Hekayələr
Vasili Şukşin
Hekayə ustaları
Vasili Şukşinin bu kitabdakı hekayələrinin qəhrəmanları qəribə, fərsiz, xəyalpərəst-müdrik, bəzən üsyankarlıq nümayiş etdirən canlı və təbii insanlardır. Müəllif qəhrəmanlarını ideallaşdırmır, ancaq mənəviyyatın öz başlanğıcını məhz bu üsyankarlıqdan götürdüyünə inanır.
Vasili Şukşin
Hekayələr
KƏND SAKİNLƏRİ
“Nə var ki, ana? Qocalığı at kənara – gəl buralara. Həm də Moskvanı gör. Sənə yolpulu göndərəcəyəm. Ancaq yaxşı olar ki, təyyarə ilə gələsən – belə ucuz başa gələr. Özün də dərhal teleqram göndər ki, səni nə vaxt qarşılayacağımı bilim. Əsas odur ki, ürəkli olasan”.
Malanya nənə məktubu oxudu, qurumuş dodaqlarını büzdü və fikrə getdi.
– Pavel məni yanına çağırır, – deyib eynəyinin üstündən Şurkaya baxdı. (Şurka Malanya nənənin nəvəsi, qızının oğlu idi. Qızı şəxsi həyatını hec cür qura bilmirdi (üçüncü dəfə ərə getmişdi), nənə də qızından Şurkanı hələlik ona verməsini xahiş etmişdi. O, nəvəsini çox sevirdi, amma çox ciddi nəzarət altında saxlayırdı.)
Şurka masa arxasında oturub dərslərini hazırlayırdı. Nənəsinin sözlərinə çiyinlərini çəkməklə cavab verdi – əgər çağırırsa, get.
– Sənin tətilin nə vaxtdır? – nənə ciddiyyətlə soruşdu.
Şurka qulaqlarını şəklədi.
– Hansı tətil, qış tətili?
– Əlbəttə qış tətili, indi yay deyil ki…
– Yanvarın birindən. Necə məgər?
Nənə yenə dodaqlarını büzüb fikrə getdi.
Şurkanın isə həyəcan və sevincdən ürəyi sıxılırdı.
– Nə olub ki? – o, bir də soruşdu.
– Heç bir şey. Dərsini oxu! – Nənə məktubu önlüyünün cibində gizlədib geyindi və daxmadan çıxdı.
Şurka nənəsinin hara getdiyini görmək üçün pəncərəyə tərəf qaçdı.
Darvazanın ağzında Malanya nənə qonşu ilə görüşüb ucadan danışmağa başladı:
– Pavel məni Moskvaya qonaq çağırır, açığı, qalmışam neyləyim. Ağlımı bir yerə cəm eləyə bilmirəm. “Ana, – deyir, – sənin üçün bərk darıxmışam, gəl”.
Qonşu qadın cavabında ona nəsə deyirdi. Şurka onun dediklərini eşitmirdi. Nənə isə ucadan ona:
– Bu, aydın məsələdi, olar. Nəvələrimi bir dəfə də olsun görməmişəm, ancaq şəkillərinə baxmışam. Amma çox qorxuludur.
Onlara daha iki qadın yanaşdı, sonra daha birisi, sonra yenə… Az sonra Malanya nənənin ətrafına xeyli adam toplaşdı. O isə hər dəfə söhbətə yenidən başlayırdı:
– Pavel məni öz yanına – Moskvaya çağırır. Açığı, qalmışam belə, bilmirəm nə edim?
Hiss olunurdu ki, hamı ona getməyi məsləhət görürdü. Şurka əllərini cibinə soxub daxma boyunca var-gəl etməyə başladı. Üzündə xəyalpərəst və eynən nənəsində olduğu kimi dalğın və düşüncəli ifadə var idi. O, ümumiyyətlə, nənəsinə çox oxşayırdı – elə onun kimi arıq bədəni, enli sifəti, xırda və ağıllı gözləri var idi. Lakin xasiyyətləri heç uyğun gəlmirdi. Nənəsi qıvraq, güclü, çığırqan, hər şeylə maraqlanan qadın idi. Şurka da hər şeylə maraqlanan idi, amma həddindən artıq utancaq, ədəbli və dəymədüşər idi.
Axşam Moskvaya göndərmək üçün teleqram yazırdılar. Nənə diktə edir, Şurka yazırdı.
– Əziz oğlum Paşa, əgər sən mənim gəlməyimi istəyirsənsə, mən, əlbəttə, gələ bilərəm, hərçənd ki bu qoca vaxtımda…
– Salaməleyküm! – Şurka dedi. – Kim belə teleqram yazır?
– Səncə, bəs necə yazılmalıdır?
– Gələcəyik. Nöqtə. Ya da belə: Yeni ildən sonra gələcəyik. Nöqtə. İmza: anan. Vəssalam.
Nənə hətta incidi.
– Altıncı sinfə gedirsən, Şurka, ancaq düşüncən yoxdur. Yavaş-yavaş ağıllanmaq lazımdır.
Şurka da incidi.
– Buyur! – dedi. – Sən heç bilirsən, biz belə nə qədərlik yazarıq? Köhnə pulla 20 manatlıq.
Nənə yenə dodaqlarını büzüb fikirləşdi.
– Onda belə yaz: “Oğlum, mən burada bəzi adamlarla məsləhətləşdim…”
Şurka qələmi kənara qoydu.
– Mən belə bacarmıram. Sənin burada kimlərləsə məsləhətləşməyin kimə lazımdı axı? Poçtda hamı bizə güləcək.
Nənə hökmlə dilləndi:
– Sənə nə deyirlər onu da yaz. Məgər mən oğlum üçün 20 manata qıymayacağam.
Şurka qələmi götürdü və güzəştə gedərək iltifatla kağıza tərəf əyildi.
– Əziz oğlum Paşa, burada mən qonşularla danışdım. Hamı mənə getməyi məsləhət görür. Əlbəttə, bu qoca yaşımda bir balaca qorxuram…
– Onsuz da poçtda mətni dəyişəcəklər, – deyə Şurka əlavə etdi.
– Hünərləri var dəyişsinlər!
– Sənin heç xəbərin də olmayacaq.
– Ardını yaz: mən, əlbəttə, bir balaca qorxuram, ancaq… yaxşı… Yeni ildən sonra gələrik. Nöqtə. Şurka ilə. O artıq böyüyüb. Pis uşaq deyil, sözəbaxandır.
Şurka son sözləri – böyüdüyü və sözəbaxan olduğu haqda sözləri yazmadı.
– O, yanımda olsa, heç bir qorxum olmaz. Hələlik sağ ol, oğlum. Mən özüm də sizdən ötrü çox…
Şurka “yaman” yazdı.
– …darıxmışam. Heç olmasa, gəlib uşaqları görərəm. Nöqtə. Anan.
– İndi gəl hesablayaq, – deyə Şurka istehza ilə dilləndi və qələmin ucunu bir-bir sözlərin üstünə vuraraq pıçıltıyla saymağa başladı: – Bir, iki, üç, dörd…
Nənə onun arxasında durub gözləyirdi.
– Əlli səkkiz, əlli doqquz, altmış! Elədir? Altmışı vuraq otuza – bir min səkkiz yüz? Elədir? Onu da bölək 100-ə və alaq on səkkiz. Bir sözlə, iyirmi neçə manatsa, – Şurka bunu təntənəli şəkildə elan etdi.
Nənə teleqramı ondan alıb cibində gizlətdi.
– Poçta özüm gedəcəm. Sən burada savadlı çıxmısan, yaman da hesablayırsan.
– Buyur, onsuz da həmin məbləğ olacaq. Bəlkə, bir neçə qəpik səhv etmiş olaram.
…Saat on bir radələrində məktəbin təsərrüfat müdiri, qonşu Yeqor Lizunov onlara gəldi. Nənə onun ailə üzvlərindən xahiş etmişdi ki, işdən gəldikdən sonra ona baş çəksin. Yeqor öz zamanında çox gəzib-dolaşmış, təyyarəyə minmişdi.
O, yarımkürkünü və papağını çıxartdı, codlaşmış kobud ovucları ilə tərli çal saçlarını tumarladı, stola yaxın əyləşdi. Daxmanı saman və yəhər-qayış iyi basdı.
– Demək, uçmaq istəyirsiniz?
Nənə zirzəmiyə girib oradan içində baldan çəkilmiş pivə olan dörddəbir litrlik şüşə çıxartdı.
– Uçmaq, Yeqor. İndi hər şeyi bir-bir danış. Nə olur, necə olur.
