəskin sərhəd qoymadığı fikrini heç cürə qəbul edə bilmirik. Buna görə də hər hansı bir varlığı bu uçurumun sırf bu və ya digər tərəfinə aid etmək müm-kün deyil. Bu qətilik hətta qrammatikaya da yaddır. Dəfə-lərlə elə olub ki, qadın məsələsi barədə bitməz mübahisə-lərə ali hakim olaraq anatom cəlb olunub.
Onun qarşısında vəzifə qoyulub ki, kişi və qadının ruhani təbiətinin anadangəlmə və buna görə də dəyişməz xüsusiyyətləri ilə qazanılmış xüsusiyyətləri arasındakı fərqlilikdən doğan mübahisəni həll etsin (kişi və qadın dühası barədə məsələni anatomik nəticələrdən asılı etmək çox qəribədir. Əgər burada, həqiqətən də, insan həyatının digər hər hansı bir sahəsindən götürülmüş təcrübənin kö-məyi ilə onlar arasında heç bir bir fərq müəyyən etmək mümkün olmursa, onda necə ola bilər ki, bir tərəfdə on iki kub santimetrdən bir az artıq beyin tədqiqatın ümumi nəticəsini təkzib etsin). Beyindən yaxud başqa bir bədən əzamızdan bəhs olunmasından asılı olmayaraq qəti me-yarlar haqqında suala daha dərin düşünən anatomlar bü-tün hallarda aşağıdakı cavabı verirlər. Bütün kişilər və qadınlar arasında ümumi cinsi fərqlər göstərmək qeyri-mümkündür. Doğrudur, kişilərin çoxunda əlin skeleti qadınların çoxunda olan əl skeletindən tamamilə fərqlənir, lakin nəinki təkcə sümüklərə görə, hətta ayrı-ayrı əzalar əzələlərlə, bağlarla, oynaqlarla, dəri ilə, arteriya və sinir-lərlə saxlanmış olduğu halda da, tam əminliklə cinsiyyəti təyin etmək mümkün deyildir. Həmin şey döş qəfəsinə də, xaç sümüyə də, kəlləyə də aiddir. Bəs onda skeletin cinslər arasındakı kəskin fərqi, xüsusilə aydın nəzərə çarpdıran hissəsi haqqında, çanaq haqqında nə demək olar? Axı ümumi fikir belədir ki, çanaq bəzi hallarda doğuş aktı üçün uyğundur, bəzi hallarda da isə yox. Buna baxmayaraq, ça-naq da etibarlı meyar deyildir. Küçədəki insanları müşahi-də edən hər bir kəs asanlıqla bunu görə bilər ki, qadınlar-dakı kimi geniş çanaqlı çoxlu “kişi” olduğu kimi, dar kişi çanaqlı çoxlu “qadın” da vardır. Beləliklə, doğrudanmı, hər hansı cinsiyyət fərqləri mövcud deyildir? O halda kişi-lər və qadınlar arasında, ümumiyyətlə, heç bir fərq qoyma-maq daha məsləhət deyilmi?
Bu çətinlikdən necə qurtarmaq olar. Köhnə görüş öm-rünü başa vurub və daha bizi qane etmir, ancaq biz onsuz heç cür ötüşə bilmirik. Miras qalmış anlayışlar məsələnin qənaətbəxş izahını verə bilmədiyi üçün onları daha dərin-dən araşdırmağı sınamalıyıq.
I FƏSİL
“KİŞİLƏR”
VƏ “QADINLAR”
Əksər canlı varlıqların ən ümumi təsnifatı, onların er-kəklərə və dişilərə, kişilərə və qadınlara bölünməsi gerçək faktları araşdırmağa heç cür imkan vermir. Çoxları bu an-layışların işə yaramadığını bu və ya digər ölçüdə aydın dərk edirlər. Bu məsələ ilə bağlı müəyyən bir aydınlıq əldə etmək bu əsərimin ən əsas hədəfidir.
Araşdırdığım mövzu ilə bağlı hadisələri ən yeni dövr-də nəzərdən keçirmiş tədqiqatçılara tamamilə qoşulmaqla yanaşı, bunu qeyd etməyi özümə borc bilirəm ki, bu tədqi-qatın çıxış nöqtəsi kimi inkişaf tarixi (embriologiya) ilə mü-əyyən edilmiş insanın, bitkilərin və heyvanların ilkin emb-rional quruluşunda cinsiyyət fərqinin olmadığı faktını gö-türmüşəm. Belə ki, beş həftəlik insan rüşeymində onun sonra əldə edəcəyi cinsiyyətin əlamətlərini görmək hələ heç cür mümkün deyildir. Yalnız beş həftədən sonra bura-da başlayan proseslər hamiləliyin üçüncü ayının sonunda ilkin olaraq hər iki cins üçün ümumi quruluşun birtərəfli inkişafı ilə başa çatır. Özünün daha sonrakı gedişində isə bu proses hansısa müəyyən seksual istiqamətdə fərdiyyə-tin qazanılmasına gətirib çıxarır. Burada mən bu proses-lərin ayrı-ayrı detalları üzərində dayanmayacağam. Digər cinsiyyətin əlamətlərinin, heç olmasa hətta tamamilə tək cinsiyyətli bitki, heyvan və insan fərdlərində həmişə sax-lanması və heç vaxt tamamilə yoxa çıxmaması faktı, hətta ali orqanizmlər kateqoriyasına mənsub hər rüşeymin bu biseksual quruluşu ilə izah olunur. Cinsiyyətcə fərqlənmə heç vaxt tamamilə başa çatmır. Kişi cinsinin bütün xüsu-siyyətləri zəif, güclə seçiləcək halda olmuş olsa belə, qa-dınlarda da rast gəlinir; əksinə qadına məxsus əlamətlər çox formalaşmış şəkildə olmasa da, bütövlükdə kişidə də vardır. Belə hallarda, adətən, deyilir ki, onlar “rudimentar” haldadır.
Fikrimizi təsdiqləmək üçün misal olaraq irəlidə də müstəsna maraq dairəmizdə olacaq insanı götürək. Əsl qadının da kişilərdə saqqalın çıxdığı oxşar yerlərində “la-nugo” adlandırılan piqmentlənməmiş yumşaq tüklər olur. Buna oxşar olaraq əsl kişinin də məmələrinin altında süd vəziləri kompleksləri – inkişafdan qalmış komplekslər olur. Cinsiyyət orqanları və onların ifrazat yollarının yer-ləşdiyi tractus urogenitalis (sidik yolları) adlanan sahədə bu hadisələr xüsusi diqqətlə tədqiq olunmuşdur. Bütün bunlar birmənalı şəkildə hər iki cinsiyyətin əlamətləri ara-sında rudimentar halda tam bir paralellik olduğunu göstə-rir. Bu embrioloji tapıntılar bəzi digər məlumatlarla qarşı-laşdırılaraq sistematik əlaqə şəklinə Hekkellə razılaşaraq cinslərə bölünməni “honoxorizm” adlandırsaq, o zaman canlı varlıqların müxtəlif sinif və növlərində bu honoxo-rizmin müxtəlif dərəcələrini aşkar etmiş olacağıq. Nəinki bitkilərin, eləcə də heyvanların müxtəlif növləri gələcəkdə qazanacağı cinsiyyətin əlamətlərinə hansı ölçüdə malik ol-masından asılı olaraq öz aralarında bir-birilərindən fərqlə-nəcəklər. Cinsi dimorfizm – bu daha geniş nöqteyi-nəzər-dən baxdıqda cinsi fərqliliyin ən yüksək dərəcəsi, deməli, ən güclü honoxorizmdir. Məsələn, “asellus aquaticus”un (su ulağı) bəzi növlərində belə bir xüsusiyyət müşahidə olunur: eyni bir növün erkək və dişiləri xarici görünüşcə bir-birindən iki tamamilə müxtəlif ailəyə və cinsə aid fərd-lərdən az fərqlənmirlər, hətta bəzən daha kəskin fərqlənir-lər. Onurğalılarda heç vaxt belə kəskin honoxorizm müşa-hidə olunmur, nəinki xərçəngkimilərdə yaxud həşəratlar-da. Onlarda erkəklə dişi arasında cinsi dimorfizm halında olduğu kimi kəskin fərqlənmə müşahidə olunmur. Burada daha çox sonsuz sayda qarışıq cinsi formalara, o cümlədən, “hemafroditizm”ə rast gəlinir. Balıqlarda isə hətta müs-təsna ikicinsiyyətli, normal hemofroditizmli bütöv ailələrə rast gəlirik. Ancaq qabaqcadan bunu qəbul etmək lazımdır ki, ən əhəmiyyətsiz qadınlıq qalıqlarına malik kəskin er-kəklər və tamamilə nəzərə çarpmayan kişiliyə malik kəs-kin dişilər və bu iki tipin arasında mərkəzdə bir cür he-mafrodit forma olmaqla bahəm bu üç nöqtə arasında heç dolmamış boşluq yoxdur. Bizi xüsusi olaraq insan maraq-landırır. Lakin ona tətbiq oluna bilən hər şey bəzi dəyişik-liklərlə cinsi yolla çoxalmaq qabiliyyətinə malik əksər canlı varlıqlar üçün də keçərlidir. İnsan haqqında isə tərəddüd-süz aşağıdakıları demək olar: kişi və qadın arasında sonsuz sayda “aralıq cinsi formalar” adlandırılan keçid dərəcələri vardır. Fizikada Boyl-Gey-Lüssak qanununa tabe olan (hə-qiqətdə isə heç bir qaz bu qanuna tabe olmur) ideal qazlar-dan danışılır ki, bu qanuna əsaslanaraq götürülmüş kon-kret halda ondan mümkün ola bilən bütün kənarlaşmalar müəyyən olunsun. Beləcə, biz də həqiqətdə mövcud olma-yan tipik cinsi formalar olaraq ideal kişi (K) və ideal qadını (Q) qəbul edə bilərik. Bu tipləri qəbul etmək nəinki müm-kün, həm də zəruridir. Nəinki hər bir “incəsənət obyekti”, həm də “elm obyekti” Platonun dediyi mənada tipdir, ide-yadır.
Mütləq bərk və mütləq elastiki cismin xassələrini təd-qiq edərkən fizika çox yaxşı dərk edir ki, gerçəklikdə onun gəldiyi nəticələri tam təsdiq edəcək heç bir hal yoxdur. Cismin bu iki halı arasındakı empirik məlumatlar, aralıq mərhələlər fizika üçün tipik xassələrin tapılmasının yalnız çıxış nöqtəsidir, bu mərhələlər özləri isə əks istiqamətdə, yəni nəzəriyyədən praktikaya getdikdə bəzi qarışıq forma-lar kimi nəzərdən keçirilir və geniş müzakirə olunur. Eləcə də bunun kimi mükəmməl kişi və mükəmməl qadın ara-sında yalnız hər cür mümkün pillələr, onlara yalnız məlum yaxınlaşmalar mövcuddur, onların özləri isə real olaraq mövcud deyillər.
Ona diqqət etmək lazımdır ki, burada söhbət təkcə sadəcə biseksual meyillənmədən yox, daim qüvvədə olan ikicinslilikdən gedir. Sonuncu isə bu vaxta qədər aparıl-mış tədqiqatlarda edildiyi kimi, yalnız təkcə orta cinsi for-malarla, fiziki və psixi hermafroditlərlə məhdudlandırıl-mamalıdır. Aydındır ki, bu formada mənim fikrim tama-milə yenidir. Bu vaxta qədər “aralıq cinsi pillələr” adı al-tında bilinən yalnız orta cinsi pillələr idi. Sanki riyazi dillə ifadə etsək, bura cinsi formaların yığıldığı yer idi. Sanki burada görünən iki kənar nöqtəni birləşdirən və hər yerdə eyni sıxlıqla örtülmüş xətt üzərindəki əhəmiyyətsiz məsa-fədən daha böyük bir şey idi.
Deməli, kişi və qadın sanki bütün canlı fərdlərə ən fərqli nisbətlərdə yayılmış iki substansiya (mahiyyət) ki-midir, həm də hər substansiyanın əmsalı heç vaxt sıfıra bərabər ola bilməz. Hətta belə demək olar ki, təcrübə aləmində nə kişi, nə də qadın yoxdur, var olansa yalnız kişilik və qadınlıqdır. Buna görə də A və B fərdlərini sa-dəcə kişi və qadın adlandırmaq doğru deyildir, əksinə on-ların hər birində nə ölçüdə kişilik və qadınlıq olduğunu göstərmək lazımdır.
Bu baxışı təsdiqləyən sonsuz sayda sübutlar gətirmək olardı. Onlardan ən ümumiləri artıq girişdə öncədən qeyd olunmuşdur. Qadın çanaqlı və qadın döşlü, zəif tük ör-tüklü və ya tamamilə tüksüz, incə belli, çox uzun saçlı “kişilər”i, dar çanaqlı və batıq döşlü, zəif perinacumlu və nazik budlu, kobud bəm səsli və bığlı (bunlar qadınlarda gözümüzə çarpdığından daha çox olur, əlbəttə, böyümə-yə qoymurlar) “qadınları” yadınıza salıram. Klimaksdan sonra qadınlarda çıxan saqqal bura aid deyil və sair və i.a. Adətən, eyni bir adamda qəribə şəkildə cəmləşən bütün bu hadisələr həkimə də, praktik anatoma da yaxşı məlumdur. Lakin indiyə qədər onlar ayrı-ayrı baxılmış və ümumi əlaqəyə gətirilməmişdir. Tərəfimizdən dəstəklənən baxışın lehinə ən qəti sübut cinsiyyət fərqlərini ifadə edən ədədlə-rin güclü rəqsidir ki, bu da bütün xüsusi əsərlərə, bənzər fərqləri müəyyənləşdirmək üçün aparılmış antropoloji və anatomik xarakterli bütün mümkün ölçmələrə dəyişməz sürüşkənlik möhürü vurur. Qadınlara aid ədədlər heç vaxt kişilərə aid ədədlərin sona çatdığı yerdən başlanmır, həmişə həm kişilərin, həm də qadınların eyni miqdarda doldurduğu müəyyən aralıq sahə mövcud olur. Aralıq cinsi formalar nəzəriyyəsinin bu dayanıqsızlığı müəyyən qədər faydalı olsa da, bununla eyni zamanda əsl təmiz elmin maraqlarına ciddi ziyan vurmuşdur. İxti-saslı anatom və antropoloqlar heç vaxt cinsiyyət tiplərinin elmi cəhətdən müəyyən olunmasına çalışmamış, yalnız bərabər tətbiq oluna bilən ümumi əlamətləri tapmaq istəmişlər. Lakin sonsuz sayda cürbəcür istisnalar ucbatından bu heç vaxt onlara nəsib olmamışdır. Buraya aid olan bütün ölçmə nəticələrinin qeyri-müəyyənliyi və dağınıqlığı bununla izah olunur.