– Burada danışmalı nə var ki? – Yeqor gözütoxluqla, hətta bir az da iltifatla nənənin pivəni necə süzdüyünə baxırdı. – Əvvəlcə şəhərə, oradan Biysk-Tomsk avtobusuna oturub Novosibirskə qədər gedərsiniz. Orada şəhər hava kassasının harada olduğunu soruşarsınız. Birbaşa aeroporta da getmək olar…
– Bir dayan görüm! Elə bil əzbərləmisən – “olar, olar”. Nə etmək olar yox, de görüm, nə etmək lazımdır. Həm də aramla de. Yoxsa hər şeyi qatıb-qarışdırarsan, – nənə bir stəkan pivəni Yeqorun qabağına qoyub onu sərt baxışlarla süzdü.
Yeqor barmaqları ilə stəkana toxundu, onu tumarladı.
– Deməli, belə, Novosibirskə gedirsiz, çatan kimi dərhal aeroportun yolunu soruşursuz. Şurka, yadında saxla.
– Şurka, yaz, – nənə əmr etdi.
Şurka dəftərindən təmiz vərəq cırıb yazmağa başladı.
– Tolmaçevoya gedib orada da Moskvaya biletin harada satıldığını soruşursuz. Bilet alıb “Tu-104” təyyarəsinə minirsiz. Beş saatdan sonra Moskvada, vətənimizin paytaxtında olacaqsınız.
Nənə başını balaca quru yumruğuna söykəyib kədərlə Yeqoru dinləyirdi. Yeqor danışdıqca bu səfər qonşunun özünə nə qədər asan görünürdüsə, nənə bir o qədər qayğılı sifət alırdı.
– Düzdür, Sverdlovskda yerə enəcəksiz…
– Niyə?
– Belə lazımdı. Orada bizdən soruşmurlar. Endirirlər, vəssalam. – Yeqor düşündü ki, indi içmək olar. – Hə, yolunuz uğurlu olsun.
– Dayan. Biz Sverdlovskda onlardan bizi düşürməyi xahiş etməliyik, yoxsa hamını özləri düşürdürlər?
Yeqor içdi, ləzzətlə qaqqıldayaraq bığlarını tumarladı.
– Hamını… Yaxşı pivən var, Malanya Vasilyevna. Sən onu necə hazırlayırsan? Mənim qarıma da öyrət.
Nənə onun üçün bir stəkan da pivə süzdü.
– Nə vaxt xəsisliyi tərgitsəniz, onda pivəniz də yaxşı olacaq.
– Necə yəni? – Yeqor deyiləni anlamadı.
– Şəkərini bir az çox edin. Yoxsa siz onu həm ucuz, həm də tünd eləməyə çalışırsınız. Mayagöbələyinə şəkəri çox qatın, bax onda əsl pivə olacaq. Tütündən süzüb şirəsini çıxarmaq isə əsl biabırçılıqdı.
– Həə, – Yeqor fikirli-fikirli dedi. Stəkanı qaldırıb bir nənəyə, bir də Şurkaya baxıb başına çəkdi. – Həə… Belə olmağına belədi. Ancaq Novosibirskdə olarkən baxın ki, səhv etməyəsiz.
– Nə ola bilər ki?
– Heç, elə-belə… Hər şey ola bilər. – Yeqor tənbəki kisəsini çıxarıb papiros eşdi və bığlarının altından iri bir ağ tüstü buludu buraxdı. – Əsas, əlbəttə, odur ki, Tolmaçevoya çatan kimi kassaları dəyişik salmayasınız. Yoxsa səhvən Vladivostoka da uçmaq olar.
Nənə həyəcanlandı və üçüncü stəkanı Yeqorun qabağına qoydu.
Yeqor onu dərhal içdi, qaqqıldadı və fikrini inkişaf etdirməyə başladı:
– Bəzən elə olur ki, kimsə şərq kassasına yanaşıb deyir: “Mənə bilet verin”. Amma hara? – onu deməyi unudur. Beləliklə də o, tamam ayrı səmtə uçur. Odur ki diqqətli olun.
Nənə Yeqor üçün dördüncü stəkanı süzdü. Yeqor tamamilə açılışdı. İndi o hər şeyi məmnuniyyətlə danışırdı.
– Təyyarədə uçmaq çox əsəb tələb edir. Təyyarə elə yenicə havaya qalxır ki, sənə dərhal konfet verirlər…
– Konfet?
– Bəs necə! Yəni ki, konfeti ye, özünü unut və heç nəyə fikir vermə. Əslində, bu ən təhlükəli məqamdı. Yaxud da, tutaq ki, sənə deyirlər: “Kəməri bağla”. – “Nə üçün?” – “Qayda belədi”. Bəh… qayda belədi. Düzünü de! De ki, çevrilə bilərik və… Yoxsa “qayda belədi”.
– Aman Allah! Aman Allah! – nənə dilləndi. – Əgər belədirsə, nə vacibdi təyyarə ilə getmək…
– “Qurddan qorxan meşəyə getməz” deyiblər. – Yeqor pivə şüşəsinə baxdı. – Ümumiyyətlə, reaktiv təyyarələr daha təhlükəsizdir. Amma pərli təyyarələr istənilən an qırıla bilər və buyur… Sonra onların mühərrikləri tez-tez alışır. Bir dəfə mən Vladivostokdan qayıdırdım… – Yeqor stulda yerini rahatlayıb oturdu, yeni papiros büküb təkrarən pivə şüşəsinə baxdı. Nənə yerindən tərpənmədi. – Deməli, uçuruq, mən də pəncərədən baxıram ki, yanır…
– Allah göstərməsin, Allah göstərməsin! – nənə dedi.
Şurka hətta ağzını ayırıb qulaq asırdı.
– Hə, mən, əlbəttə, qışqırdım. Səsimə təyyarəçi qaçıb gəldi. Məni yaxşıca söyüb islatdı. Dedi ki, nə hay-küy qaldırıb çaxnaşma salırsan? Ora yanır, qoy yansın, sən narahat olma, sakit otur… Bu aviasiyada qaydalar belədir.
Şurkaya bu, ağlabatan görünmədi. O gözləyirdi ki, təyyarəçi alovu görən kimi sürətin hesabına yanğını söndürməyə çalışacaq, ya da məcburi eniş edəcək. O isə əvəzində Yeqoru söyüb. Çox qəribədi.
– Mən bir şeyi başa düşmürəm, – Yeqor Şurkaya üz tutub sözünə davam etdi, – görəsən, sərnişinlərə niyə paraşüt vermirlər?
Şurka çiyinlərini çəkdi. Əslində, o, sərnişinlərə paraşüt verilmədiyini bilmirdi. Əgər bu, Yeqorun dediyi kimidirsə, əlbəttə, qəribədi.
Yeqor papirosunu gül dibçəyinin içinə basıb ayağa qalxdı, özü üçün şüşədən pivə süzdü.
– Əcəb pivən var, Malanya!
– Sən çox ağ eləmə, keflənərsən…
– Pivə, sadəcə… Yeqor başını bulayıb pivəni içdi. – Fu! Amma reaktiv təyyarələr də təhlükəlidir. Bir yeri qırıldımı, balta kimi yerə doğru uçur. Burada artıq dərhal o söz… Heç sümüklərin də ələ gəlməz. Ölən adamdan 300 qram ancaq qalır. Hələ geyimli-zadlı.
Yeqor qaşqabağını sallayıb diqqətlə pivə şüşəsinə baxdı. Nənə şüşəni götürüb dəhlizə apardı. Yeqor bir qədər də oturduqdan sonra ayağa qalxdı. Yüngülcə səndələdi.
– Ümumiyyətlə, qorxmayın, – dedi. – Sadəcə, kabinədən aralı, quyruq hissədə oturub gedin. Yaxşı, mən getdim.
O, ağır-ağır qapıya doğru irəlilədi, yarımkürkünü və papağını geyindi.
– Pavel Sergeyeviçə salamımı yetirin. Amma pivənə söz yoxdu, Malanya, çox…
Yeqorun belə tez keflənməyi nənənin xoşuna gəlmədi. Ətraflı danışa bilmədilər.
– Sən yaman zəifləmisən, Yeqor.
– Yorğunam, ona görədi. – Yeqor kürkünün yaxalığından saman çöpü çıxartdı. – Bizim xadimlərə deyirdim ki, gəlin quru otu yayda daşıyaq. “Yox” dedilər. İndisə, bu çovğundan sonra yollar keçilməz olub. Bütün günü əlləşib güclə yaxınlıqdakı tayalara yol açmışıq. Üstəlik də sənin pivənin təsiri… – Yeqor başını yelləyib güldü. – Yaxşı, mən getdim. Ağciyər olmayın, uçun. Ancaq kabinədən aralı oturun. Xudahafiz.
– Sağ olun, – Şurka dedi.
Yeqor çölə çıxdı. Hündür artırmadan çox ehtiyatla düşdü və həyətdən çıxarkən doqqazın cırıltısı aydın eşidildi. O, küçədə hətta zümzümə də etdi:
Ucsuz-bucaqsızdır dəniz – gen, geniş…
Sonra səsi kəsildi.
Nənə fikirli və kədərli halda qaranlıq pəncərəyə baxırdı. Şurka isə Yeqor getdikdən sonra yazdıqlarını oxuyurdu.
– Qorxuludu, Şurka, – nənə dilləndi.
– Bəs bu camaat necə uçur?
– Yaxşısı budur, qatarla gedək?
– Qatarla getsək mənim bütün tətilim yollara gedəcək.
– Of, Allah, of, Allah! – nənə dərindən ah çəkdi. – Gəl Pavelə məktub yazaq, teleqramı isə ləğv edək.
Şurka dəftərindən daha bir vərəq cırdı.
– Deməli, uçmayacağıq?
– Necə uçaq, çox təhlükəlidir, aman Allah! Sonra 300 qramlıq cəsədimizi yığarlar…
Şurka fikrə getdi.
– Yaz: əziz oğlum Paşa, mən burada başı çıxan adamlarla məsləhətləşdim.
Şurka kağızın üzərinə əyildi.
– Onlar bizə özlərinin təyyarədə necə getdikləri barədə danışdılar. Biz Şurka ilə qərara aldıq ki, yayda qatarla gələk. O, rahatdır. İndi də gələ bilərdik, ancaq Şurkanın tətili çox qısadır.
Şurka bir-iki saniyə dincəlir, sonra yazmağa davam edirdi:
“İndi isə, Paşa dayı, mən öz adımdan yazıram. Bizim təsərrüfat müdiri Yeqor Lizunov, bilmirəm yadınızdadır, ya yox, nənəmi çox qorxutdu. O belə bir fakt gətirdi ki, guya təyyarənin pəncərəsindən baxarkən onun mühərrikinin yandığını görüb. Əgər bu belə olsaydı, təyyarəçi hökmən alovu, adətən olduğu kimi, sürətin hesabına söndürməyə çalışardı. Məncə, o, borudan çıxan işlənmiş qazın alovunu görüb və küy qaldırıb. Siz, zəhmət olmasa, nənəmə yazın ki, bu, təhlükəli deyil, ancaq mənim sizə yazdığımı ona bildirməyin. Yoxsa o, yayda da sizə gəlməyəcək. Bağ işi, donuzlara, qazlara və toyuqlara baxmaqdan başı açılmayacaq. Onları qoyub gedən deyil. Axı biz kənd sakinləriyik. Amma mən çox istərdim ki, Moskvanı görüm. Biz onun haqqında məktəbdə coğrafiya, tarix dərslərində məlumat almışıq. Amma özünüz də anlayırsınız ki, bu heç nədir. Bir də Yeqor əmi dedi ki, sərnişinlərə paraşüt verilmir. Məncə, bu artıq təhdiddir. Nənəm isə inanır. Nə olar, Paşa dayı, nənəmi utandırın. O sizi çox istəyir. Ona deyin ki, sənin oğlun təyyarəçidir, özü də Sovet İttifaqı Qəhrəmanı, dəfələrlə təltif olunub, amma sən adi bir sərnişin təyyarəsinə minməkdən qorxursan. Həm də bizim artıq səs sürətini aşdığımız bir zamanda. Beləcə yazsanız, o, bir göz qırpımında uçmağa razı olacaq. Axı o sizinlə fəxr edir. Özü də haqlı olaraq. Şəxsən mən də sizinlə öyünürəm. Ancaq mən Moskvanı çox görmək istəyirəm. Hələlik, sağ olun. Sizə salamlarımı yetirirəm. Aleksandr”.
Nənə isə hələ də diktə etməkdə idi:
– Ora payıza yaxın gələrik. O vaxt göbələklər də çıxar, duzlayaram, çaytikanı mürəbbəsi bişirməyə də macal taparam. Moskvada axı hər şeyi pulla alırsınız. Həm də onlar mənim kimi düzəldə bilməzlər. Belə işlər, oğlum. Məndən və Şurkadan arvadına və uşaqlara salam de. Hələlik bu qədər. Yazdın?
– Yazdım.
Nənə vərəqi götürüb zərfin içinə qoydu, ünvanı özü yazdı:
“Moskva, Lenin prospekti, ev 78, mən.156.
Sovet İttifaqı Qəhrəmanı Lyubavin Pavel İqnatoviçə.
Sibirdən – anasından”.
Ünvanı həmişə özü yazırdı. Bilirdi ki, belədə məktub hökmən ünvanına çatacaq.
– Belə, Şurka. Darıxma. Yayda gedərik.
– Mən darıxmıram, amma sən hər ehtimala qarşı tədarükünü gör, ola bilər ki, fikrin dəyişsin.
Nənə nəvəsinə baxıb heç nə demədi.
Gecə Şurka nənəsinin sobanın üstündə ora-bura çevrilərək sakitcə ah çəkib öz-özünə nə isə pıçıldadığını eşidirdi.
Şurka da yatmırdı. Fikirləşirdi. Yaxın gələcək üçün həyat çox qeyri-adi şeylər vəd edirdi. Belə şeyləri arzu etmək adamın ağlına da gəlməzdi.
– Şurk! – nənə səsləndi.
– Hə…
– Paveli, yəqin ki, Kremlə buraxırlar, hə?
– Yəqin ki, necə məgər?
– Deyirəm, heç olmasa, bircə dəfə də olsa gedib oranı görsəydim…
– İndi ora hər kəsi buraxırlar.
Nənə bir müddət susdu.
– Hə, gözlə, hamını buraxırlar, – nənə şübhə ilə dedi.
– Bizə Nikolay Vasilyeviç danışmışdı bu barədə.
Sonra yenə susdular.
– Sən də, ay nənə, lazım gələndə cəsur olursan, amma burada heç nədən qorxdun, – deyə Şurka narazılığını bildirdi. – Nədən qorxdun axı?
– Yum gözünü yat, – nənə əmr etdi. – İgid çıxıb, birinci elə sən özün tumanını batırarsan.
– Gəl mərc gələk ki, qorxmaram.
– Yat, dedim, yoxsa sabah dərsə gecikərsən.
Şurka susdu.
1962
Tərcümə edəni: Rəfiqə Şəms
TƏKLİKDƏ
Sərrac Antip Kalaçikov insanlarda xeyirxahlıq və qayğıkeşlik hislərini çox qiymətləndirirdi. Ovqatının xoş çağında, evində tam əmin-amanlığın hökm sürdüyü vaxtlarda Antip mehribanlıqla arvadına deyirdi:
– Sən, Marfa, yekəpər qadın olsan da, kütbeyinsən.
– Nəyə görə ki?
– Elə ona görə… Sənə nə lazımdı? İstəyirsən ki, mən gecə-gündüz ancaq elə hey tikim, tikim? Axı mənim də qəlbim var. O da əylənmək, sevinmək istəyir.
– Tüpürüm sənin qəlbinə!
– Eh-h…
– Nə “eh, eh…” salmısan?!
– Heç… Sənin qolçomaq atan yadıma düşdü. Allah rəhmət eləsin.
Zəhmli və canlı Marfa əlini belinə qoyub yuxarıdan acıqlı-acıqlı Antipə baxırdı. Arıq, sısqa Antip bu baxışlara mətanətlə tab gətirirdi.
– Mənim atamla işin olmasın… Başa düşdün?
– Aha, anladım, – Antip qısaca cavab verdi.
– Bax belə.
– Marfacan, həddən artıq ciddisən. Belə olmaz, əzizim, hər şeyi ürəyinə salsan, ölə bilərsən.
Marfa Antiplə yaşadığı qırx il müddətində onun hələ də nəyi ciddi, nəyi zarafatla dediyini ayırd edə bilmirdi.
– Nə isə, başla tikməyə.
– Tikirəm, canım, tikirəm.
Aşılanmış dəri, qaynayan su və ziftin kəskin qoxusu Kalaçikovların evinə sanki əbədi olaraq hakim kəsilmişdi. Ev böyük və işıqlı idi. Bu evdə haçansa uşaqların gülüş səslərindən qulaq batırdı, sonra burada toylar çalınmış, ölümün dərin sirrinə zəif-solğun işıq salan mum şamların yandığı, güzgülərin pərdələndiyi hüznlü gecələrin xoşagəlməz sükutu da olmuşdu. Bir sözlə, çox şey olmuşdu. Antip Kalaçikov öz qüvvətli qadını ilə birlikdə həyata on iki uşaq gətirmişdi. Ümumilikdə isə on səkkiz uşaq olmuşdu.