Bizim sənaye epoxasının həm öz elmiliyini xüsusi nə-zərə çarpdırmaq, həm də əvvəlki dövrlərdən fərqlənmək-dən ötrü statistikaya ümumi marağı bu ideyaların uğurlu inkişafı yolunda güclü əngəldir (yəqin ki, statistika ilə ri-yaziyyatın qohumluğu özünü büruzə verir). Tip deyil, or-ta səviyyə axtarmışlar. Anlamamışlar ki, təmiz (tətbiqi ol-mayan) elmi sistemdə mərkəzi fiqur yalnız tipdir. Buna görə də mövcud morfologiya və fiziologiya öz kəşfləri ilə tip axtarmaqla məşğul olan insana kömək etmək iqtida-rında deyildir. Burada yeni ölçmələr müəyyən edilməli, məsələnin daha geniş tədqiqi aparılmalıdır. İndi əlimizdə olan məlumatların elm üçün sözün yalnız Kant anlamın-da deyil, daha geniş anlamında heç bir əhəmiyyəti yox-dur.
Bu halda ən vacib şey K və Q-nin dərk olunmasıdır, ideal kişi və ideal qadının (“ideal”, yəni hər cür sonrakı təsnifatsız tipik) dəqiq və doğru müəyyənləşdirilməsidir. Əgər biz bu tipləri dərk və müəyyən edə bilsək, onda ar-tıq onları ayrı-ayrı hallara tətbiq və sonuncunu hər iki ti-pin müəyyən miqdarının qarışığı kimi təsvir etmək çətin olmayacaq. Beləliklə, bu əsər bizə bol nəticələr vəd edir.
Mən bu fəslə belə yekun vururam: elə bir canlı varlıq yoxdur ki, yalnız müəyyən bir cinsiyyət baxımından tə-yin oluna bilsin. Gerçəklik daha çox iki nöqtə (məqam) arasında müəyyən dəyişilmə büruzə verir, onlardan heç biri empirik aləmin hansısa bir fərdində tamamilə təcəs-süm olunmur, lakin hər bir fərd onların hər birinə yaxın-laşır. Elm bu iki quruluş tipi arasındakı tək varlığın möv-qeyini müəyyənləşdirməyi öz qarşısına məqsəd qoymalı-dır. Bu tipləri təcrübə dünyasında ola-ola onun fövqünə yüksələn xüsusi metafizik varlıq saymaq lazım deyildir. Gerçəkliyin mümkün mükəmməl təsvirinin evristik moti-vi labüd olaraq onların dərkinə aparır.
Bütün canlı varlıqlarda cinslərin fərqliliyinin nata-mamlığının nəticəsi kimi ortaya çıxan bu biseksuallığın anlaşılması hələ çox qədimlərə aiddir. Ola bilsin ki, o, Çin mifologiyası üçün də yad olmamışdır, amma hər halda QədimYunanıstanda çox bilinən bir şey idi. Hermafrodi-tin mifik obrazda təsviri və Platonun “Ziyafət” əsərində Aristofanın hekayəsi buna sübutdur. Daha sonrakı dövr-lərdə mövcud olmuş qnostik ofit sektası ilk insanı Andro-ginia kimi təsəvvür edirdi.
II FƏSİL
ARRHENOPLASM
VƏ THELYPLASMA
Bura aid faktları hərtərəfli nəzərdən keçirməyi qarşı-sına məqsəd qoymuş tədqiqat hər şeydən öncə oxucunun bu əsərdə cinsiyyət tiplərinin anatomik və fizioloji xüsu-siyyətlərinin yeni və tam təsvirini tapacağı ilə bağlı təbii ümidini doğrultmalıdır. Məqsədimin bu böyük məsələni həll etmək üçün müstəqil tədqiqatlar aparmaq olmadığını nəzərə alsaq (əsərimin son məqsədi üçün də bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur) və bir adam üçün bunun öhdəsindən gəlməyin mümkün olub-olmamasından asılı olmayaraq mən bu əsərdən əvvəlcədən imtina etməliyəm. Ədəbiy-yatda olan bütün nəticələrin kompilyativ şərhi isə tamami-lə gərəksiz bir iş olardı, çünki Hevlok Ellis bunu çox gözəl bir şəkildə etmişdir. Ehtimal əqli nəticələr yolu ilə onun tapdığı nəticələr əsasında cinsiyyət tipləri yaratmağa can atmaq bizi ən yaxşı halda hipotetik müddəalara gətirəcək ki, bu da elmi işin inkişafını zərrə qədər də asanlaşdırma-yacaq. Bu fəsil daha çox formal, ümumi xarakter daşıyır. O, bioloji prinsiplərə istiqamətlənib və gələcək tədqiqatçı-ların diqqətini bəzi ayrı-ayrı məsələlərə cəlb etmək və bu-nunla onların işinə öz töhfəsini vermək istəyir. Bioloji bi-likləri olmayan oxucu bu fəsli adlayarsa, kitabın qalan hissələrinin onun tərəfindən anlaşılmasına bunun xüsu-si zərəri olmayacaq.
Kişiliyin və qadınlığın müxtəlif dərəcələri haqqında təlim sırf anatomik nöqteyi-nəzərdən inkişaf etdirilmişdir. Anatomiya isə təkcə kişiliyi və qadınlığı ifadə edən forma-ları öyrənməklə məhdudlaşmır. O, həmçinin onların hansı yerlərdə xüsusi kəskinliklə gözə çarpdığına da diqqət yeti-rir. Bədənin müxtəlif hissələrində əks olunan cinsiyyət fərqlərinə dair gətirilmiş misallar onu sübut edir ki, cinsiy-yət təkcə mayalanma orqanları və rüşeym vəziləri ilə məh-dudlaşmır. Lakin burada sərhəd xəttini haradan keçirməli? Cinsiyyət yalnız “birinci”, yaxud “ikinci” cinsi əlamətlər-dən ibarətdirmi? Yaxud onun əhatəsi daha genişdir? Başqa sözlə cinsiyyət harada var və harada yoxdur?
Göründüyü kimi, son onilliklərdə kəşf edilmiş çoxlu yeni faktlar yenidən bizi məcbur edir ki, XIX yüzilliyin 40-cı illərində kəşf edilmiş, lakin özünə çox az tərəfdar top-lamış bir nəzəriyyəni qəbul edək. Məsələ ondadır ki, bu nəzəriyyənin labüd olaraq gətirib çıxardığı nəticələr həm onun banisini, həm də onun əleyhdarlarını elmi araşdır-maların bütün nəticələri ilə uzlaşmayan ziddiyyətlərlə üz-üzə gətirirdi. Doğrudur, bu ziddiyyətlər onun banisinə deyil, əleyhdarlarına aradan qaldırılmaz görünürdü. Hal-hazırda təcrübə bizi məcbur edir ki, yenidən ən yeni elmi məlumatlarla bağlı bəzi dəyişikliklərə uğramalı olan bu nəzəriyyəyə müraciət edək. Mən cinsiyyətin bütün bədə-nə yayıldığını təsdiqləyən Kopenhagenli zooloq Yor.İape-tusa Sm.Stenstrupun təlimindən bəhs edirəm.
Ellis orqanizmin cinsi quruluşca hər yerdə fərqli ciz-gilər büruzə verən, demək olar ki, bütün toxumaları haq-qında çoxlu məlumatlar topladı. Xatırlatmaq istəyirəm ki, tipik kişi və tipik qadın sifət rəngi bir-birlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Bu onu düşünməyə əsas verir ki, həm də-rinin hüceyrələrində, həm də onun qan damarlarında mə-lum cinsi fərqlilik özünü büruzə verir. Şübhəsiz ki, həm qan boyayıcı maddənin miqdarında, həm də mayenin kub santimetrindəki qan kürəciklərinin sayında bu fərqlilik var. Bişof və Rüdinger beyində cinsiyyət fərqliliyi oldu-ğunu müəyyən etdilər, ən yeni dövrdə isə Yustus və Alis Qaul eyni fərqliliyi vegetativ orqanlarda da (qaraciyər, ağciyər, dalaq) kəşf etdilər. Həqiqətən də, qadında nə var-sa, bəzisi güclü, bəzisi zəif olmaqla kişiyə “erogen” təsir göstərir. Öz növbəsində kişidə olan hər şey qadını qıcıq-landırır və özünə cəlb edir.
Elə bu məqamda biz formal məntiq baxımından, doğ-rudan da, fərziyyədən başqa bir şey olmayan, lakin onun doğruluğunu təsdiq edən çox sayda faktların təsiri altında demək olar ki, tam mötəbərlik qazanan belə bir müddəa irəli sürə bilərik: orqanizmin hər bir hüceyrəsi müəyyən cinsi xarakterə, müəyyən cinsi çalara sahibdir. Aralıq cinsi formaların universallığı prinsipimizə uyğun olaraq elə buradaca əlavə edirəm ki, bu cinsi xarakter müxtəlif in-tensivlik dərəcəsinə malik ola bilər. Cinsi xarakteristika-nın ifadə gücünün müxtəlifliyinə verilən bu zəruri inter-val həm yalancı, həm də əsl hermafroditizmi xüsusi zəh-mət çəkmədən bizim sistemə daxil etməyə imkan verir (heyvanlarda onun mövcudluğu Stenstrupun zamanında hər cür şübhədən kənar idi. İnsana gəldikdə isə hələ indi də bir az şübhə ilə yanaşmaq olar). Stenstrup deyir: “Əgər heyvanın cinsiyyəti təkcə elə mayalanma orqanları ilə məhdudlaşsaydı, o zaman bir heyvanda cəmləşmiş bir-bi-rilə yanaşı mövcud olan iki cinsiyyət mexanizmi fərz olu-na bilərdi. Lakin cinsiyyəti müəyyən cəmləşmə yerinə ma-lik, yaxud müəyyən mexanizmdə ifadə olunmuş bir şey kimi təsəvvür etmək olmaz. O hər yerdə özünü göstərir və canlı varlığın bütün nöqtələrində inkişaf edir. Kişi bədə-nindəki hətta ən əhəmiyyətsiz hər bir hissə o, qadın var-lığındakı uyğun hissəyə nə qədər çox oxşasa da, kişiyə xas-dır. Öz növbəsində, qadındakı ən əhəmiyyətsiz hissə də yalnız qadına xasdır. Hər iki cinsiyyət mexanizminin bir fərddə birləşməsi yalnız o halda onu, həqiqətən, ikicin-siyyətli edər ki, hər iki cinsin təbiəti onun bütün bədənin-də eyni dərəcədə hakim olsun və sonuncunun hər nöqtə-sində özünü büruzə versin. Lakin bu cinsiyyətlərin möv-cud əksliyi halında onların bir-birini qarşılıqlı surətdə məhv etməsi və yaxud həmin varlıqda hər hansı cinsiyyət əlamətlərinin yoxa çıxması deməkdir. ”Əgər empirik fakt-ların mənasına uyğun hərəkət edərək K və Q arasında sonsuz sayda keçid pillələr olması prinsipini orqanizmin bütün hüceyrələrinə şamil etmək lazım olduğunu etiraf etsək, o zaman Stenstrupun rastlaşdığı çətinlik aradan qalxmış olar və hermafroditizm artıq eybəcərlik kimi gö-rünməz.
Mütləq kişilikdən onun tam yoxluğuna, yəni onun mütləq qadınlıqla üst-üstə düşdüyü nöqtəyə qədər olan bütün orta pillələr ayrıca götürülmüş hər bir hüceyrənin sonsuz sayda müxtəlif cinsi xarakteristikaları kimi nəzərə çarpır. Bu fərqlilik şkalasını bir-birilə real şəkildə birləş-miş substansiyalar kimi təsəvvür etmək və yaxud böyük molekullardakı sonsuz sayda çox müxtəlif növ atomlar şəklində vahid protoplazmanı qəbul etmək – bu məsələ-nin həllində hər cür fərziyyələr irəli sürməkdən çəkinmək daha yaxşı olardı. Birinci fərziyyə fiziloji baxımdan tətbi-qə yararlı deyil – onda onun forması fizioloji cəhətdən ey-ni qalsa da, hər bir kişi və qadın bədən hərəkəti üçün onu müəyyən edən şəraitdə ikilik zəruri olardı. İkinci fərziyyə isə daha çox kifayət qədər uğur əldə etməmiş irsiyyət nə-zəriyyələrini xatırladır. Onların hər ikisi, bəlkə də, eyni də-rəcədə həqiqətdən uzaqdır.
Bizim dövrdə hətta təxmini də olsa, təcrübə əsasında bunu sübut etmək imkansızdır ki, götürülmüş hüceyrənin kişiliyi və qadınlığı nədən ibarətdir, hər bir Q hüceyrəsi-nin K hüceyrəsindən histoloji, molekulyar-fiziki, yaxud kimyəvi fərqi nə qədərdir. Biz gələcək tədqiqatların nəti-cələri barədə öncədən qərar vermədən (onlar, yəqin ki, bioloji hadisələri fizika və kimyadan spesifik olaraq çıxar-mağın mümkünsüzlüyünü qəbul edəcəklər) nəinki hü-ceyrələrin məcmusu kimi götürülmüş bütün orqanizmdə, həm də hüceyrələrin özlərində cinsi çaların müxtəlif güc-də olması barədə fikrimizi müdafiə etmək haqqına sahi-bik. Qadınaoxşar kişilər daha çox qadın dərisinə sahib olurlar, onların kişilik orqanlarının hüceyrələri zəif bölün-mə qabiliyyəti ilə seçilirlər və bunun birbaşa nişanəsi də makroskopik cinsi əlamətlərin zəif inkişafıdır və sair və i.a.