İllər keçdikcə evin görkəmi dəyişirdi, dəyişməyən bircə Antipin sobanın sağ tərəfində, arakəsmə ilə ayrılmış iş yeri idi. Burada Antip qoşqu ləvazimatı, yəhər, yüyən və boyunduruqlar tikirdi. Elə oradaca divardan onun sevimli balalaykası asılmışdı. Antipdə ona bir təşnə var idi. Bu onun həyatının mənası, musiqiyə dilsiz məhəbbət və itaətkarlığı idi. Antip başını yana əyib onu saatlarla çalmaqdan yorulmurdu; bilmək olmurdu ki, balalayka ona çoxdan unutduğu nə isə dəyərli bir hadisəni danışır, yoxsa o, balalaykaya öz qocalıq düşüncələrini pıçıldayırdı. Əgər Marfa olmasaydı, bütün günü beləcə oturardı. Marfaya həqiqətən də onun bütün günü tikiş tikməyi lazım idi. Qadın pula çox həris idi, qəpiyin üstündə əsirdi. Bütün həyatı boyu Antipin balalaykası ilə mübarizə aparırdı. Bir dəfə iş o yerə çatdı ki, Marfa hirsindən aləti sobanın içinə atıb yandırdı. Bənizi ağarmış Antip dinməzcə durub alətin necə yandığına tamaşa edirdi. Balalayka tozağacı kimi dərhal alışdı. O, istidən əyildi, üç dəfə insan kimi inildədi, simləri qırıldı və öldü.
Antip həyətə çıxıb baltanı götürdü, tədarük etdiyi yəhər, yüyən, boyunduruq və halqaları xırda hissələrə doğradı. O susur və səliqə ilə doğrayırdı. Qorxuya düşmüş Marfa bir kəlmə də danışmadı. Bu hadisədən sonra Antip bir həftə kefləndi, evə gəlmədi. Axırda gəlib təzə balalaykanı divardan asdı və işinə başladı. Marfa bir də heç vaxt balalaykaya toxunmadı. Lakin o, Antipi diqqətlə izləyirdi: qonşuların evində çox oturmurdu, ümumiyyətlə, çalışırdı ki, evdən çıxmasın. Bilirdi ki, ayağını kandara qoyan kimi Antip işini atıb balalayka çalacaq.
Bir payız axşamı Antip adəti üzrə öz iş guşəsində oturmuşdu, Marfa isə miz arxasında nə isə toxuyurdu.
Hər ikisi susurdu.
Çöldə yağış yağırdı; hər tərəf palçıq idi. Ev isə isti və rahat idi. Antip boyunduruqları mismarlayırdı: taq-taq, taq-taq, taq-taq-taq… Marfa toxuduğunu kənara qoydu. Pəncərəyə baxıb fikrə getdi.
Taq-taq, taq-taq – Antip taqqıldadırdı. Divar saatı da sanki indi dayanacaqmış kimi çıqqıldayır, amma dayanmırdı. Pəncərələrə sanki ovucdan sakitcə yağış tökülürdü.
– Niyə kədərləndin, Marfacan? – Antip soruşdu. – Düşünürsən ki, necə çox pul toplayasan?
Marfa fikirli halda pəncərəyə baxıb susurdu. Antip ona nəzər saldı.
– Tezliklə öləcəyik, – dedi, – çox fikirləşmə. – Nə qədər fikirləşsən də, az da fikirləşsən, çox da, yüz manat pul deyil. – Antip işləyərkən söhbət etməyi sevirdi. – Görürsən ki, mən ömürboyu fikirləşə-fikirləşə özümə fikirləşib babasil tapdım. İşləyirdim! Bir soruş, həyatda yaxşı nə görmüşəm? Heç nə. Camaat, heç olmasa, döyüşüb, cürbəcür üsyanlar qaldırıb, vətəndaş müharibəsində, Vətən müharibəsində iştirak edib… Ölsələr də, qəhrəmancasına ölüblər. Mən isə on üç yaşımdan oturanam, hələ də otururam – bu gün-sabah yetmiş yaşım olacaq. Gör necə səbirliyəm! Bir soruşan gərəkdi, nədən ötrü çalışmışam? Pula qarşı heç vaxt tamahkar olmamışam, tüpürüm onlara. Böyük adam da ola bilməmişəm. Bir azdan peşəm də ölüb gedəcək, sərraclar heç kəsə lazım olmayacaq. Sual olunur: həyat mənə nə üçün verilmişdi?
– Uşaqların üçün, – Marfa ciddi cavab verdi.
Antip Marfanın söhbətə müdaxilə edəcəyini gözləmirdi. Adətən, o, Antipin boş danışığını kobud bir iradla ağzında qoyurdu.
– Uşaqlar üçün? – Antip canlandı. – Əlbəttə, bir tərəfdən düzdür, digər tərəfdənsə yox, düz deyil.
– Hansı tərəfdən düz deyil?
– O tərəfdən ki, təkcə uşaqlar üçün yaşamaq lazım deyil. Bir az da özün üçün yaşamalısan.
– Sən özün üçün nə edərdin ki?…
Antip bu suala dərhal cavab tapmadı.
– Necə yəni nə edərdim? Bir şey fikirləşərdim də… Bəlkə, musiqiçi olardım. O vaxt şəhərdən adam gəlmişdi axı, deyirdi ki, mən anadangəlmə fitri istedadam – qızıl parçası. Qızıl isə nadir tapılır, mən belə düşünürəm. İndi kiməm mən? Adi sərrac.
– Kəs səsini, sən Allah! – Marfa əlini yellədi. – Boş-boş danışıb zəhlə tökmə…
– Deməli, başa düşmürsən, – Antip dərindən ah çəkdi.
Bir müddət susdular.
Marfa qəfildən ağlamağa başladı. Dəsmalla gözünün yaşını silib dedi:
– Uşaqlarımızın hərəsi dünyanın bir tərəfinə uçub.
– Neyləməliydilər ki, bütün ömürləri boyu sənin yanında oturmalı idilər? – Antip söylədi.
Birdən Marfa:
– Bəsdi tıqqıldatdın, – dedi. – Otur bir az, uşaqlardan danışaq.
Antip qımışıb çəkici kənara qoydu.
– Qocalırsan, Marfa, – deyə o, sevincək dilləndi. – İstəyirsən, sənin üçün çalıb kədərini dağıdım?
– Çal, – dedi Marfa.
Antip əllərini, üzünü yuyub darandı:
– Təzə köynəkciyəzimi ver.
Marfa siyirmədən onun təzə köynəyini verdi. Antip köynəyi geyib kəməri belinə bağladı. Balalaykanı divardan götürüb qırmızı guşəyə keçdi. Marfaya baxaraq:
– Konsertimizə başlayırıq! – dedi.
– Amma şitlik eləmə, – deyə Marfa ona məsləhət verdi.
– İndi bütün cavanlığımızı yada salarıq, – Antip lovğalanaraq balalaykanı köklədi. – O vaxt əl-ələ verib çəmənlikdə rəqs etdiyimiz yadındadı?
– Əlbəttə, yadımdadı, niyə yadımda deyil? Hər halda, mən səndən cavanam.
– Neçə yaş? Üç həftədən bir az artıq?
– Üç həftə yox, iki il. Mən onda lap sütül idim, sən isə özünü naza qoyurdun.
Antip mehribancasına güldü:
– Mən, həqiqətən, əla oğlan idim! Yadındadı, sən mənə necə girişirdin?
– Kim? Mən? Ay Allah! Bəs mənim rəhmətlik dədəm erkək itləri kimin üstünə buraxırdı? Şalvarını hasarımızda qoyub qaçan kim idi?
– Şalvar, tutaq ki, mənim idi…
Antip balalaykanı kökləyib qurtardı, balaca başını çiyninin üstünə qoydu, simlərə toxundu… çalmağa başladı. Uzaq gənclik illərinin sakit, işıqlı musiqisi isti və alaqaranlıq daxmaya axdı. Digər axşamlar da xatırlandı. Kefləri bir az qalxdı, bir az kədərləndilər. Həyatın ən mühüm məsələsi barədə düşünməyə başladılar, ancaq necə deyəsən ki, həyatın əsas məsələsi nədir?
Qırmızı ipək alıb
Tikmə mənə don, ana.
Antip astaca oxuyub başı ilə Marfaya işarə etdi. O da ona dəstək verdi:
Başına dönüm sənin,
Girmə nahaq ziyana.
Çox yaxşı oxumasalar da, hər ikisinin əhvalı yüksəldi. Unudulmuş mənzərələr gəldi göz önünə… gah doğma kəndə uzanan cığır, gah çay kənarı, gah pıçıltılı sıx və bir qədər də vahiməli qovaqlıq yada düşdü… Bunların hər birində şirin həyəcan yaradan nəsə vardı. Payız da, təklik də, pul da, boyunduruqlar da sanki yoxa çıxdı…
Sonra Antip şən hava çaldı. Daxma boyunca oynaya-oynaya, sümükləri çıxmış yançaqlarını burcutdu.
Ah, oh, gup-ha-gup,
Guppultu salın bir az!
Durun, gedin gəzişin,
Əy-lə-nin az-az!
Antip öz şənliyi ilə çox gülməli görünürdü. O hoppanmağa başladı… Marfa güldü, sonra ağladı, dərhal göz yaşlarını silib yenə güldü.
– Ay Allah, sən bir buna bax! Hay-hayı gedib, vay-vayı qalıb, amma ağlında gör nələr var.
Antip işıq saçırdı. Onun xırda, ağıllı gözləri bic-bic parıldayırdı:
Of, Marfuşa, Marfacan,
Söymə məni nahaqdan.
– Antip, məni şəhərə, yarmarkaya aparmağın yadına gəlir?
Antip başı ilə “hə” işarəsi verdi.
Yadımdadır, yadımda,
Ah, Marfuşam mənim!
Çölnoxudu ilə mərci
İstəyir ürəyin sənin!
– Səfehsən, Antip, – Marfa nəvazişlə dedi, – ağzına nə gəldi oxuyursan.
Əziz Marfuşam mənim
Ümumxalq sevincim…
Marfa gülməkdən uğunub getdi.
– Vallah, dəlisən, Antip.
Ah, oh, gup-ha-gup,
Guppultu salın bir az!
– Otur, başqa nəsə oxuyaq, – Marfa gözünün yaşını silə-silə dedi.
Antip bir az təngnəfəs olmuşdu. Gülərək Marfaya baxırdı.
– Hə! Bəs sən deyirsən, sənin Antipin pisdir!
– Pis deyil, sarsaqdır, – Marfa düzəliş verdi.
– Deməli, başa düşmürsən, – bu düzəlişdən zərrə qədər də inciməyən Antip dedi. – Biz səninlə bilirsən necə yaşaya bilərdik?! Can bir qəlbdə. Amma bu lənətə gəlmiş pullar sənə rahatlıq vermədi. Sən incimə, əlbəttə.
– Mənə pullar yox, pulun olmaması rahatlıq vermir.
– Bəsdi, sən Allah, olanımız kifayət edərdi. Yaxşı, ürəyinizdən hansı mahnı keçir, madmazel-frau?
– Qocaq Volodya haqqında mahnı.
– O, ağır mahnıdır, lazım deyil.
– Eybi yoxdur. Mən bir az ağlayıb ürəyimi boşaldaram, heç olmasa.
Dənizdə uçmayın, ağ qağayılar,
Dincəlmək istəsəz, enərsiz hara?
Uçun uzaqlara–Sibir elinə,
Bu qəmli xəbəri verin onlara.
Antip ürəkdən və yanıqlı-yanıqlı oxuyurdu. Elə bil hadisə danışırdı.
Qaranlıq gecədə, saat on ikidə
Kim idi öldürən gənc Volodyanı?
Ertəsi ata öz kiçik oğluyla…
Marfa hıçqırtı ilə ağladı:
– Antip, ay Antip! – O, göz yaşları içində: – Əgər mən hərdən sənin xətrinə dəyirəmsə, məni bağışla, – dedi.
– Boş şeydi, – Antip dilləndi. – Əgər mən günahkaramsa, sən də məni bağışla.
– Sənə çalmağa imkan vermirəm…
– Boş şeydi, – Antip təkrar etdi. – Mənə imkan versən, gecə-gündüz çalaram. Belə də olmaz. Mən başa düşürəm.
– İstəyirsən, sənə araq alaq?
– Olar! – Antip razılığını bildirdi.
Marfa göz yaşlarını silib ayağa qalxdı.
– Hələlik sən mağazaya get, mən də şam yeməyi hazırlayım.
Antip əyninə brezent geyinib daxmanın ortasında dayanmışdı. Gözləyirdi ki, Marfa haçan iri sandığın dərinliyindən, əsgi-üsgünün altından pulu çıxaracaq. O, arxadan Marfanın enli kürəklərinə baxırdı.
– Bir iş də var, – Antip sanki sözgəlişi dedi, – o artıq qocalıb… təzəsi lazımdır. Mağazaya dünən axşam yaxşılarını gətiriblər. Ver birdəfəlik alım.
– Nədən danışırsan? – Marfa hərəkətsiz qaldı.
– Balalaykanı deyirəm də…
Marfa yenə hərəkətə gəldi. Pulları götürüb sandığın üstündə oturdu, asta-asta, çətinliklə saymağa başladı. Qaşqabağını töküb dodaqlarını tərpədirdi.
– O ki hələ çalır, – dedi.
– Orada bir lövhəcik qırılıb… çalanda cingildəyir.
– Sən onu yapışdır. Bişmiş qatranı götür və səliqə ilə yapışdır.
– Məgər aləti qatranla yapışdırmaq olar? Allah köməyin olsun!
Marfa susdu. Yenidən pulları saydı. Onun ciddi və qayğılı görkəmi var idi.
– Al! – o, pulu Antipə uzatdı. Marfa onun gözlərinə baxmırdı.
– Təkcə araqpulu? – Antipin alt dodağı sallandı. – Həə…
– Eybi yox, o hələ çalacaq. Gör bu gün nə yaxşı çalırdı.
– Eh, Marfa! – Antip dərindən ah çəkdi.
– Nə “eh”? Nə “eh”?
– Heç… keçdi daha, – Antip üzünü çevirib qapıya doğru getdi.
– O neçəyədir ki? – birdən Marfa acıqlı soruşdu.
– Əşi, qəpik-quruşdu, – Antip kandarda ayaq saxladı. – Təzə pulla altı manata.
– Al, – Marfa altı manatı qaşqabaqla ona uzatdı.
Antip cəld addımlarla arvadına yanaşdı, pulları alıb sakitcə çıxdı: danışmaq, yaxud yubanmaq təhlükəli idi. Yoxsa Marfa asanlıqla fikrini dəyişə bilərdi.
1963
Tərcümə edəni: Rəfiqə Şəms
GÜNƏŞ, QOCA VƏ QIZ
Qızmar günəşin meydan suladığı günlər idi. Torpaq da, ağaclar da od tutub yanırdı.
Quru otlar ayaq altında xışıldayırdı. Bircə axşamlar sərin düşürdü. Bax elə həmin axşamlarda iti axan Katun çayının sahilinə bir qoca çıxır, həmişə eyni yerdə – kökləri suya batmış ağacın qalın budaqlarından birində oturur və günəşin qürubunu seyr edirdi. Göydən dağların arxasına doğru enən günəş iri və qırmızı idi. Qoca heç qımıldanmırdı. Dizlərinin üstünə qoyduğu əlləri günəşdən qaralmış, qupquru və qırış içində idi. Dərin qırışlar üzünü də bürüyüb, gözləri nəm və donuqdur. Nazik boynu, balaca başı və çal saçları var. Göy rəngdə çit köynəyinin altından kürəyinin sümüyü çıxır.
Günlərin birində, qoca elə beləcə oturanda arxadan bir səs eşitdi:
– Babacan, salam!
Qoca başı ilə salam verdi.
Əlində yastı, balaca bir çamadan tutmuş qız yanında əyləşdi.
– Dincəlirsiniz?
Qoca yenə başını tərpətdi. Dedi:
– Dincəlirəm.
Qızın üzünə baxmadı.
– Olar, sizin üzünüzü köçürüm? – qız soruşdu.
– Necə yəni köçürəsən? – qoca anlamadı.
– Sizi çəkim.
Qoca bir müddət sükuta daldı, vərdişinə xilaf çıxmayıb günəşi seyr etdi, kirpikləri tökülmüş qırmızımtıl göz qapaqlarını qırpdı.
– Mən indi qəşəng deyiləm, – dedi.
– Niyə ki? – Qız azacıq özünü itirdi. – Heç də yox, babacan, siz qəşəngsiniz.
– Üstəlik də naxoşam.
Qız qocaya uzun-uzadı tamaşa elədi. Sonra ovcu ilə onun günəşdən qaralmış quru əlini sığallayıb dedi:
– Babacan, siz çox qəşəngsiniz. Düz sözümdür.
Qoca xəfif gülümsündü:
– Daha sənsən də, çək.
Qız öz çamadanını açdı.
Qoca ağzını ovucu ilə tutub öskürdü:
– Yəqin, şəhərlisən, hə? – soruşdu.
– Hə, şəhərliyəm.
– Yəqin, buna görə pul verirlər, hə?
– Baxır da. Qəşəng çəkəndə verirlər.