Cinsi əlamətlərin bölgüsünü də eynilə cinsi xarakte-ristikanın makroskopik ifadəsinin müxtəlif dərəcələri üz-rə aparmaq lazımdır. Onların təyinatı başlıca olaraq digər cinsə erotik təsirin qüvvəsi ilə əlaqəlidir (ən azından bu heyvanlar aləmində belədir). Con Qenterin hamılıqca qə-bul olunmuş nomenklaturasından kənara çıxmamaq üçün mən kişi və qadın rüşeym vəzini (testis, epididymis, ova-rium, epoophoron) ilk əsas cinsi əlamətlər adlandırıram. Rüşeym vəzilərinin daxili çıxışları (toxum kanatçıqları, to-xum qovuqcuqları, tubauterus, təcrübə göstərir ki, öz cin-si əlamətlərinə görə bəzən rüşeym vəzilərindən xeyli fərq-lənirlər) birinci dərəcəlidir. Nəhayət, “xarici cinsi əlamət-lər” gəlir ki, doğuş zamanı insanın cinsiyyəti onlara görə müəyyən olunur və hətta bəlli şəkildə onun taleyi həll olunur (görürük ki, çox vaxt da düzgün həll olunmur). Yerdə qalan digər cinsi əlamətləri birləşdirən ümumi cə-hət isə ondan ibarətdir ki, onlara cinsi əlaqə məqsədləri üçün bilavasitə gərək yoxdur. İkinci dərəcəli cinsi əlamət-lərə isə hər şeydən öncə onları aid edə bilərik ki, onlar za-hirən cinsi yetkinlik dövründə üzə çıxır və demək olar ki, etibarlı şəkildə müəyyən olunmuş fikir belədir ki, rüşeym vəzilərinin qana ifraz etdiyi müəyyən maddə olmadan in-kişaf edə bilmirlər (kişilərdə saqqal, qadınlarda saç, döşün inkişafı, səsin dəyişilməsi və s.)
Nəzəri əsaslardan daha çox praktiki əsaslara istinad edərək xarici təzahürlərə və hərəkətlərə görə bilinən kişi-lərdə əzələ qüvvəsi və iradə möhkəmliyi kimi anadangəl-mə xüsusiyyətləri üçüncü dərəcəli əlamətlər adlandıraq. Nəhayət, elə buraya adət, vərdiş və ya məşğuliyyət sayə-sində təsadüfi qazanılmış – kişilərdə siqaret çəkmək, içki içmək, qadınlarda əl işləri kimi cinsi əlamətlər əlavə oluna bilər. Bu sonuncular həmçinin, bəzən digər cinsə özünün erotik təsirini göstərə bilir və elə bu da onu göstərir ki, on-lar düşünüldüyündən daha tez-tez asanlıqla üçüncü dərə-cəli əlamətlərə çevrilir, bəzən isə daha dərinə gedərək bi-rinci dərəcəli əsas cinsi əlamətlərlə əlaqəyə girirlər. Təsni-fatın özü cinsi əlamətlərin belə sahmanını öncədən qərar-laşdırmır, ruhi xüsusiyyətlərin cismani xüsusiyyətlərə nis-bətən ilkin olub-olmadığını, yaxud sonuncular tərəfindən şərtləndirildiyini və hadisələrin uzun səbəb zənciri yolu ilə onlardan alınıb-alınmadığını müəyyənləşdirmir. O əksər hallarda yalnız digər cinsə cəlbedici təsirin gücünü, cinsi əlamətlərin gözə çarpıldığı zamanı, digər cinsin gözləri önündə nümayiş etdirdiyi aydınlığı göstərir.
“İkinci dərəcəli əlamətlər” barədə danışarkən biz ar-tıq rüşeym hüceyrələrinin orqanizmin ümumi dövranına daxil etdiyi ifrazata işarə etmişdik. Həm bu ifrazatın təsi-rini, həm də süni surətdə kastrasiya ilə yaradılmış yoxlu-ğunu hər şeydən öncə məhz ikinci dərəcəli cinsi əlamətlə-rin inkişafı ya da geriləməsi üzərində öyrənmişlər. Daxili ifrazat isə bədənin bütün hüceyrələrinə şəksiz təsir göstə-rir. Nəinki bədənin ikinci dərəcəli cinsi əlamətlərə malik hissələrində, həm də bütün bədəndə kişiləşmə dövrünə doğru baş verən dəyişikliklər bunu sübut edir. Eynilə bu-nun kimi hər hansı bir vəzinin ifrazatını da öncədən yal-nız orqanizmin bütün toxumalarına bərabər yayılmış ola-raq təsəvvür etmək lazımdır.
Rüşeym vəzilərinin daxili ifrazatı fərdin cinsiyyətinin tamamlanması deməkdir. Buna görə də hər bir hüceyrə üçün ilkin cinsi xarakteristikanı qəbul etmək, sonra isə ona keyfiyyətcə təyin olunmuş tamamilə hazır masculinum yaxud femininum yaranması üçün tamamlayıcı əlavə şərt kimi bəlli ölçüdə rüşeym vəzilərinin ifrazatı əlavə olunma-lıdır.
Rüşeym vəzisi yalnız elə bir orqandır ki, cinsi əlamət onda hər şeydən daha parlaq şəkildə özünü büruzə verir; bu əlaməti onun morfoloji birliyində daha asan görmək olur.
Eynilə bunun kimi razılaşmaq lazımdır ki, orqaniz-min həm cins, növ, həm də ailə xüsusiyyətləri rüşeym və-zilərində hər şeydən daha yaxşı təmsil olunur. Digər tə-rəfdən, Stenstrup tamamilə haqlı olaraq təsdiq edə bilərdi ki, cinsiyyət orqanizmin spesifik “cinsi hissələrində” cəm-ləşməyib onun hər yerinə yayılmışdır. Eləcə də Neheli de Vris, Oskar Qertviq və digərləri bu məsələdə çox şeyə ay-dınlıq gətirən bir nəzəriyyəni inkişaf etdirmiş və vacib də-lillərlə əsaslandırmışlar. Bu nəzəriyyəyə görə çoxhücey-rəli orqanizmin hər bir hüceyrəsi növə aid bütün xüsusiy-yətlərin daşıyıcısıdır, bu sonuncular isə xüsusi qüvvə ilə rüşeym hüceyrələrində cəmləşmişdir. Vaxt gələcək bu nə-zəriyyə ehtimal ki, bütün tədqiqatçılar üçün öz-özlüyün-də anlaşılan olacaq. Xüsusilə bu faktı diqqətə alsaq ki, hər bir canlı varlıq onda şırımların yaranması və bölünmə sa-yəsində bir hüceyrədən yaranır.
Adı çəkilmiş tədqiqatçılar topladıqları və sonradan is-tənilən bir hissədən orqanizmin bərpası sahəsində aparıl-mış saysız-hesabsız təcrübələrlə və müxtəlif növ qonoloji toxumalarda kimyəvi fərqliliyin müəyyənləşdirilməsi ilə əlavə olunmuş çoxlu faktlar əsasında çoxalma üçün bilava-sitə əhəmiyyət daşımayan spesifik növ xüsusiyyətlərinin məcmusu olan idioplazmanın mövcudluğunu tamamilə ədalətli olaraq qəbul etdilər. Burada həmçinin iki fərqli ar-renoplazma və teliplazma anlayışları da yaradıla bilər və yaradılmalıdır. Onlarda hər bir idioplazma cinsi cəhətdən fərqlənən varlıqlarda üzə çıxır, ancaq artıq əvvəllər söylən-miş müddəaların əsasında empirik reallığın var olduğu sərhədlər kimi yalnız ideal hallar nəzərdə tutulur.
Gerçək olaraq mövcud olan protoplazma ideal arren-oplazmadan get-gedə daha çox uzaqlaşaraq (real yaxud təsəvvür olunan) neytral nöqtədən (hermaphroditismus verus) ən son həddədək teliplazmaya yaxınlaşan protop-lazmaya keçir. Bütün bunlar yalnız bütün yuxarıda deyi-lənlərin ardıcıl nəticəsidir. Ancaq mən xahiş edirəm ki, yeni terminologiyaya görə məni bağışlayasınız. Məqsə-dim heç də oxucunun gözündə mövzunun yeniliyini yük-səltmək deyildir.
Ayrıca götürülmüş hər bir orqana və hətta ayrıca gö-türülmüş hər bir hüceyrəyə arrenoplazma və teliplazma arasındakı hər hansı bir nöqtəyə yerləşdirilmiş cinsi əla-mətlər verilməsi və buna görə də hər bir sadə hissənin ən başlanğıcdan cinsi mənada müəyyən formada səciyyələn-məsi barədə müddəanı çox asanlıqla aşağıdakı faktdan müəyyən etmək olar: hətta eyni bir orqanizmdəki müxtə-lif hüceyrələr cinsi xarakteristika ilə heç də həmişə bəra-bər səciyyələnmir. Bir bədənin bütün hüceyrələrində K və Q heç də bərabər miqdarda deyil, onların arrenoplazmaya və teliplazmaya yaxınlığı eyni deyil. Eyni bir bədənin hü-ceyrələri bu qütblərin arasında yerləşən sıfır nöqtəsinin hətta müxtəlif tərəflərində yerləşə bilir. Əgər biz daim ki-şilik və qadınlıq demək yerinə, onlar üçün fərqli işarələr-dən istifadə etsək, əlbəttə hər cür məkrli gizli niyyətsiz ki-şi başlanğıcı müsbət, qadın başlanğıcı isə mənfi qəbul et-sək, onda yuxarıda göstərilmiş müddəanı belə ifadə edə bilərik: eyni bir orqanizmin müxtəlif hüceyrələrinin seksu-allığı nəinki müxtəlif mütləq qiymətli, həm də müxtəlif işarəlidir (yəni + və ya -). Məsələn, kosa saqqallı və zəif əzə-ləli kifayət qədər yaxşı inkişaf etmiş masculmalara yaxud döşü az inkişaf etmiş demək olar ki, tipik femininalara rast gəlmək olur. Digər tərəfdən uzun saqqallı tamamilə qadın kimi kişilər və qeyri-normal qısa saçlı gözə kifayət qədər dəyən üz tükünə sahib, lakin iri gözəl döşlü geniş çanaqlı qadınlar da olur. Qadın budlu və kişi baldırlı, sol budu qadın sağ budu kişi olan insanlar da tanıyırdım. Ümumiy-yətlə, bədənin hər iki tərəfinin simmetrikliyi yalnız çox seyrək müşahidə olunur, əksər hallarda isə sol və sağ his-sələrdə cinsi xarakteristikanın, cinsi əlamətlərin təzahür dərəcəsinin müxtəlifliyi özünü büruzə verir, məsələn saq-qalın bitişində burada daima saysız-hesabsız asimmetriya müşahidə olunur.
Artıq deyildiyi kimi, oxşarlıqdakı çatışmazlıqları (cin-si xarakteristikanın mütləq oxşarlığı isə heç vaxt olmur) çətin ki, daxili ifrazatın qeyri-bərabərliyi ilə izah etmək mümkün olsun. Patoloji xarakterli olmayan bütün hallar-da qan orqanlara, doğrudur, eyni kütlədə olmasa da, heç olmasa eyni tərkibdə daxil olmalıdır. Ancaq elə miqdarda və elə keyfiyyətdə olmalıdır ki, orqanizmin qorunma şərt-lərinə uyğun olsun.
Əgər baxılan hər bir hüceyrənin ibtidai, embrional in-kişafın ilk addımlarından başlayaraq sabit və çox rənga-rəng cinsi xarakteristikasını bütün bu variyasiyaların sə-bəbi hesab etməsək, onda ayrıca götürülmüş hər bir fərdi cinsi baxımdan onun rüşeym vəzilərinin cinsiyyət tipinə nisbi yaxınlığını göstərməklə tamamilə təsvir etmək olar-dı. Onda məsələ həqiqətdə olduğundan daha sadə həll olunmuş olardı. Lakin cinsi əlamətlər bütün orqanizmə təsəvvür olunan eyni kütlədə yayılmamışdır, ona görə də bir hüceyrəyə verilən tərif qalan digərlərini xarakterizə et-mir. Eyni bir varlığın müxtəlif hüceyrələri və orqanları arasında cinsi xarakteristikadakı əhəmiyyətli kənarlaşma-lar az-az baş versə belə, ayrıca götürülmüş hər bir hüceyrə üçün bu xarakteristikanın spesifikliyini ümumi hal hesab etmək lazımdır. Bu halda müəyyən etmək olar ki, hətta ay-rı-ayrı hüceyrələrin deyil, ayrı-ayrı orqanların əhəmiyyətli müxtəlifliyinə nisbətən bütün bədənin cinsi xarakteris-tikasının tam yekrəngliyinə yaxınlaşmalar çox az-az olur. Maksimum dəyişilmə imkanları hələ hər bir hal üçün təd-qiqat yolu ilə müəyyən edilməlidir.