– Çalışmaq lazımdır.
– Çalışıram.
Susdular.
Qoca elə hey günəşə tamaşa edirdi.
Qız qocanın üzünə yandan baxıb çəkirdi.
– Babacan, buralısız?
– Hə, buralıyam.
– Elə burada doğulmusuz?
– Burada, burada.
– İndi neçə yaşınız var?
– Yaşımı deyirsən? Səksən.
– Oho!
– Hə, yaman çoxdur, – qoca razılaşdı və yenə xəfif gülümsündü. – Bəs sənin?
– İyirmi beş.
Ortaya yenə sükut çökdü.
– Yaman günəşdir! – qoca pəsdən səsləndi.
– Necədir ki? – qız anlamadı.
– İridir.
– A-a… Hə. Ümumiyyətlə, bura çox qəşəngdir.
– Hələ bir suya bax, gör günəşin şəfəqlərinə necə boyanıb… Hələ o biri sahildəkinə…
– Hə, hə.
– Elə bil qan qatmısan.
– Hə. – Qız o biri sahilə baxdı. – Hə.
Günəş Altayın zirvələrinə toxunub aramla mavi ənginliyə qovuşdu. O, dərinə getdikcə dağlar daha aydın mənzərə alırdı. Onlar sanki yaxınlaşırdı. Çayla dağların arasında qalan dərəni bürüyən qırmızımtıl toran da yavaşca sönükməyə başladı. İşıq öz yerini dağlardan ayrılıb yaxınlaşan dalğın kölgəyə verdi. Sonra günəş bütünlüklə Buburxan sıra dağlarının iti uclarının arxasında gizləndi və parlaq kürən yelpiyi yaşımtıl səmanı anındaca ağuşuna aldı. Bu mənzərə də uzun müddət sürmədi – şölələr sakitcə söndü.
– Günəş getdi, – qoca ah çəkdi.
Qız kağız vərəqlərini yeşiyə qoydu.
Bir müddət sakitcə oturub çayın şırıltısına qulaq kəsildilər.
Dərəni indi də duman başına aldı.
Yaxınlıqdakı meşədə hansısa gecə quşu ürkək-ürkək hayladı. Sahilin o biri tayından onun səsinə səs verdilər.
– Qəşəngdir, – qoca pəsdən dilləndi.
Qızsa tezliklə çoxlu hazır şəkillərlə sevimli şəhərinə qayıdacağını düşünürdü. Aralarında bu qocanın da şəkli olacaq. Dostu, istedadlı, həqiqi rəssamsa növbəti dəfə cinlənəcək: “Yenə qırışlar!.. Nə olsun ki? Sibirdə sərt iqlimin at oynatması və orada adamların çox işləməsi hər kəsə məlumdur. Guya indi sən nəsə kəşf eləmisən? Hə?..”
Qız istedad dağarcığı olmadığını bilirdi. Amma axı o bu qocanın necə çətin bir həyat yolu keçməsi barədə fikirləşir. Hələ bir əllərinə bax… Yenə qırışlar! “İşləmək, işləmək, işləmək lazımdır…”
– Babacan, sabah bura gələcəksiniz? – qız qocadan soruşdu.
– Gələcəm, – qoca cavab verdi.
Qız ayağa durub kəndə tərəf getdi.
Bir azdan qoca da yola düzəldi.
Evə gəlib sobanın yanında, həmişəki yerində sakitcə oturdu, oğlunun işdən qayıtmasını gözlədi. Birgə şam edəcəkdilər.
Oğlu həmişə yorğun və hər şeydən narazı qayıdırdı. Gəlini də həmişə nədənsə narazı idi. Nəvələri boya-başa çatmış və şəhərə getmişdilər. Ev onlarsız suyu sovulmuş dəyirmana dönmüşdü. Şam yeməyinə oturdular.
Qocanın südünə çörək doğradılar, o, masanın bir küncündə oturub sakitcə yeməyə başladı. Qaşığı boşqaba üsulluca vurur, səs salmamağa çalışırdı. Susurdular.
Sonra hərə öz yatağına getdi.
Qoca sobaya dırmaşdı, oğlu ilə gəlinisə yan otağa keçdilər. Susurdular. Nə danışsınlar ki? Bütün sözlər çoxdan çeynənib.
Sonrakı axşam qoca ilə qız yenə sahildə, ağacın yoğun budağında oturmuşdular. Qız tələsik çəkir, günəşi seyr edən qocasa danışırdı:
– Həmişə firavan yaşamışıq, Tanrıya şıllaq atmaq günah olardı. Dülgərlik etmişəm, iş sarıdan da korluq çəkməmişəm. Oğlanlarım da dülgərdirlər. Dördünü lənətə gəlmiş müharibə apardı, ikisi qaldı. İndi biri ilə, Stepanla yaşayıram. Vankasa şəhərdə, Biyskdə yaşayır. Tikintidə prorab[1 - Prorab – iş icraçısı] işləyir. Tez-tez məktub yazır, şükür, yaxşı dolanırlar. Bura da gəliblər, qonaq qalıblar. Nəvələrim çoxdur, hamısı da məni çox istəyir. İndi hərəsi bir şəhərə dağılışıb…
Qız qocanın əllərini çəkir, tələsir, əsəbiləşir, tez-tez silirdi.
– Yaşamaq çətin idi? – arada yersiz sual verirdi.
– Niyə çətin olsun ki? – qoca çiyinlərini çəkirdi. – Bayaq dedim axı, firavan yaşamışıq.
– Oğlanlarınıza heyfiniz gəlir?
– Bəs necə? – qoca yenə təəccüblənirdi. – Dördünü birdən qara torpağa tapşırmaq zarafat deyil e!
Qız heç cür anlaya bilmirdi: qocaya yazığı gəlir, yoxsa daha çox onun sakitliyinə və rahatlığına heyrətlənir.
Günəşsə yenə qüruba enirdi. Kürən yelpiyi yenə göy üzünü ağuşuna almışdı.
– Sabah hava yağışlı olacaq, – qoca dilləndi.
Qız aydın səmaya nəzər saldı:
– Niyə ki?
– Sümüklərim sızıldayır.
– Göyün üzü tərtəmizdir.
Qoca susdu.
– Babacan, sabah da gələcəksiniz?
– Bilmirəm, – qoca dərhal cavab vermədi. – Nəsə bütün bədənim sızıldayır.
– Babacan, bu daş sizdə necə adlanır? – Qız jaketinin cibindən qızılıya çalan ağ daş çıxardı.
– Hansı? – dağlara baxan qoca soruşdu.
Qız əlindəki daşı ona uzatdı. Qoca çevrilmədən ovcunu açdı.
– Bu? – daşa ötəri nəzər salan qoca cadar-cadar olmuş əyri barmaqları ilə ora-bura çevirib soruşdu. – Çaxmaqdaşıdır. Müharibə dövründə kükürdlü kibrit tapılmayanda ondan od alırdılar.
Qız qəribə şübhələr içində boğuldu: ona elə gəldi ki, qoca kordur. Bir neçə dəqiqə danışmağa söz tapmadı, böyürdən qocanı izlədi. Vərdişinə xilaf çıxmayan qoca günəşin batdığı yerə tamaşa edirdi. Sakit, dalğın baxışlar.
– Ala… Daşını götür, – qoca ovcundakı daşı qıza uzatdı. – Bundan da qəşəngləri var. Bir də görürsən qarşına ağappağı çıxır, elə möhkəm bərq vurur ki, adamın gözləri qamaşır, üstəlik, qəribə ləkələri olur. Yumurtaya oxşayanları da olur, heç fərqləndirə bilməzsən. Nə bilim, sağsağan yumurtasına oxşayanı var, yanları da çilli olur. Hələ sığırçın yumurtasına oxşayanları demirəm – gömgöy, xalları da var.
Qız elə hey qocaya baxırdı. Kor olub-olmadığını soruşmağa cürət etmirdi.
– Babacan, harada yaşayırsınız?
– Lap yaxında. Odur e, İvan Kolokolnikovun evi, – qoca sahildəki evi göstərdi, – sonra Bedaryovlar, daha sonra – Volokitinlər, Zinovyevlər, orada, döngədəsə bizimki. Bir şey lazımın olsa, çəkinmə, gəl. Nəvələrim olanda evimiz yaman şən idi.
– Çox sağ ol.
– Mən gedim. Nəsə sümüklərim sızıldayır.
Qoca ayağa qalxıb cığırla dağa tərəf getdi.
Qız qocanı döngədə gözdən itənəcən izlədi. Bir dəfə fə olsun büdrəmədi, ləngimədi. Aramla, ayağının altına baxa-baxa getdi. “Yox, kor deyil, – qız anladı. – Sadəcə, zəif görür”.
Qoca səhərisi gün sahilə gəlmədi. Qız tənha oturub qocanı düşündü. Onun adidən adi həyatında nəsə qeyri-adi, böyük, əhəmiyyətli bir şey vardı. “Günəş də, sadəcə, doğur və sadəcə, batır, – qız fikirləşirdi. – Amma məgər bu, adi bir hadisədir?!” O, şəkillərini diqqətlə nəzərdən keçirdi. Kədərli idi.
Qoca nə üçüncü, nə də dördüncü gün gəldi.
Qız ayağa qalxıb onun evini axtarmağa getdi.
Tapdı.
İri kənd evinin həyətində, küncdəki talvarın altında haradasa əlli yaşlarında boylu-buxunlu bir kişi verstakda[2 - Verstak – dülgər aləti] şamağacından düzəldilmiş lövhəni rəndələyirdi.
– Salam, – qız söylədi.
Kişi qamətini düzəldib qıza nəzər saldı, əlinin arxası ilə alnının tərini silib başını tərpətdi:
– Xoş gördük.
– Zəhmət olmasa, deyin, qoca baba burada yaşayır?..
Kişi qarşısındakını diqqətlə, bir az da təəccüblə süzdü. Qız susdu.
– Yaşayırdı, – kişi dilləndi. – Ona tabut düzəldirəm.
Qızın gözləri qeyri-iradi bərəldi:
– Deməli, ölüb, hə?
– Ölüb. – Kişi yenə lövhəyə tərəf əyildi, rəndəni bir-iki dəfə dala-qabağa sürüdü, sonra başını qaldırıb qıza baxdı. – Sənə nə lazım idi ki?
– Heç… Onun şəklini çəkirdim.
– A-a. – Kişi çevik hərəkətlə rəndəni lövhəyə sürtdü.
– O, kor idi? – qız ortaya çökən sükutu, nəhayət, pozdu.
– Hə.
– Çoxdan?
– On il olardı. Nədir ki?
– Heç…
Qız həyətdən çıxdı.
Bayırda başını ağaca söykəyib hıçqırmağa başladı. Babaya acıyırdı. Üstəlik, onun barəsində fərli-başlı danışa bilməməsinə peşman idi. Hərçənd indi insan həyatının və fədakarlığın hansısa dərin qatlarına varır və özü də bilmədən yetkinləşirdi.
1963
Tərcümə edəni: Kifayət Haqverdiyeva
STYOPKA
Budur, bahar gəldi, həddi-büluğa çatmamış qız kimi mehriban və anlamaz bahar!
Kəndin döngələrində palçıq dizə çıxır. Adamlar çəpərlər boyunca payalardan tutub gedirlər. İşdi-şayət, “Zaqotskot”dan[3 - “Zaqotskot” – mal-qara tədarükü idarəsi] olan hər hansı bir əmi bu payaların birindən yapışsa, dərhal da elə onun əlində qalacaq, çünki “Zaqotskot”dan olan kişilərin hamısı şişman, sifətləri isə sanki qırmızı mahud kimi cadar-cadar olur. Bağ sahibləri elə hey deyinir, söyüş yağdırırlar:
– Ay müftəxor, sənin öz çəkmələrinə heyfin gəlir deyə mən hər yaz gələndə çəpərə yeni paya vurmalıyam?
– Əgər hörülü çəpərə heyfin gəlirsə, onda yola bir az daş tök.
– Sənin qolların quruyub məgər, götür tök də…
– Əgər belə ağıllısansa, onda bağırma…
Gecələr isə əkin yerlərində altdan əriməyə başlayan qar kədərlə köks ötürərək çökməyə başlayır. Çay qırağındakı qovaq ağacında nəsə cingilti ilə çatlayır: pi-u. Çayın buzu əriyib çayaşağı axır. Lakin hələ tək-tək buz parçaları gün işığında parıldayaraq öz sürüşkən qarınları ilə qumdaşını ovudur. Çayın dirsəyində buzlar göyərmiş sifətlərini sudan çıxarır, çınqılları dağıdır, sonra çevrilib yoluna davam edir – ölməyə gedir. Dəlisov rütubətli külək elə hey hərlənir, adamın başını da hərləndirir. Kəskin peyin iyi gəlir. Axşamlar, yatmazdan əvvəl adamlar mehribanlaşırlar.
Həyətlərdə sacayağının üstündə bir ailəni doydurmağa qadir çuqun şorba qazanları tərləyir. Şən ocaqlar rəqs edir, nəm çırpılar çartıldayır. İlıq havada adam xəyala dalır. Artıq gün keçib. Aram-aram, tələsmədən, o qədər də əhəmiyyəti olmayan söhbətlər edilir. Sabah yeni gün olacaq, yenə görüləsi işlər çıxacaq. Hələliksə dincəlmək, papiros çəkmək, taleyin dalınca deyinmək, Allah bilir nələr haqda düşünmək olar. Bəlkə, həyat – həmin o tale – bir az başqa cür, bir az daha yaxşı ola bilərdi… Amma belə də pis deyil, buna da şükür.
Belə dalğın, xoş bir axşamçağı, geniş yolun yanından ötərək Stepan Voyevodin doğma kəndlərinə gəldi.
O biri səmtdən – həyətlərin seyrək olduğu tərəfdən gəldi. Gün boyu günəşin istisindən qızmış yamacda oturub dərindən köks ötürdü. Sonra kəndə baxmağa başladı. Görünür, bütün günü piyada ayaq döymüş, ona görə də bərk yorulmuşdu.
Beləcə xeyli oturdu, baxdı.
Sonra qalxdı və kəndə getdi.
Yermolay Voyevodin hələ də anbarda eşələnirdi. Arabası üçün uzun ağac yonurdu. İçəridən şamağacı yonqarının, maxorka və soyumaqda olan yonulmuş taxtanın iyi gəlirdi. Anbar alaqaranlıq idi. Yermolay gözlərini qıyır və rəndə hər dəfə düyünə toxunanda o, adəti üzrə, nəvazişlə söyüş söyürdü.
… Bu dəm oğlu Stepan qapıda peyda oldu.
– Xoş gördük, dədə!
Yermolay başını qaldırıb xeyli oğluna baxdı… Sonra burun dəliyinin biri ilə bərkdən fınxırıb, qadınların etdiyi kimi, sətin köynəyinin ətəyi ilə sildi. Yenə diqqətlə oğluna baxdı.
– Styopka, sənsən?
– Hə, nədi, yoxsa tanımadın?
– Pah! Ay səni görüm… Elə bildim məni qara basır.
Stepan yüngül çiyin çantasını kandarın ağzında yerə qoyub atasına yaxınlaşdı. Qucaqlaşıb marçıltı ilə öpüşdülər.
– Gəldin?
– Gəldim.
– Nə əcəb belə tez? Biz səni payızda gözləyirdik.
– İşimi görüb qurtardım, tez buraxdılar.
– İşə bax a… Ay səni görüm!.. – Ata oğlunun gəlişinə çox sevinirdi. Amma bilmirdi nə etsin. – Borozya hələ sağdır, – dedi.
– Doğrudan? – Stepan təəccüb etdi. O da nə edəcəyini bilmirdi. Atasını görməyinə o da çox şad idi. – Bəs haradadı o?
– Haradasa veyillənir. Bu şənbə arvadlar ağ paltar yuyub qurumağa sərmişdilər. O hamısını cırıb tökdü. Yaman coşmuşdu it oğlu və başladı didişdirməyə.
– Ağılsız səfeh.
– İstəyirdim güllələyəm onu, düşündüm ki, gəlib inciyərsən…
Dülgər dəzgahının üstündə oturub papiros yandırdılar.
– Bizimkilər salamatdılar? – Stepan soruşdu.
– Pis deyillər. Məhbəs həyatın necə keçdi?
– Pis deyildi, işləyirdik.
– Yəqin ki, mədənlərdə?
– Yox, niyə ki, meşə qırırdıq.
– Hə də. – Yermolay başını buladı. – Axmaqlığın keçib-getdi, heç olmasa?
– Də… – Stepan üzünü bürüşdürdü. – İş onda deyil, dədə.
– Bax, sən, Styopka… – Yermolay papiros tüstüsündən sapsarı olmuş əyri barmağıyla onu hədələdi. – İndi başa düşdün: yumruqlarınla lazım olmayan yerə girmə. Şeytan balaları, dalaşmağa vaxt tapıblar… Burada onsuz da…
– İş onda deyil, – Stepan yenə dilləndi.
Anbarın içinə sürətlə qaranlıq düşürdü. Hələ də ətrafı yonqar və maxorka iyi götürmüşdü.
Stepan dəzgahın üzərindən qalxıb papiros kötüyünü ayaqladı. İçi, demək olar ki, boş olan çantasını qaldırdı.