Əgər hələ Aristotel tərəfindən söylənilmiş və əksər həkim və zooloqlar tərəfindən dəstəklənən məşhur fikrə görə heyvanın axtalanması onu heç bir istisnasız əks cinsə çevirə bilərsə, misal üçün dişinin eo ipsosunun axtalan-ması onu tamamilə erkəyə çevirə bilərsə, o zaman hər hü-ceyrənin rüşeym vəzilərindən asılı olmayan ilkin əsaslı cinsi əlamətlərinin mövcudluğu məsələsi yenidən müba-hisəli olardı. Lakin Zellheym və Foqesin ən yeni eksperi-mental tədqiqləri göstərdi ki, qadından tamamilə fərqlə-nən axta tipi mövcuddur, erkəyin axtalanması heç də onun dişiyə çevrilməsi ilə eyni deyildir. Doğrudur, bu yöndə geniş radikal nəticələrdən qaçmaq lazımdır. O da istisna deyil ki, əks cinsin gizli qalan rüşeym vəzi birinci rüşeym vəzisinin aradan qaldırılmasından yaxud atrofiyasından sonra cinsi cəhətdən müəyyən ölçüdə dəyişkən orqanizmi sarır. Klimakteriya dövründə orqanizmdə qadın cinsiyyət orqanlarının başqalaşmasında ikinci dərəcəli cinsi əlamət-lərin – “nənə”də saqqalın, qoca cüyürlərin alnında kiçik qozaların, qoca toyuqlarda “xoruz lələklərinin” və i.a. mü-şahidə olunması kimi çoxsaylı və bir qədər cəsarətli izahı olan hallar mövcuddur. Bunula belə, daha yaşlı orqanların deqradasiyası, onların əməliyyat yolu ilə aradan qaldırıl-ması olmadan da oxşar dəyişikliklər baş verir. Tamamilə normal inkişaf kimi bunları Cymothoa, Anilocra, Nerocila cinsinin nümayəndələrində, balıq parazitlərində, Cymot-hoe alcimeda qrupuna aid asellus aquaticuslarda (dəniz ulağı) müəyyən etmək olar. Bu heyvanlar tamamilə xüsusi cinsdən olan hermafroditlərdir. Onlarda eyni zamanda fəaliyyət göstərə bilməsələr də, daim və eyni zamanda həm kişi, həm də qadın rşeym vəziləri olur. Onlarda həm də protandriyanın bir növü müşahidə olunur – hər bir fərd əvvəlcə erkək, sonra isə dişi kimi fəaliyyət göstərir. Özü-nün kişi fəaliyyəti dövründə onların inkişaf etmiş maya-lanma orqanları olur, qadın keçid yolları və mayalanma orqanları inkişaf edib açıldıqda isə bunlar atılır. Lakin tamamilə bunun oxşarı olan hallar insanlarda da rast gəli-nir. Cinsi psixopatologiyada barəsində danışılan yaşlılar-da, yetişkin kişi və qadınlarda müşahidə olunan “evirato” və efleminato” adlanan qəribə hallar bunu sübut edir. Kişi rüşeym vəzinin kəsilməsi halında isə erkəyin dişiyə çevrilə bilməsi imkanını heç cür inkar etmək olmaz. Buna bax-mayaraq, faktların göstərilmiş rabitəsi ümumi və zəruri ola bilməz, ona görə ki, axtalanma fərdi məcburən əks cinsin nümayəndəsinə çevirmir. Bu onu sübut edir ki, arreno-plazma və teliplazma hüceyrələrinin bütün orqanizmdə ilkin olaraq mövcud olduğu qəbul edilməlidir.
Hər bir hüceyrədə ilkin cinsiyyət əlamətlərinin möv-cudluğu və təkcə rüşeym vəzilərinin ifrazının yetərli ol-madığı (təyinedici cinsi əlamət kimi) daha sonra qadın cinsindən olan heyvana köçürülmüş kişi rüşeym vəziləri-nin tamamilə dölsüz olması ilə sübut olunur. Doğrudur, bu təcrübələrin daha ciddi sübut olunması üçün kəsilib gö-türülmüş xayalar qohumluq etibarı ilə mümkün qədər da-ha yaxın qadın fərdə, məsələn axtalanmış erkəyin bacısına calanmalıdır. Hər yerdə olduğu kimi burada da ona fikir vermək lazımdır ki, təcrübədən birmənalı nəticə alınması üçün şərait mümkün qədər təmiz izolə olunsun. Maca-rıstanın Xrobaka klinikasında aparılmış təcrübələr onu göstərdi ki, tamamilə təsadüfi seçilmiş iki erkəyin xayala-rının dəyişdirilməsi sonuncuların atrofiyasına səbəb olur, həm də ikinci dərəcəli cinsi əlamətlər labüd olaraq məhv olur (məsələn, süd vəziləri). Ancaq onun təbii vəziyyətin-dən rüşeym vəzisinin çıxarılıb elə həmin heyvanın istəni-lən yerinə daxil edilməsi (belə ki, onun öz toxuması saxla-nılır) ideal halda sanki heç bir şey çıxarılmayıbmış kimi ikinci dərəcəli əlamətlərin inkişafına mane olmur. Eyni cinsdən olan axtalanmış fərdlərə vəzi köçürülməsindəki uğursuzluq başlıca olaraq ailə qohumluğunun yetərli qə-dər yaxın olmaması ilə izah olunur: burada idioplazmatik məqam birinci yerə qoyulmalıdır.
Bu hallar qan köçürmə (transfusio) ilə bağlı təcrübə-ləri xatırladır. Əməli cərrahlıq qaydasına görə itirilmiş qan başqa fərdin qanı ilə əvəz edilərkən hər iki fərd nəinki eyni növdən və qohum ailədən, həm də eyni cinsdən olmaldır. Orqan köçürmə təcrübələri ilə (transplantatio) analogiya gözə çarpır. Əgər burada müdafiə olunan baxışlar təcrübə ilə təsdiqlənsə, onda cərrahlar xörək duzu daxil etməklə qalmayıb, həm də transfuziya etdikləri üçün qanı köçürü-lən heyvanların qohumluq etibarı ilə bir-birinə kifayət qə-dər yaxın olmasına da diqqət yetirməlidirlər. Bir sual ca-vabsız qalır: belə olan halda mümkün qədər yaxın kişilik, yaxud qadınlıq dərəcəsinə malik varlıqların qanından isti-fadə olunması tələbi ifrat ola bilərmi?
Transfuziya zamanı müşahidə olunan şərtlər qan kü-rəciklərinin xüsusi cinsi əlamətlərə sahib olmasını sübut etdiyi kimi kişi rüşeym vəzilərinin dişiyə və ya əksinə qa-dın rüşeym vəzilərinin erkəyə köçürülməsindəki (trans-plantasiyasındakı) tam uğursuzluq da onu göstərir ki, yu-xarıda qeyd olunduğu kimi daxili ifrazat yalnız ona uy-ğun arrenoplazmaya və teliplazmaya təsir göstərir.
Bununla bağlı orqanoterapevtik müalicə üsullarını da yada salmaq lazımdır. Əgər mümkün qədər zədələnmə-miş bütöv rüşeym vəzilərinin digər cinsdən olan fərdlərə köçürülməsi heç bir nəticə vermirsə, onda yuxarıda söylə-nənlərdən, məsələn, yumurtalıqdan götürülərək erkəyin qanına daxil edilən hissəciklərin nə üçün ona yalnız ziyan vura biləcəyi aydın olur. Lakin digər tərəfdən orqanote-rapiya prinsipinə qarşı edilən çoxsaylı etirazlar məhz müx-təlif növ orqanik preparatlar tam təsirsiz olduğu üçün qüv-vədən düşür. İdioplazma haqqında təlim kimi çox vacib bir bioloji prinsipə qarşı diqqətsizlik ucbatından həkimlər, orqanoterapiya nümayəndələri, bəlkə də, öz laqeydliklə-rindən çoxlu düzgün müalicə hallarını əldən qaçırmışlar.
Bölünmə imkanını itirmiş toxuma və hüceyrələrə də spesifik növ xarakteri aid edən idioplazma haqqında təlim hələ hər yerdə qəbul olunmamışdır.
Hər halda hər kəs bu fikirlə razılaşmalıdır ki, rüşeym vəzilərində növ əlamətləri cəmləşmişdir və rüşeym vəzi-lərindən alınmış preparatlar üçün mümkün qədər az cin-siyyət fərqi zəruridir, lakin metodun özü sadəcə tonik ef-fektdən daha qiymətli bir şey verməyə can atır. Rüşeym vəzilərinin köçürülməsi və onların ekstraktının başqa fərd-lərə vurulması ilə paralel təcrübələr aşağıdakı halda, yəqin ki, çox faydalı olardı: məsələn, xoruzun elə özündən ya da digər qohum fərddən çıxarılmış və onun ayaqlarının arası-na qoyulmuş – köçürülmüş kişi xayasının təsirini xayadan hazırlanmış ekstraktın digər axtalanmış xoruza introven inyeksiyasının təsiri ilə müqayisə edərkən (həm də eks-traktlar qohum fərdlərdən götürülmək şərti ilə), bəlkə də, belə təcrübələr orqanik preparatların hazırlanması və miq-darı, eləcə də inyeksiyaların sayı ilə əlaqədar zəngin elmi açıqlamalar vermiş olardı. Rüşeym vəzilərinin daxili ifra-zatlarının hüceyrə maddəsi ilə kimyəvi cəhətdən birləşib-birləşmədiyini yaxud onların təsirinin kütlədən asılı olma-dan yalnız dağıdıcı olduğunu nəzəri cəhətdən müəyyən etmək də həmçinin arzu olunandır. Sonuncu müddəa bu vaxta qədər aparılmış tədqiqatlar əsasında hələ ki, müəy-yən oluna biməz. Daxili ifrazatın son cinsi xarakterin for-malaşmasına təsiri üzərində aparılan araşdırmanın hədləri ona görə gətirilib ki, bizim qəbul etdiyimiz anadangəlmə, ümumiyyətlə, hər bir hüceyrə üçün fərqli, lakin əvvəlcə-dən müəyyən edilmiş cinsi xarakteristika haqqında müd-dəanı etirazlardan qoruyaq. Əgər çox böyük hallarda eyni bir orqanizmin müxtəlif hüceyrə və toxumaları üçün bu xarakteristikaların dərəcəsini fərqləndirmək olmasa da, hər halda böyük amplitudların mümkünlüyünü göstərən istisnalar mövcuddur. Eynilə bunun kimi ayrı-ayrı yumur-ta hüceyrələr və spermatazoidlər nəinki müxtəlif orqa-nizmlərdə, eləcə də eyni bir fərdin follikullarında və toxu-munda eyni bir vaxtda, daha çox da müxtəlif vaxtlarda fərqli kişilik, yaxud qadınlıq nümayiş etdirirlər. Məsələn, onların toxum telləri müxtəlif quruluşda və müxtəlif hərə-kətlilikdə olur. Əlbəttə, bu vaxta qədər biz bu fərqliliklər barədə çox az bilirdik, çünki heç kəs bu hadisələri həmin nöqteyi-nəzərdən araşdırmamışdır.
Fövqəladə dərəcədə maraqlıdır ki, amfibiyaların nü-vələrində spermatogenezin normal inkişaf pillələri ilə ya-naşı tamamilə düzgün və yaxşı inkişaf etmiş yumurtalara da rast gəlinmişdir. Bu fakt da müxtəlif alimlər tərəfindən dəfələrlə tədqiq olunmuşdur. Fərz edək ki, bu tapıntının şərhi mübahisə doğurur: yumurtaların olması daha son-ralar şərtsiz müəyyən olunsa da, toxum kanalcıqlarında yalnız normadan çox böyük hüceyrələrin mövcudluğu-nun möhkəm müəyyən olunduğu etiraf edilir. Hər bir hal-da göstərilən amfibiyaların arasında çox tez-tez hermafro-ditlərə rast gəlinir. Bu fakt isə bir orqanizmdə arrenoplaz-ma və teliplazmanın bircinsliyini qəbul edərkən ehtiyatlı olmağın zəruriliyini sübut edir. O fakt da belə tələskənlik kateqoriyasına aiddir ki, insan fərdi doğularkən onda kişi cinsiyyət orqanının olması sayəsində (qısa, epispadik, hi-pospadik, hətta ikitərəfli kriptorx olsa da) oğlan sayılır və ona heç düşünmədən belə baxılır, baxmayaraq ki, bədənin digər hissələrində, məsələn beyin cəhətdən götürüldükdə o arrenoplazmadan daha çox teliplazmaya yaxın olur. Bu-rada isə hələ doğuş zamanı cinsiyyətin incə dərəcələrini fərqləndirməyi də öyrənməli idik.
Bir bədənin bütün hüceyrələri üçün eyniliyi təcrübi yolla təsəvvürü imkansız ilkin cinsi xarakteristikaların mövcudluğuna dair məşhur əminliyi də bir az uzun in-duksiya və deduksiyaların nəticəsi saymaq olar. Hər bir hüceyrə, hər bir hüceyrə kompleksi, hər bir orqan arren-oplazma ilə teliplazma arasında onun yerini təyin edən müəyyən bir göstəriciyə sahibdir. Xülasə, əksər hallarda əgər çox böyük dəqiqlik tələb olunmursa, bütün bədən üçün bir əlamət yetərlidir. Lakin əgər ayrıca götürülmüş hər bir halda belə səthi təsvirlə kifayətlənmək fikri ciddi-dirsə, onda bu yalnız nəzəriyyədə faciəli səhvlərə, prakti-kada isə ağır xətalara gətirib çıxara bilər.
Elə ilkin cinsi xarakteristikanın müxtəlif pillələri də-yişkən (ayrı-ayrı fərdlərdə həm kəmiyyətcə, həm də key-fiyyətcə) daxili ifrazatla birlikdə aralıq cinsi formaların mövcudluğunu şərtləndirir.
Arrenoplazma və teliplazma saysız-hesabsız keçidləri ilə “daxili ifrazatla” birlikdə bundan əvvəlki fəsildə müs-təsna olaraq məşğul olduğumuz mikroskopik fərqləri ya-radan mikroskopik amillərdir.
Alınmış nəticələrin doğruluğunu qəbul etsək, bütün tək-tək orqanların quruluş və funksiyalarında K və Q tip-ləri arasındakı müxtəlif toxuma və orqanlarda arrenop-lazma və teliplazmanı bir-birindən fərqləndirən formada fərqləri öyrənmək üçün bütöv bir anatomik, fizioloji və histoloji tədqiqatların zəruriliyini də qəbul etməliyik. Bu vaxta qədər əldə etdiyimiz orta rəqəmlər müasir statistiki çətin ki qane etsin. Onların elmi dəyəri həddən ziyadə az-dır. Məsələn, əgər beyindəki cinsi fərqlərə dair aparılmış bütün tədqiqlər belə əhəmiyyətsiz nəticələr əldə edibsə, bu onunla izah olunur ki, heç vaxt tipik təzahürləri axtar-mamış, metrik şəhadətnamə yaxud meyidə səthi baxışla bu və ya digər cinsə aid olması haqda göstərişlərlə kifa-yətlənmiş, hər bir İvan və ya Mariyanı kişilik yaxud qa-dınlığın tam dəyərli nümayəndəsi hesab etmişlər. Əgər psixoloji məlumatlarla kifayətlənməmişiksə, onda ən azın-dan bədənin qalan hissəsinin quruluşuna dair kişiliyin və qadınlığın müəyyən edilməsi üçün əhəmiyyət daşıyan faktları (məsələn, böyük təpələrin məsafəsini) müəyyən etməli idik, çünki müxtəlif hissələrin cinsi xarakteristika-larının harmoniyası ayrı-ayrı orqanlar arasındakı böyük sıçrayışlardan daha tez-tez rast gəlinəndir.
Elə həmin səhvlərin mənbəyi – tipik fərdlər yerinə aralıq cinsi formaların düşünülməmiş qoyuluşu bununla belə digər tədqiqatlarda da aradan qaldırılmamışdır. Bu laqeydlik əhəmiyyətli və isbatedici nəticələrin əldə edil-məsini uzun müddətə ləngidə bilər. Məsələn, hətta çox sayda oğlan doğulmasının səbəblərini müşahidə edən hər kəs bu müddəaları nəzərdən qaçırmamalıdır. Etinasızlıq cinsiyyətin təyin olunması probleminin tədqiqi ilə məşğul olanlara özünü xüsusilə hiss etdirəcək. Nə qədər ki o özünün tədqiq obyekti olan hər bir varlığın K və Q arasın-dakı vəziyyətini (yerini) müəyyən etməyib onun fərziy-yələrinə, hətta metodlarına etimad göstərməkdən çəkinil-məlidir. Əgər o xarici əlamətlərə görə aralıq cinsi forma-ları indi edildiyi kimi kişi və qadın doğuşları sırasına aid edərsə, o zaman elə hallarla üzləşər ki, onun özünün əley-hinə şahidlik edər. O, gerçəkdə mövcud olmayan halları zidd instansiyalar kimi nəzərdən keçirəcək. İdeal kişi və ideal qadın olmadan tədqiqatçı gerçəkliyə tətbiq edə bilə-cəyi möhkəm miqyasdan məhrumdur, kor kimi naməlum səthi mühakimələrin qaranlığında dolaşır. Məsələn, bir rotatoria növünün (Hydatinasenta) cinsiyyətini təcrübi yolla təyin etməyə nail olmuş Mona cəmi 3-5% yayınma halı qeydə almışdır. Aşağı temperaturda dişilərin doğulu-şu adi bir şeydir, ancaq yenə də dişilərin göstərilən faizi özünü büruzə verir. Yüksək temperaturda qaydanın əksi-nə eyni sayda dişi doğulurdu. Etiraf etmək lazımdır ki, bunlar aralıq cinsi formalar, yüksək temperaturda arren-oid erkəklər və aşağı temperaturda teliid dişilər idi. Bura-da problem daha mürəkkəb şəkildə özünü göstərir. Məsə-lən, hələ insanları demirəm, öküzlərdə nəticələrin faizi çə-tin ki o qədər yüksək olsun, buna görə də burada aralıq cinsi formaların törətdiyi yayınmaların düzgün izahı da-ha çətindir.
İnkişafın morfologiya, fiziologiya və mexanikasına oxşar olaraq cinsiyyət tiplərinin müqayisəli patologiyası da həmçinin çox arzuolunandır. Aydındır ki, orada oldu-ğu kimi burada da statistikadan məlum nəticələri çıxar-maq olar. Əgər statistika məlum xəstəliyin daha tez-tez “kişilərdə” deyil, “qadınlarda” olduğunu göstərirsə, onda özümüzdə cəsarət tapıb aşağıdakı müddəanı qəbul etmə-liyik: bu teliplazmaya məxsus, ona “idiopatik” bir xəstə-likdir. Məsələn, qalxanabənzər vəzinin fəaliyyətinin da-yanması ilə yaranan selikli axıntı – Q xəstəliyidir, xayanın hidroposu təbiətcə K xəstəliyidir.
Lakin əgər xəstəliyin xarakterinin kişiliklə yaxud qa-dınlıqla əlaqəsi göstərilməzsə, o zaman, hətta ən dəqiq sta-tistik rəqəmlər belə nəzəri səhvləri önləyə bilməz. Göstə-rilən xəstəliklərin nəzəriyyəsi həmçinin, onların nəyə görə bir cinsə, yəni (burada əsaslandırılmış rəyə uyğun olaraq) nəyə görə ya K-ya, ya da Q-yə məxsus olmasına dair hesa-bat verməlidir.
III FƏSİL
CİNSİ CAZİBƏ QANUNLARI
Cinsiyyətcə fərqli bütün canlı varlıqlarda, köhnə an-layışlarla ifadə etsək, kişi ilə qadın, erkəklə dişi arasında cinsi əlaqəyə meyil vardır. Ancaq kişi və qadın real olaraq təmiz şəkildə heç yerdə mövcud olmayan tiplər olduqları üçün indi biz cinsi meylin istənilən kişi ilə istənilən qadını qovuşdurmağa can atdığını deyə bilmərik. Tam olması üçün mənim nəzəriyyəm cinsi təsir faktlarına dair suala da cavab verməlidir. O, nəzərdən keçirdiyi halların əhatə etdiyi sahəni birincilərdən geri qalan köhnə vasitələrlə de-yil, yeni vasitələrlə daha yaxşı təsvir etməlidir. Əslində, K və Q-nin bütün canlı varlıqlar arasında müxtəlif kombina-siyalarda parçalanmış olmasına dair rəyim məni hələ heç kimə məlum olmayan, yalnız bircə dəfə bir filosof tərəfin-dən xatırlanmış qanunu, cinsi cazibə qanununu kəşf et-məyə gətirib çıxardı. İnsan üzərində etdiyim müşahidələr onu tapmaqda mənə yardım etdi, ona görə də mən ondan başlayacağam.
Hər bir insanın digər cinsə münasibətdə yalnız ona məxsus müəyyən “zövqü” vardır. Məsələn, əgər məşhur tarixi bir şəxsiyyətin sevdiyi qadınların portretlərini tu-tuşdursaq (əlbəttə, bu fakt tamamilə mötəbərdir), onda biz, demək olar ki, həmişə onların bir-birinə çox bənzədiyini görərik. Bu, bədənin xarici görünüşündə (dar mənada bo-yunda), onların simalarında və hətta yaxından nəzər sal-dıqda ən xırda cizgilərində ad uriguem (dırnağa qədər) özünü büruzə verir. Tamamilə eyni şeyləri bütün insanlar haqqında demək olar. Beləliklə, kişini çox cəlb edən hər bir qızın nəyə görə kişidə ona eyni təsiri göstərmiş başqa qızlar haqqında xatirələr oyatdığının səbəbi anlaşılmış olur. Hər bir insanın çoxlu tanışları var ki, onların digər cinsə qarşı zövqü onda heyrət doğurur: “anlamıram, o bunun necə xoşuna gələ bilər!”. Hər bir ayrıca götürülmüş varlıq üçün (hətta heyvanlarda belə) müəyyən özünəməx-sus “zövq” olduğunu, heç şübhəsiz, təsdiq edən çoxlu fakt-lar Darvin tərəfindən onun “İnsanın mənşəyi” əsərində toplanmışdır. Aşağıda biz göstərəcəyik ki, müəyyən cinsi zövqün mövcudluğu faktına dair belə bir analogiya, hətta bitkilərdə də özünü açıq-aşkar göstərir.
Ümumdünya cazibə qanunu kimi cinsi cazibə də de-mək olar ki, istisnasız olaraq qarşılıqlıdır. Harada bu qay-dadan istisnalar varsa, orada həmişə cinsi zövqün bilava-sitə və həmişə demək olar ki, qarşılıqlı təzahürünə mane olan və ya ilk bilavasitə təəssüratsız istək doğuran mo-mentləri göstərmək mümkündür.
Gündəlik danışıqda da “sıxılan insan”dan ya da “on-lar bir-birinə uyğun gəlməməsindən” bəhs olunur.
Burada bir faktın zəif şəkildə duyulduğu özünü bü-ruzə verir: hər bir insanda elə məlum xüsusiyyətlər var ki, o digər cinsdən olan hansı fərdin onunla cinsi əlaqəyə gir-məsinə qeyd-şərtsiz etinasızlıq göstərə bilmir. Belə ki, cin-si duyumda heç bir fərq olmadan hər hansı bir “kişinin” digər “kişini”, hər hansı bir “qadının”da digər “qadını” əvəz etməsi mümkün deyil.
Hər bir insan öz təcrübəsindən bilir ki, digər cinsdən olan məlum şəxslər onda ikrah yaradır, bəziləri heç bir tə-əssürat yaratmır, bir digərləri isə onu cəlb edir. Nəhayət, onun rastına elə biri çıxır ki, vüsala yetişməyi bütün varlı-ğı ilə arzulayır, belə ki, onun gözündə bütün dünya də-yərsizləşir və yox olur. Bu fərd kimdir? O hansı xüsusiy-yətlərə malik olmalıdır? Əgər gerçəkdən(bu elə belədi ki var) hər kişi tipinə ona qıcıqlandırıcı təsir göstərən uyğun qadın tipi varsa və əksinə, onda aydındır ki, burada mü-əyyən bir qanun qüvvədə olmalıdır. Bu hansı qanundur? O necə ifadə olunur?
“Əksliklər bir-birinə cəzb olunur" – mən bu formulu eşidəndə suala artıq öz cavabım var idi. Onu müxtəlif adamlardan öz rəylərini demələrini istəyərək və misallar-la onlara abstrakt düşünməyə kömək edərək əldə etmiş-dim. Məlum mənada və bəzi az sayda hallar üçün bu ta-mamilə ədalətlidir. Lakin bu tərif həddən ziyadə genişdir. O nə isə daha əhəmiyyətli bir şey tutmaq istəyən barmaq-ların arasından axıb gedir, daha sonra isə riyazi qəlibə gir-mək istəmir.
Mənim kitabım bütün cinsi cazibə qanunlarını (bun-larsa bir neçədir) kəşf etməyə can atmır və hər kəsə onun zövqünə tamamilə uyğun digər cinsdən olan fərd haqqın-da müəyyən məlumatlar vermək iddiasında deyil. Yalnız buraya aid bütün qanunları mükəmməl bilmək belə tələbi gerçəkləşdirə bilər. Bu fəsildə yalnız onlardan birini nə-zərdən keçirəcəyik, ona görə ki, kitabın qalan nəticələri ilə onun üzvi əlaqəsi var. Mən sonrakı qanunların bütöv bir sırasının izinə düşdüm, lakin ilk diqqət yetirdiyim bu qa-nundur və onun barəsində deyə biləcəyim nisbətən işlə-nib hazırlanmışdır. Sübutların natamamlığına iltifatla ya-naşılmasını istəyirəm, çünki məsələ yeni və çətindir.
Cinsi yaxınlıq qanununu ilk əvvəl kəşf edəndə əsas-landığım faktları və onu təsdiqləyən bir çox digərlərini burada sadalamayacağam: xoşbəxtlikdən bu bəlli mənada artıq bir şeydir. Xahiş edirəm ki, qanunu hər kəs əvvəlcə öz üzərində yoxlasın, ondan sonra ona öz tanışlarının çevrəsində diqqətlə baxsın. Xüsusilə, mən o hallara diqqət yetirmənizi istəyirəm ki, sizin zövqünüzü anlamırlar, hət-ta hər hansı bir zövqə sahib olduğunuzu belə rədd edirlər, ya da nə vaxtsa eyni münasibəti siz digərlərinə göstərirsi-niz. Hər bir insan belə bir yoxlamanı apara bilmək üçün insan bədəninin xarici formalarına aid minimum biliklərə sahibdir.
İndi ifadə edəcəyim qanunu mən özüm göstərilən yol-la kəşf etmişəm.
Qanun belədir: “Ayrıca götürülmüş hər bir halda müxtəlif nisbətlərdə iki müxtəlif fərdə parçalanmış ol-salar da cinsi birləşmə üçün həmişə mükəmməl kişi (K) və mükəmməl qadın (Q) üz-üzə gəlir”.
Başqa bir ifadə ilə: adi danışıqda “kişi” adlandırılan hər hansı bir fərddə kişiyə aid hər şeyi Kk ilə, qadına aid hər şeyi isə Qk ilə, adi danışıqda “qadın” adlandırılan bəl-li subyektdəki qadına aid hər şeyi isə Qq ilə, kişiyə aid hər şeyi Kq ilə işarə etsək, onda hər bir mükəmməl yaxınlıq, yəni ən güclü cinsi cazibə halı aşağıdakı düsturla ifadə olunar:
(1a) Kk+Kq = S
= K = ideal kişi
Eynilə bunun kimi:
(1в) Qk+Qq = S
= Q = ideal qadın.
Bu düsturu yanlış anlamaq lazım deyil. Bu hər iki düsturun eyni dərəcədə mühüm olduğu bir haldır, bir tək cinsi münasibətdir. Onların ikincisi bilavasitə birincidən alınır və birinciyə yeni heç nə vermir, çünki biz düşünü-rük ki, hər bir fərddə onda çatışmayan kişi ünsürü qədər qadın ünsürü vardır. Xalis kişinin xalis qadına ehtiyacı vardır və əksinə. Əgər bir fərd böyük ölçüdə müəyyən ki-şiliyə və heç olmasa bir az qadınlığa sahibdirsə (buna isə etinasız qalmaq lazım deyil), onda digər bir fərdin bütöv-də çatışmayan kişiliyi tamamlaması lazımdır. Eləcə də ey-ni zamanda onun qadınlıq hissəsi də tamamlanmış olur. Məsələn, hər hansı bir fərd ¾ Kk-ya maliksə (onda ¼ Q), o zaman onu tamamlaya biləcək fərdin cinsiyyət nisbəti aşağıdakı kimi olmalıdır:
¼ Kq (və ¾ Q).
Artıq elə bu formullardan adi baxışlarla müqayisədə nəzəriyyənin daha çox ümumiliyə malik olmasının dəyəri aşkar olur. Yəni kişi və qadın cinsiyyət tipləri olaraq bir-birilərini cəlb edirlər.
Hər kəs müəyyən cinsi zövqün mövcudluğu faktı ilə razılaşır, lakin zövq qanunları məsələsinin qanuniliyi, cin-si seçiciliklə ayrıca bir varlığın digər fiziki və psixi xüsu-siyyətləri arasındakı funksional əlaqə artıq bununla təsdiq olunmur. Burada gətirilmiş qanun öz-özlüyündə elə də inanılmaz deyil: nə gündəlik, nə də elmi təcrübə zərrə qə-dər də olsun ona zidd deyil. Əlbəttə, o nə isə “öz-özünə anlaşılan bir şey” də ola bilməz. Təcrübədən çıxarılmadığı, əqli nəticələr yolu ilə yaradıldığı üçün onu aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:
Kk – Kq = const
Yəni K məzmununun cəmi deyil, fərqi sabit kəmiy-yətdir. O zaman ən kişixislət kişi K və Q arasındakı məsa-fənin düz ortasında yerləşmiş tamamlayıcısından (yarısın-dan) bu halda qadınlığın son həddində olan qadınxislət kişinin öz tamamlayıcından olduğu eyni uzaqlıqda olardı. Dediyimiz kimi, bu gerçəklikdə deyil, ancaq düşüncədə həyata keçirilə biləndir. Əgər biz elmdə təvazökar olmaq-la bağlı məsləhətə əməl edərək qarşımızda empirik qanun olduğunu dərk ediriksə, onda qabaqcadan iki fərdi iki oyuncaq rəqqas kimi bir-birinə doğru itələyən gücdən bəhs etməyəcək, bu qanuna yalnız hər bir güclü cinsi cazi-bədə eyni formada müşahidə olunan münasibətlərin ifa-dəsi kimi yanaşacağıq. O, baxılan halda bir-birinə cəzb olunan hər iki varlıqda kişiliyin və ya qadınlığın daim ey-ni miqdarda olduğunu göstərə bilər.
Bu zaman “etik” məqama – gözəllik məqamına diq-qət yetirmək lazım deyil. Çox vaxt elə olur ki, bir insan hansısa bir qadına qarşı heyranlıq duyur, onun “qeyri-adi”, “fü-sunkar” gözəlliyindən az qala ağlını itirir, eyni zamanda başqa biri isə onda heyran olmalı heç nə tapa bilmir; deməli, o, bunun cinsi tamamlayıcısı deyildir. Burada normativ estetika nöqteyi-nəzərində durmadan və belə qiymətləndirmə əsasında misallar toplamadan da demək olar ki, vurğunlar bəzən nəinki estetik nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətsiz olanı, hətta tamamilə çirkin olanı gözəl gö-rürlər, həm də “xalis estetik” dedikdə mütləq gözəl deyil, sadəcə gözəl olan, yəni estetik cəhətdən bütün cinsi apper-sepsiyalardan daha çox xoşa gələn şey başa düşülür.
Qanun özü yüzlərlə faktla (ən azından) təsdiq olunur və onun yol verdiyi bütün istisnalar görünəndir. Küçədə rastlaşdığın hər sevən cüt onu bir daha yenidən sübut edir. İstisnalar başqa qanunların izlərini gücləndirib onların tədqiqinə maraq yaratsaydı, daha da ibrətamiz olardı. Bu-nunla belə, mən özüm aşağıda göstərəcəyim şəkildə çoxlu təcrübələr aparmışam: əlimdə qüsursuz xalis gözəl estetik hər birində müəyyən nisbətdə Q olan qadınların fotoşəkil-lərindən ibarət kolleksiya vardı və onları bir sıra tanışları-ma göstərərək onlardan dediyim kimi “ən gözəlini” gös-tərmələrini rica etdim.
Aldığım cavab tamamilə dəyişməz olaraq elə gözlədi-yim cavabın özü idi. Bunu mənim nədən ötrü etdiyimi bi-lənlərdən isə xahiş etdim ki, məni belə sınasınlar: portret-ləri mənə göstərsinlər və mən hansı qadından daha çox xoşlandıqlarını onlara deyim. Bunu mən hər dəfə düz de-yirdim. Üçüncü qrupdan olanlara isə həqiqətə yaxın də-qiqliklə öncədən, hətta onlardan qeyri-ixtiyari göstərişlər almadan onların əks cinsdən olan ideallarını təsvir edir-dim və çox vaxt da bunu onların edə biləcəyindən daha dəqiq təsvir edirdim. İnsanlar bəzən ilk öncə xoşlamadıq-larına diqqət yetirirlər, yalnız mən bunu onlara göstərdik-dən sonra, ümumiyyətlə, isə insan daha əvvəl onu cəlb edən şeyi yox, xoşlamadığını tanıyır.
Düşünürəm ki, oxucu bir az məşq etməklə tez bir vaxtda həmin mükəmməlliyi əldə edə bilər. Burada təq-dim olunan ideyalara maraq göstərən elmi çevrəmdəki yaxın dostlardan bəziləri qısa bir müddətdə buna nail ol-muşlar. Əlbəttə, bunun üçün cinsi cazibənin digər qanun-larını da bilmək arzu olunandır. Ayrı-ayrı sabit kəmiyyət-lərin çoxluğu cinsi əlavələr arasında əlaqə olduğunu gös-tərir. Zarafatla iki sevənin saçlarının uzunluqları cəminin sabit kəmiyyət olması haqda təbiət qanununu ifadə etmək olar. Bundan başqa, artıq ikinci fəsildə tapılmış əsaslardan alınır ki, bu heç də həmişə belə olmur, çünki eyni bir insan varlığının heç də bütün orqanları eyni ölçüdə kişixislət yaxud qadınxislət deyillər. Bundan başqa bu qaydalar tez-liklə arta və bunun ardınca da müstəvi itilik dərəcəsinə enə bilər, ona görə də mən burada onları xatırlamaqdan əl çək-mək istəyirəm.
Mən bunu özümdən gizləmək istəmirəm ki, burada bu qanunu kəşf üsulum bir qədər ehkamçıdır və dəqiq əsas-landırmalar yoxdursa, bu onun üçün xüsusilə pisdir. Lakin burada da məni ən az maraqlandıran onlara nail olmaq üsulunu göstərmək yox, hazır nəticələrlə çıxış etməkdir. Üstəlik göstərilmiş prinsipi təbii-elmi metodla dəqiq yox-lamaq üçün əlimdə olan vasitələr çox məhdud idi. Beləlik-lə, təfərrüatlarda çoxlu qeyri-müəyyənlik qalıbsa, o zaman mən indiyə qədər müşahidə olunmamış qəribə analogiya-ları göstərməklə hər halda gələcəkdə öz aramızda elm binasının dirəklərini bərkitməyə ümid edirəm: bu “əks tə-sirli istehkamlar” olmadan, çox güman ki, hətta analitik mexanika prinsipləri də ötüşə bilməz.
Kəşf olunmuş qanun bitkilər aləmindən götürülmüş, bu zamana qədər tamamilə əlahiddə baxılan və buna görə də xüsusilə nadir bir şey hesab olunan faktlar sayəsində nəzərə çarpan təsdiqini tapır.
Hər bir botanik başa düşür ki, mən Personun kəşf et-diyi, ilk dəfə Darvinin təsvir etdiyi və Gilderbrandın müx-təlif pestiklik və heterostiliya adlandırdığı hallardan bəhs edirəm. Onun mahiyyəti belədir: ikiləpəli (və bəzi birləpə-li) bitkilərin əksər növləri, məsələn, primulaceae, gerania-ceae, xüsusilə də rubiaceae növlərinin çoxu çiçəklərində həm çiçək tozunun, həm də lüləyin (dişicik ağzının), ancaq yalnız başqa çiçəklərin məhsulları üçün işlədiyi bitkilərdir. Deməli, onlar morfoloji anlamda androgin (hermafrodit), fizioloji anlamda isə birləpəlidirlər. Onların hamısında be-lə bir xüsusiyyət var ki, lüləkləri və tozluqları müxtəlif fərdlərdə müxtəlif yüksəkliyə qədər inkişaf edir. Bir nüsxə-də yalnız uzun dişicikli, yüksək lüləkli və alçaq tozluqlu çiçəklər əmələ gəlir. Mənim fikrimcə bu qadın nüsxəsidir. Digəri isə, əksinə yalnız alçaq lüləkli və yüksək tozcuqlu (uzun erkəkcik telləri sayəsində) çiçəklər əmələ gətirir; bu kişi nüsxəsidir. Bu “dimorf” növlərlə yanaşı bir də “tri-morflar” var. Məsələn, müxtəlif uzunluqda üç cinsiyyət or-qanı olan Lythrum salicaria. Uzun və qısa dişicikli çiçəklə-rə malik formalardan başqa, burada bir də “lizostil”, yəni orta dişicikli çiçəklərə rast gəlinir. Lakin çox böyük rənga-rənglik olmasına baxmayaraq, adətən, dərsliklərdə yalnız dimorf və trimorf heterostillər yerləşdirilir. Darvin qeyd edir ki, “əgər ən kiçik fərqləri diqqətə alsaq, onda kişi or-qanlarının beş müxtəlif vəziyyətini fərqləndirməliyik”. Burada da, şübhəsiz, mövcud olan fasiləsizlik, kişilik və qadınlığın müxtəlif dərəcələrinin ayrı-ayrı mərtəbələrə bö-lünməsi ümumi qayda deyildir, amma bu hallarda da biz aralıq cinsi formaların haradasa tədrici keçidlərini görü-rük. Digər tərəfdən, heyvanlar aləminin az tədqiq olunmuş bu sahəsində hadisələrin heyrət doğuran eyniliyinin şahidi oluruq. Həmçinin, bu hallar da dağınıq şəklə salınaraq heterostillik nəzərə alınmadığı üçün xüsusilə qəribə sayıl-mışdır. Əksər həşərat cinslərində, məhz forficulidae (qula-ğagirən) və lameliicorniaelər (lucanus cervus – maral bö-cəkdə, dynastes hercules – Herkules böcəyində və xylotru-pes gideon – döyüşkən böcəkdə) içərisində onları erkək-lərdən açıq-aşkar fərqləndirən ikinci dərəcəli cinsi əlaməti – müəyyən uzunluğa malik buynuzları olan dişilərə rast gəlmək olur, dişilərin başlıca qrupunda isə buynuzlar nis-bətən az inkişaf etmişdir. Bu halların geniş təsvirini vermiş Betson “high males” və “law males” tiplərini bir-birindən fərqləndirmişdir. Doğrudur, bu iki tip fasiləsiz keçidlərlə bir-birilə əlaqədədir, amma onların aralıq pillələri çox az-dır və əksər nüsxələr bu və ya digər cinsi həddə yaxınlaşır. Təəssüf ki, Betson hər iki qrupun dişilərə qarşı cinsi müna-sibəti məsələsi ilə məşğul olmamışdır, çünki o bu halları fasiləsizliyin yox olduğu variyasiyalara örnək olaraq gös-tərir. Buna görə də dişilər arasında da müxtəlif formalı dişilərlə müxtəlif cinsiyyət yaxınlığı olan oxşar iki qrupun olub-olmadığı aydın olmur. Bu səbəbdən də göstərilmiş müşahidələr cinsi cazibə qanunu üçün fizioloji dəlil kimi deyil, yalnız cinsi cazibə qanununun təsdiqi üçün, həqiqə-tən, çox dəyərli olan heteroziqotluğun morfoloji paralelləri kimi tətbiq oluna bilər.
Axı, ola bilər ki, heteroziqot bitkilər göstərilmiş for-mulun bütün canlı varlıqlar üçün ümumi dəyərliliyi haq-qında fikrin tam təsdiqidir. Darvin işarə etmiş, bundan sonra əksər tədqiqatçılar elə oxşar tərzdə təsdiq etmişlər ki, heteroziqot bitkilərdə mayalanma yalnız o zaman baş tut-ma ehtimallı, bəzən isə ümumiyyətlə, mümkündür ki, makroziqot, yəni alçaq tozluqlu çiçəyin mayalandıran toz-cuqları uzun erkəkcik telli digər fərdin mikroziqot lüləyi-nin üzərinə köçürülmüş olsun və ya mikroziqot çiçəyin uca tozluqlarından çıxan tozcuqlar digər bitkinin qısa erkəkcik telləri olan mikroziqot lüləyinin üzərinə düşmüş olsun. Beləliklə, çiçəyin dişiciyi nə qədər uzundursa, yəni onun qadın orqanı nə qədər yaxşı inkişaf etmişsə, mayalanma-nın baş tutmalı olduğu digər çiçəkdəki kişi orqanı, yəni erkəkcik bir o qədər də uzun və dişicik bir o qədər qısa ol-malıdır, onun uzunluğu qadınlıq dərəcəsini göstərir. Dişi-ciklər üçqat ölçülüdürsə, orada mayalanma elə həmin qay-da ilə o halda ən yaxşı gedə bilər ki, çiçək tozcuqları hün-dürlüyü digər çiçəyin tozluğuna uyğun gələn lüləyin üzə-rinə köçürülmüş olsun. Əgər bu qaydaya riayət etməyib uyğun gəlməyən tozcuqla süni mayalanma aparsaq, onda belə prosedura, ümumiyyətlə, hər hansı bir nəticə verərsə, demək olar ki, həmişə xəstə, zəif, cırtdan və müxtəlif növ hibridlərə bənzəyən fövqəladə dölsüz törəmələr alınır.
Heteroziqotluq haqqında yazmış müəlliflər, hər yer-də göründüyü kimi, mayalanmadakı rəngarəng müna-sibətlərin adi izahı ilə kifayətlənmirlər. Bu açıqlama gös-tərir ki, bitkiləri dolanan həşəratlar eyni yüksəklikdə da-yanan cinsiyyət orqanlarına bədənlərinin eyni hissələri ilə toxunaraq bu qəribə effekti yaradırlar. Lakin Darvin özü etiraf etmişdir ki, arılar öz üzərlərində bədənin hər bir his-səsinin üzərindəki tozcuqları daşıyırlar. Beləliklə, iki ya-xud üç nəsil tozcuqlarla mayalanma zamanı qadın or-qanlarının təsir üsulu əvvəllər olduğu kimi anlaşılmamış qalır. Buna bənzər izahlar nə qədər cəlbedici, nə qədər se-hirli olsalar da hər halda bir az səthidirlər, çünki onlarla hər şey izah olunursa onda nə üçün uyğun olmayan toz-cuqla süni mayalanma, başqa deyimlə, “qeyri-qanuni ma-yalanma” belə pis nəticələrə gətirib çıxarır? Deməli, yalnız “qanuni” tozcuqla müstəsna təmas lüləkdə yalnız bu toz-cuğu qəbul etmək vərdişi yaratmalı idi, ancaq mən Darvi-nin özünü şahid gətirə bilərəm ki, başqa cinsdən olan toz-cuqla təmas etməmək sırf illüziyadır, belə ki, bu zaman sanki nikah vasitəçisi kimi xidmət göstərən həşəratlar ger-çəkdə fərq qoymadan cütləşməyə yardım edirlər.
Buna görə də bu xüsusi seçici xüsusiyyətin əsasının daha dərində – çiçəklərin özündə olması barədə fərziyyə daha inandırıcı görünür. Burada məsələ, bəlkə də, insan-da olduğunun eynidir, yəni cinsi cazibə o hallarda daha güclüdür ki, bir fərddə olan K, digər fərddə olan Q qədər-dir, bu da yenə də yalnız əvvəlki formulun başqa bir ifa-dəsidir. Belə bir açıqlamanın mümkünlüyü ehtimalı onun-la xüsusilə artır ki, erkəkciyi yüksək, dişicikləri isə qısa kişi çiçəklərdə çiçək tozcuqları uzun dişicikli daha qadın çiçə-yin homoloji hissələrində olduğundan daha iri, lülək əm-zikləri daha kiçik olur.
Buradan görünür ki, burada məsələ kişilik və qadınlı-ğın müxtəlif dərəcələrindən başqa bir şey də deyildir. Bu-rada ortaya qoyulmuş cinsi yaxınlıq qanunu bu fərziyyə ilə daha parlaq şəkildə təsdiq olunur, çünki məhz heyvanlar və bitkilər aləmində mayalanma o halda daha uğurlu olur ki, valideynlər bir-birilə daha böyük cinsi qohumluğa ma-lik olsunlar (buna az sonra bir də qayıdacağıq).
Heyvanlar aləmində bu qanunun çox böyük bir əhə-miyyətə malik olmasının yüksək ehtimalı “əks cinsi mey-lin” tədqiqi zamanı göstəriləcəkdir. Burada mən diqqəti ona cəlb etmək istəyirəm ki, xırda, zülalla zəngin və o qə-dər də tənbəl olmayan yumurtaların daha yavaş hərəkət edən və həcmli zoospermaları cəlb etməsi ilə yanaşı bö-yük, az hərəkətli yumurta hüceyrələrin daha canlı və zərif spermatozoidlərə daha güclü cəlbedici təsir göstərməsi-nin tədqiq olunması nə qədər maraqlı olardı. Cinsiyyəti təyin edən amillər haqqındakı kiçik tədqiqində L.Veyl gü-man edir ki, bəlkə də, burada əslində onyuqasiya edən iki hüceyrənin hərəkət, yaxud kinetik enerjilərinin qiymətləri arasındakı nisbət özünü büruzə verir. Doğrudur, bunu müəyyən etmək çox çətindir, bu vaxta qədər bir dəfə də olsun müəyyən edilməmişdir ki, birləşən hər iki hüceyrə maye mühitdə sürtünmə və axının göstərdiyi təsiri çıx-maqla bir-birinə hərəkəti sürətləndirən təsir göstərir ya-xud əvvəlki sürətlə hərəkət edirlər? Burada bəzi digər su-allar da qoymaq lazım idi.
Artıq öncədən göstərildiyi kimi, insanlar arasında (eləcə də, yəqin ki, heyvanlar arasında da) göstərilmiş cin-si cazibə qanunu yeganə deyildir. Əgər bu belə olmuş ol-saydı onda onun bu vaxta qədər nə üçün kəşf olunmadığı tamamilə anlaşılmaz qalardı. Məhz ona görə ki, burada çoxlu digər amillərin rolu var və qanunların sayı xeyli də-rəcədə artmalıdır. Bax elə buna görə dəfolunmaz cinsi ca-zibə halları bu qədər azdır. Mən burada bu qanunlardan danışmayacağam, çünki buraya aid tədqiqlər hələ başa çat-mamışdır, amma sadəcə əyanilik xatirinə riyazi emala asan tabe olmayan bir sonrakı amilə işarə edəcəyəm.
İşarə edəcəyim hallar ayrı-ayrılıqda kifayət qədər mə-lumdur. İyirmi yaşa qədərki gənclik dövrünü yaşayan ki-şini adətən özündən yaşca çox böyük – yaşı 35-dən az ol-mayan qadınlar cəlb edir. Yetkinləşdikcə o daha gənc qa-dınları sevməyə başlayır. Eyni ilə bunun kimi gənc yeni-yetmə qızlar gənclərə nisbətən yaşlı kişilərə üstünlük ve-rirlər ki, daha sonra çox vaxt ərlərinə oğlanlarla xəyanət et-sinlər. Bu halların kökü onlara bir lətifədə göstərildiyindən daha dərində olmalıdır.
Bu əsərin tək bir qanunla məhdudlaşması zərurət ol-sa da həqiqət naminə onu ən yaxşı şəkildə formalaşdırma-ğa çalışaq ki, heç bir yalançı sadələşdirməyə yol verilmə-sin. Hətta burada rolu olan bütün amilləri və şübhə altında olan qanunları müstəqil kəmiyyətlər kimi gətirmədən mü-tənasiblik amilini tətbiq etməklə böyük bir dəqiqilik əldə etmiş olacağıq.
Birinci formul yalnız ideal qüvvənin cinsi cazibəsinin bütün bircinsli hallarının “iqtisadi” açıqlamasıdır, çünki cinsi münasibət, ümumiyyətlə, bu qanunla müəyyən olu-na bilər. İndi biz istəyirik ki, hər bir təsəvvür olunan hal-da cinsi qohumluq üçün ifadə verək. Elə bir ifadə ki həm də özünün qeyri-müəyyən forması sayəsində eyni zaman-da eyni bir cinsin müxtəlif növündən olan iki varlığın mü-nasibətlərinin ümumi təsvirini verə bilsin.
Onların qarşılıqlı cazibəsinin gücü belə ifadə olunur:
KA = –xf(t)–(II),
Burada f(t) zamanın hansısa empirik analitik bir funksiyasını, fərdlərin bir-birinə təsir edə biləcəyi zamanı, “reaksiya zamanını” bildirir.
К-mütənasiblik amilidir, buraya biz bütün məlum olan və olmayan cinsi yaxınlıq qanunlarını daxil edirik, o bundan başqa növ, irq və ailə yaxınlığının dərəcəsindən, eləcə də hər iki fərdin sağlamlığından və xəsarətinin olma-masından asılıdır. Nəhayət, bu amil onlar bir-birindən uzaqlaşdıqca azalır və bəlkə də, hər bir verilmiş hal üçün xüsusi müəyyən olunur.
Linkeisin “Poçt karetasında” adlı novellasında cinsi cazibə müdhiş bir ustalıqla qüdrətli kortəbii bir qüvvə ki-mi təsvir olunmuşdur. Cinsi cazibə eyni ilə kökün yerin mərkəzinə tərəf böyüməsi yaxud bakteriyaların mikros-kopda ştiftin kənarlarındakı oksigenə doğru hərəkəti kimi təbiət qanunları ilə şərtlənir. Doğrudur, bu baxışa hələ alış-maq lazım gələcəkdir. Bununla belə, mən bu məqama indi qayıdacağam.
Əgər a-b öz maksimal qiymətinə çatırsa;
lim(a-b)= Max=1)
Onda lim A = kf(t).
Bəlkə də, burada hansısa müəyyən halda, ümumiy-yətlə, insanlar arasındakı bütün simpatiya və antipatiya-lar ifadə olunmuşdur (lakin onların ictimai hüquq qayda-ları üçün əsas kimi dar anlamda sosial münasibətlərə heç bir aidiyyəti yoxdur), bir halda ki, onlar bizim cinsi yaxın-lıq qanununda əsaslandırılmamışdır, qohumluq münasi-bətlərinin gücünə mütənasib olaraq K artırsa, A kəmiyyə-ti, məsələn, yad milliyyətlər arasında olduğuna nisbətən həmfikirlər arasında daha böyük olur.
f(t)-nin öz qiymətini saxlamasını birlikdə yaşayan müxtəlif növ iki ev heyvanı arasındakı münasibətlərdə müşahidə etmək olur: birinci hərəkət çox vaxt barışmaz düşmənçilik, qarşılıqlı qorxudur (burada A mənfi işarəli olur), daha sonra isə onun yerini ən dostyana münasibətlər tutur və onlar bir-birlərini axtarmağa başlayırlar.
Bir halda ki, cinayət qanunlarında sodomiya haqqın-da paraqraf hansısa real faktlara istinad etməlidir və bir halda ki, insanla toyuq arasında da cinsi aktlar müşahidə olunmuşdur, onda buradan görünür ki, k geniş hüdud-larda sıfırdan böyük olur. Beləliklə, biz iki tədqiq olunan fərdi nəinki eyni bir növlə, həmçinin eyni siniflə də məh-dudlaşdıra bilmərik .
Kişi və qadın orqanizmlərinin hər hansı bir görüşü-nün təsadüfi olmayıb müəyyən qanunlara tabe olması fik-ri tamamilə yeni bir baxışdır, ondakı daha öncə göstəril-miş yadlıq məcbur edir ki, cinsi cazibənin təbiətinin tam bir sirr olması haqqındakı dərin məsələ tədqiq olunsun. Vilhelm Pfefferin məlum təcrübələri göstərdi ki, müxtəlif çiçəksiz bitkilərin spermatozoidləri yalnız innatura qadın arxeqoniyaları tərəfindən deyil, həmçinin təbii şəraitdə ya gerçəkdən sonuncular tərəfindən ifraz olunan, ya da süni yolla hazırlanan maddələr tərəfindən cəlb olunur. Çox vaxt hətta elə maddələr tərəfindən cəlb olunur ki, onlarla toxum telləri yalnız eksperimental şəraitdə əlaqəyə girir-lər, çünki təbiətdə onlara heç rast gəlinmir və yalnız elmi təcrübə yolu ilə əldə olunur.
Beləliklə, qıjıların spermatozoidləri arxeqoniyalardan çəkilmiş alma turşusu, həmçinin sintez yolu ilə alınmış al-ma turşusu və hətta melein turşusu tərəfindən cəlb olu-nur. Yarpaqlı mamırların spermatozoidləri isə şəkər qa-mışı tərəfindən. Bizə məlum deyil ki, məhlulun qatılığın-dakı fərqlər spermatozoidə necə təsir göstərir. O daha bö-yük qatılıq istiqamətində hərəkət edir. Pfeffer bu hərəkət-ləri “xemotaktik” adlandırmış və həm bütün bu hallar, həm də digər cinsiyyətsiz hərəkət halları üçün “xemotro-pizm” anlayışı yaratmışdır. Çox şey bunu təsdiq edir ki, heyvanlarda dişinin hiss orqanlarının köməyi ilə onu uzaqdan sezmiş erkəyə göstərdiyi təsirə xemotropizmə bənzər məlum məqamlarda baxmaq lazımdır.
Çox ehtimal ki, bu xemotropizm dişinin bədəninə düşmüş məməlilərin toxum tellərinin etdiyi o enerjili və inadkar hərəkətlərin səbəbidir. Bu hərəkətlər içəridən uşaqlığın boynuna əks istiqamətdə selikli qişanın titrək kirpikciklərinə tərəf yönəlmişdir. Xaricdən heç bir dəstək almadan onlar günlərlə hərəkət etməkdə davam edirlər. Spermatozoid demək olar ki, sirli bir düzgünlüklə bütün mexaniki və digər maneələrə rəğmən yumurta hüceyrəni tapır. Bu bəzi balıqların inanılmaz səyahətlərini çox xatır-ladır. Məsələn, semqa qidalanmadan dənizdən Reynin mənbəyinədək aylarla dolaşır və elə oradaca kürü tökmək üçün təhlükəsiz qida ilə zəngin yer tapır.
Digər tərəfdən Falkenberqin Aralıq dənizində yaşa-yan bəzi ali yosunlarda mayalanma prosesini şərh edən gözəl təsvirini yada salaq. Məsələn, biz iki əks maqnit qüt-bünü birləşdirən güc xətlərindən bəhs edirik. Belə bir təbi-ət qüvvəsini biz spermatozoidin yumurta hüceyrəyə qarşı durdurula bilməyən meylində müşahidə edirik. Bütün fərq ondadır ki, ölü materiyanın hərəkətləri ətraf mühitin gərginlik halından asılı olaraq dəyişə bilir, o halda ki, canlı materiyanın gücü həqiqi güc mərkəzləri olaraq orqanların özlərində lokallaşıb. Falkenberq müşahidə etmişdir ki, yumurtaya doğru hərəkət zamanı spermatozo-idlər, adə-tən, onları işığa cəzb edən qüvvəni belə dəf edirlər. Xemo-taktik təsir, yəni cinsi meyil fototaktik təsirdən daha güclü ola bilir.
Bizim formula az uyğun gələn iki fərd bir-birilə əla-qəyə girəndə az sonra onun ardınca onlardan birini ta-mamlayan üçüncü fərd ortaya çıxır və elə o anda qanuna-uyğun zərurətlə əvvəlki məcburi rabitəni tərk etmək cəh-di yaranır. Nəticədə nikah pozulur. O, kortəbii və kimyə-vi birləşmələrdə olduğu kimi labüddür: FeSО
-də 2KOH -la birləşdikdə SO
ionları Fe ionlarını tərk edib K ionlarına keçirlər. Əgər kimsə bu təbii hadisələri əxlaqi nöqteyi-nə-zərdən qiymətləndirmək istəsə idi, o çox gülünc görünər-di.
Bu Götenin “ Die Wahlverwandtschaften” (“Seçici yaxınlıq”) əsərinin 1-ci hissəsinin IV fəslində inkişaf etdi-rilmiş əsas ideya, onun dərin, mükəmməl ədalətini öz üzərlərində sınamalı olan kəslər tərəfindən inkişaf etdiril-miş gözlənilməz anlamla dolu oynaq prelüdiyadır. Mə-nim araşdırmam bu ideyaya yenidən baxması ilə öyünə bilər. Lakin mən Göte kimi nikahın pozulmasını müdafiə etməyi deyil, onu sadəcə daha anlaşıqlı etməyi nəzərdə tuturam. Doğrudur, insanı nikah bağlarını pozmaq cəhdi ilə uğurla mübarizə aparmağa məcbur edən motivlər var-dır. Ancaq bu barədə kitabın ikinci hissəsində söhbət açı-lacaq. İnsanın cinsi sferası başqa orqanizmlərdə olduğu kimi təbiət qanunları ilə o qədər də ciddi bağlı deyildir. Bu o faktdan görünür ki, insan ilin bütün fəsillərində seksual-dır və xüsusi yaz cinsi oyanmasının qalıqları onda, hətta ev heyvanlarında olduğundan da azdır.
Cinsi yaxınlıq qanununun nəzəri kimyanın bir məş-hur qanunu ilə daha çox analogiyası var. Doğrudur, bu böyük kənarlaşmalar olduqda özünü büruzə verir. O, “kütlələrin təsir qanunu” ilə əlaqəli hallarla analogiya təş-kil edir. Məsələn, daha qüvvətli turşular, əsasən, daha qüv-vətli əsaslarla birləşir, eynilə daha kişi fərd daha qadın fərdlə birləşdiyi kimi. Amma burada ölü kimyəviliklə mü-qayisədə Novumdan daha böyük bir şey ortaya çıxır. Canlı orqanizm sonsuz sayda bərabər hissələrə bölünən homo-gen izotrop substansiya deyildir: "principium indiviua-tions" (fərdiyyətçilik prinsipi), yəni bütün canlıların fər-diyyət kimi yaşaması faktı orqanizmin müəyyən quruluşa malik olması zərurətini göstərir. Burada daha böyük hissə-nin bir birləşməyə, daha kiçik hissənin isə əlavə məhsul əmələ gətirərək digər birləşməyə girməsi mümkün deyil. Xemotropizm daha sonra mənfi ola bilər. A-b fərqinin mə-lum qiymətindən başlayaraq biz mənfi qiymət, əks meyil, başqa sözlə, cinsi dəfetmə alırıq.
Doğrudur, ölü kimyəvilikdə də elə həmin reaksiya müxtəlif sürətlə baş verə bilər. Lakin heç vaxt, ən azı, ən yeni baxışlarla mühakimə yürüdərək katalizin köməyi ilə uzun və ya qısa zaman fasiləsində eyni bir reaksiyanı onun tam yoxluğu yerinə törətmək (baxdığımız halda de-mək olar ki, əks reaksiyanı) olmaz. Əksinə, müəyyən tem-peraturda yaranan məlum birləşmə onun yüksəlməsi ilə parçalana bilər və əksinə. Əgər reaksiyanın idarə olun-ması temperaturun funksiyasıdırsa, onda canlı orqanizm-lərdə o, əksər hallarda, zamanın funksiyasıdır.
T amilinin, yəni “reaksiya zamanının” qiymətində, əgər ümumiyyətlə, belə müqayisələr mümkünsə, cinsi ca-zibə ilə kimyəvilik arasındakı sonuncu analogiya gizlən-mişdir. Elə burada reaksiyanın sürətlər formulunu, iki fərd arasındakı cinsi reaksiyanın inkişaf sürətinin müxtəlif də-rəcələrini vermək və A-nın t-yə görə diferensasiyasını sı-naqdan keçirmək olar. Ancaq heç kəs faydasız lovğalıqla “riyaziyyatın gözəlliyini”(Kant) alçaltmamalıdır: funksi-yaların sabit olduğu bu qədər mürəkkəb və dolaşıq müna-sibətlərə diferensasiya tətbiq etmək mübahisəli məsələdir. Beləliklə, nə demək istədiyim tamamilə aydındır: uzun müddət birlikdə olmuş, yaxud daha yaxşı ifadə etsək, bir yerə qapadılmış iki orqanizmin duyğusal meyillənməsi mövcudluğu gözə görünənə qədər çox zaman tə-ləb olu-nan kimyəvi proses kimi hətta əvvəlcə nifrətin olduğu yer-də də inkişaf edə bilər. Sevgisiz nikaha girən insanlara ve-rilən təskinlik –”yaşayarsız, sevişərsiz!” qismən bu əsasa dayanır.
Aydındır ki, cinsi yaxınlığın kimyəvi xassə ilə analo-giyalarına böyük dəyər vermək lazım deyil. Ancaq mənə elə gəlir ki, belə müşahidələr çox şeyə aydınlıq gətirir. Bir məsələ hələ də həll olunmayıb: cinsi cazibəni tropizmlərə aid etmək lazımdırmı? Hətta əgər cinsi duyğu üçün bu möhkəm müəyyən olunmuş olsa belə, erotikaya münasi-bətdə bu həll süni olardı. Sevgi halının başqa bir şərhə də ehtiyacı var və onun üçün bu şərh ikinci hissədə verilə-cəkdir. Bununla yanaşı, insanların ehtiraslı meylinin for-maları ilə xemotropizm arasında şəksiz analogiyalar möv-cuddur. Mən yenə də Götenin “DieWahlverwandtschaf-ten” əsərində Eduardla Ottiliya arasındakı münasibətlərə müraciət edəcəyəm.
Nikah problemi ilə bağlı edilmiş bir neçə qeyd artıq bu romanın adı ilə əlaqələndirilmişdir. Bu fəsilin nəzəri his-səsində çıxarılmış bəzi zəruri praktiki nəticələr də həmçi-nin göstərilmiş problemlə bağlıdır. Göstərilmiş cinsi cazibə qanunu və göründüyü kimi ona oxşar bəzi digər qanunlar öyrədir ki, sonsuz sayda aralıq cinsi formalar mövcud ol-duğu üçün bir-birinə ən yaxşı uyan iki belə fərd ola bilər. Bu bioloji nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda nikaha haqq qa-zandırmaq, “azad məhəbbəti” isə inkar etmək lazım gəlir. Doğrudur, monoqamiya haqqında məsələ yenə də digər münasibətlərlə də, məsələn, dövrilik kimi (onun barəsində bir az sonra söhbət açacağıq) həmçinin, yetkinlik ölçüsü üzrə zövqün artıq göstərilmiş tədqiqi ilə mürəkkəbləşir. Beləliklə, bu məsələnin həllinin sadəliyi yenə də azalır.
Heterostiliyanı, xüsusilə “qeyri-qanuni mayalanma-dan” demək olar ki, müstəsna olaraq inkişaf qabiliyyəti az olan rüşeymlərin doğulması faktını xatırladıqda başqa nə-ticə alınacaq. Bu onu güman etməyə məcbur edir ki, digər varlıqlarda ən möhkəm və sağlam nəsil ən güclü qarşılıqlı cinsi həvəs müşahidə olunan əlaqələrdən yaranır. Xalq lap qədimlərdən “sevgi övladları”nı qeyd etmişdir. O dü-şünür ki, daha gözəl və yaraşıqlı insanlar onlardan çıxır. Bu mənada hətta özünü bəşərin nəsil artıranı hesab etmə-yən bir şəxs belə ən azı gigiyenik mülahizələrə görə götür-qoyla bağlanmış nikahdan xeyli fərqlənən sırf pula görə nikaha rəğbət bəsləyə bilməz.
Cinsi meyil qanunlarının öyrənilməsi ev heyvanları-nın çoxaldılmasına nəzərəçarpacaq təsir göstərə bilərdi. İkinci dərəcəli cinsi əlamətlərə və hər iki cütləşən heyvan-da onların inkişaf dərəcəsinə indiyə qədər edildiyindən daha böyük diqqət yetirilməlidir. Dişini xoşlamadığı hal-da erkəklə cütləşdirmək üçün tətbiq edilən hərəkət örnək-ləri, əlbəttə ki, məqsədinə nail olur, lakin, ümumiyyətlə, onlar həmişə pis nəticələrlə müşayiət olunur. Çağdaş gənc-lər kimi brom və dərmanlarla bəslənən saxta madyanlar-dan, ayğırlardan alınmış ağlagəlməz əsəbilik son hesabda yəqin ki, bu qanuna ziddir. Eynilə bunun kimi müasir yəhudiliyin fiziki degenerasiyasında heç də sonuncu olma-yan rolu o cəhət oynamışdır ki, nikahlar yəhudilərdə dün-yanın hər hansı bir yerində olduğundan daha çox sevgiyə görə deyil, araçılar vasitəsilə bağlanılır.
Darvinin geniş təcrübə və müşahidələr yolu ilə özü-nün fundamental əsərlərində müəyyən etdiyi, indi isə ha-mı tərəfindən qəbul olunan budur ki, həm qohum fərdlər, həm də öz növ əlamətlərinə görə öz aralarında heç oxşar-lığı olmayanlar “cüzi fərqlənən” fərdlərə nisbətən bir-bir-lərini daha az cəlb edirlər və əgər iş hər halda mayalan-maya aid olursa, onda toxum ya inkişafın elə ilk mərhələ-lərində məhv olur, ya da zəif, əksər hallarda çoxalma qa-biliyyəti olmayan fərdə çevrilir. Heterostil bitkilərdə də olduğu kimi “qanuni mayalanma” digər kombinasiyalarla müqayisədə sayca daha çox və daha yaxşı toxumlar gətirir.
Beləliklə, o rüşeymlər daha yaxşı inkişaf edir ki, onla-rın valideynləri daha böyük cinsi yaxınlığa malikdirlər. Hamı tərəfindən tətbiq olunan bu qaydadan çıxarılan nə-ticə ədalətlidir: nikah bağlanırsa və uşaqlar doğurulursa, onda sonuncular ən azından aradan qaldırılmış cinsi ey-bəcərliyin bəhrəsi olmamalıdır, çünki uşağın mənəvi və fiziki cəhətdən formalaşmasında bunun əks olunmaması imkansızdır. Əlbəttə, bəhrəsiz nikahların əksər hissəsini sevgisiz nikahlar təşkil edir. Köhnə həyat təcrübəsi də bu sahəyə aiddir. O öyrədir ki, cinsi aktda həyəcan nə qədər yüksəkdirsə, nəsil almaqla bağlı ümidlər də yüksək olur. Əgər bir-birini tamamlayan iki fərdin cinsi meylinin lap başlanğıcdan daha intensiv olduğunu xatırlasaq, bu xüsu-silə anlaşılan olur.
IV FƏSİL
HOMOSEKSUALİZM
VƏ UŞAQBAZLIQ
Göstərilmiş cinsi cazibə qanununun tərkibinə çoxdan aranan əks cinsi duyğular, yəni təkcə əks cinsə deyil, həm də öz cinsinə meyil nəzəriyyəsi daxildir. Bir fərqi (ondan aşağıda bəhs olunacaq) kənara qoyaraq cəsarətlə söylə-mək olar ki, əks cinsi təmayülə malik olan hər kəsdə digər cinsin şəksiz anatomik əlamətləri özünü göstərir. Xalis “psixi-cinsi” hermafroditlər olur. Öz cinsinə cinsi meyil hiss edən kişilər öz xarici strukturuna görə qadındır. Ey-nilə həssaslığı digər qadınlara yönəlmiş qadınlar da kişiyə xas fiziki əlamətlərə malikdir. Psixi və fiziki hallar arasın-dakı paralellik nöqteyi-nəzərindən bu fikir öz-özlüyündə aydındır, amma onun tətbiqi 2-ci fəsildə xatırlanmış fakt-lara diqqət yetirilməsini tələb edir, yəni bir orqanizmin hissələrinin heç də hamısı K və Q arasında bərabər vəziy-yətdə deyil. Müxtəlif orqanlar eyni dərəcədə kişixislət, ya-xud qadınxislət ola bilər. Bir sözlə, əks cinsi həvəsli fərd-də həmişə digər cinslə bilinən anatomik yaxınlıq vardır. Əks cinsi təmayülə məlum fərd tərəfindən həyatı boyu qazanılan və normal cinsi duyğunu üstələyən xüsusiyyət kimi baxılması fikrini təkzib etmək üçün deyilənlər yetər-lidir. Bununla yanaşı, hətta Şrenk-Notsinq, Krepelin, Fere kimi bəzi belə tanınmış araşdırmaçılar inanırlar ki, o, fər-di həyatın xarici təkanları vasitəsilə qazanılır. Xarici tə-kanlar dedikdə isə, “normal” cinsi ünsiyyətdən və xüsusilə “yol azma”dan imtina nəzərdə tutulur. Onda ilk azğın ne-cə olsun? Yoxsa onu öyrədən Hermafrodit ilhamı olmuş-dur? Belə bir fikir ona oxşayır ki, kimsə tipik kişinin tipik qadına “normal” cinsi təmayülünün süni yolla qazanılmış, cinsi əlaqələrin füsunkarlığını təsadüfən kəşf etmiş yaşca böyük yoldaşların söylədiklərinin bəhrəsi olduğunu sübut etməyə çalışsın. Deyilən halda öz cinsindən olan fərdlər-dən istifadə edən “əks” cinsi təmayüllü şəxslərdə o onların fərdi yaşamı boyu dəyişmədən təsir göstərməkdə davam edən ontogenetik proseslər sayəsində öz-özünə təzahür edir. ”Normal” insanlarda “qadın nədir” şüuru necə tə-zahür edirsə belə, “eybəcər” təmayül də elə o cür təzahür edir. Öz-özlüyündə aydındır ki, həyatda həmişə homosek-sual akta qarşı öz ehtirasını təzahür etdirməyə imkan ve-rən bir hadisə olmalıdır, lakin bu hadisə yalnız o cinsi tə-mayüllərə təsir göstərə bilər ki, onlar az və ya çox dərəcədə fərddə gizlədilib və yalnız izn gözləyir.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68475175) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.