– Gedək, evdə də görünək.
– Bizim o lalımız, – ata dilləndi, – az qala ərə gedəcəkdi. – Ata nə isə çox mühüm bir şeydən danışmaq istəyirdi, amma ağlına heç nə gəlmirdi.
– Nə oldu? – Stepan təəccüblə soruşdu.
Bilmirsən ağlayasan, ya güləsən…
Anbardan evə gələ-gələ ata əhvalatı danışırdı:
– Bir gün klubdan gəlib mənə əzilə-əzilə deyir ki, bəs adaxlımı evə gətirəcəyəm. Mən isə ona: “Sənə indi elə adaxlı gətirərəm ki, bir həftə yerindən qalxa bilməzsən”, – dedim.
– Bəlkə, nahaq demisən?
– Niyə nahaq? Nahaq… Kimsə aldatmaq istəyib, deyib elə bunun başını bişirərəm, asan yol tapıb. Axı bu vəziyyətdə o kimə lazımdı? Dedim, bu saat sənə elə bir adaxlı gətirərəm ki…
– Adaxlıya bir baxmaq lazım idi. Bəlkə, doğrudan…
Elə bu zaman artırmaya “gəlin” özü, 23 yaşlarında dolu bir qız çıxdı. Qardaşını görən kimi qollarını açıb inək kimi böyürməyə başladı. Onun gözləri çiçək kimi gömgöy idi. Baxışlarında uşaq sadəlövhlüyü hiss olunurdu.
– Me-emm, mm, – o movuldayaraq qardaşına yuxarıdan, artırmadan baxır və onun yaxınlaşmasını gözləyirdi… Bu anda qız o qədər xoşbəxt idi ki, kişilərin də gözləri yaşardı.
– Bu da sənin üçün “me”, – ata acıqlı cavab verərək ovcunun içi ilə gözlərini sildi. – Səni gözləyirdi, hər gün divara xaç çəkib günləri sayırdı, – dedi Stepana. – Dəli kimi elə hamını sevir.
Stepan qaşqabağını töküb pilləkənlərlə artırmaya qalxdı, yöndəmsiz şəkildə bacısını qucaqlayıb əlini kürəyinə vurdu. O isə qardaşına sarılıb onun alnından, yanaqlarından və dodaqlarından öpürdü.
– Bəsdi, yaxşı! – Stepan müqavimət göstərərək onun ağuşundan xilas olmaq istəyirdi.
Belə öpüldüyü üçün özünü yaxşı hiss etmir, eyni zamanda sevinir, amma bacısını da itələyə bilmirdi.
– Sən bir buna bax, – deyə o utancaqlıqla deyindi. – Yaxşı, bəsdi, bəsdi… qurtardı…
– Keçib daha, qoy öpsün, – ata dedi və gözlərini sildi. – Görürsən ki, darıxıb.
Stepan, nəhayət, bacısının qolları arasından qopub sevincək ona baxdı.
– Hə, həyatın necədir? – dedi.
Bacısı barmaqları ilə “yaxşı” işarəsini verdi.
– Onun üçün həmişə yaxşıdı, – deyib ata artırmaya qalxdı. – Gedək, ananı sevindirək.
Ana ağlayaraq dua oxumağa başladı:
– İlahi, ey Göylər atası, dualarımı eşitdin, onlar sənə çatdı.
Hamı birtəhər oldu.
– Ay arvad, sənin kədərlənməyinlə sevinməyini ayırd etmək olmur, elə bir şeydir, – dedi Yermolay. – Gözünün şorbasını nə tökürsən? Gəlib çıxıb, sevinmək lazımdır.
– Sevinirəm də, sevinmirəm məgər…
– Onda bəsdir uladın.
– Salamatsan, oğlum? – anası soruşdu. – Bəlkə, xəstəliyin var deyə səni tez buraxıblar?
– Yox, hər şey qaydasındadır. İşimi tez bitirdim, buraxdılar.
Yavaş-yavaş qonşular, doğmalar gəlməyə başladılar.
İlk olaraq cavan, mehriban və girdəsifətli qadın olan qonşu Nyura Aqapova qaçıb gəldi. O hələ dəhlizdə ikən həddən artıq sevincək və həyəcanlı danışmağa başladı.
– Mən də pəncərədən baxıram, aman Allah, bu gələn Styopa deyil ki? Sən demə, doğrudan da Styopa imiş…
Stepan gülümsədi:
– Xoş gördük, Nyura!
Nyura isti əllərini qonşusuna sarıdı, kişi dodaqlarına təşnə olan dul qadın dodaqlarını onun tütün qoxan, çöl küləyindən çatlamış dodaqlarına yapışdırdı…
– Sən lap soba kimi alov püskürürsən, ərə getməmisən hələ? – Stepan soruşdu.
– Kimə gedim? Bütün kənddə iki yarım kişi tapılar.
– Sənə beşi lazımdı məgər?
– Bəlkə, elə səni gözləyirəm? – Nyura güldü.
– Cəhənnəm ol buradan, Nyurka! – Stepanın anası qısqanclıqla dilləndi. – Buralarda əl-ayağa dolaşma, imkan ver, başqaları da danışsın. Hə, oğlum, orada sənin üçün çox çətin idi?
– Yox, əşi, – deyə Stepan danışmağa başladı. – Ora yaxşı idi. Bax, məsələn, mən burada kinoya ayda bir dəfə baxıram, elədi? Orada isə həftədə iki dəfə. İstəyirsən, get qırmızı guşəyə, orada sənə “Sovet adamının şərəf və vicdanı”, ya da “Kapitalist ölkələrində fəhlə sinfinin vəziyyəti” haqqında mühazirə oxuyacaqlar.
– Sizi ora kinoya baxmaq üçün yığıblar? – deyə Nyura gülərək soruşdu.
– Niyə ki?.. Təkcə o deyil, əlbəttə, kino…
– Tərbiyələndirirlər, – deyə ata söhbətə qarışdı. – Giclərin beynini düzəldirlər.
– Maraqlı adamlar çoxdur, – Stepan davam etdi. – Orada elə qartallar var ki!.. Oxumuşlar da var. Bizim briqadada iki mühəndis var idi.
– Onlar nə üstə yatırlar?
– Biri hansısa fabrikdə baş verən hansısa qəzaya görə, o birisi kiminləsə dalaşdığına görə: butulkanı kiminsə təpəsinə endirib…
– Bəlkə, mühəndis olduğunu goplayır? – ata şübhəylə soruşdu.
– Orada goplamaq mümkün deyil. Orada hər kəs haqqında hər şeyi bilirlər.
– Babat yedizdirirdilərmi? – anası soruşdu.
– Yaxşıydı, demək olar ki, həmişə bəs edirdi. Pis deyildi.
Yenə adamlar yığışdı. Styopanın yoldaşları gəldilər. Voyevodinlərin balaca daxması qaynayırdı. Stepan danışdıqlarını hər gələnə bir də təkrar danışırdı:
– Əşi, yox, orada, ümumiyyətlə, yaxşıdır! Siz burada kinoya tez-tez baxırsınız? Amma biz həftədə iki dəfə baxırdıq. Sizə artistlər gəlir? Bizə isə elə hey gəlirdilər. Yemək də bəs edirdi… Bir dəfə fokus göstərən də gəlmişdi. Dolu stəkanı bax belə ağzı üstə götürürdü…
Hamı maraqla Stepanı dinləyirdi, bir az təəccüblənirdilər, arada “hm”, “bir bax a” deyib söhbətə qarışır, nəsə danışmaq istəyirdilər. Lakin kənardan bir başqası yeni sual verir və Styopa yenə danışmağa başlayırdı. O, çoxdan gözlənilən bu görüşdən, suallardan, öz danışdığı hekayətlərdən yüngülcə keflənmişdi. Hətta özündən bəzi şeylər də əlavə etməyə başlamışdı.
– Mühafizə məsələsi necə idi orada?
– Boş şeydi! Son vaxtlar bizi sovxoza da işləməyə aparırdılar. Biz orada, demək olar ki, nəzarətsiz qalırdıq.
– Oradan qaçan olur?
– Tək-tük. Mənası yoxdur.
– Deyirlər, əgər adam orada nəsə törətsə, onu daş çuvala salırlar…
– Karserə. Bu da nadir hallarda – cəzan çox ağır olanda olur. O da lap qatı cinayətkarları, bizi isə nadir hallarda.
– Təsəvvürünüzə gətirirsiz, orada nə qədər oğru-quldur var? – bir oğlan sadəlövhlüklə soruşdu. – Yəqin, bir-birinin cibinə girirlər, hə?..
Stepan güldü. Ətrafdakılar da gülüb maraqla Stepana baxdılar.
– Bu məsələyə orada çox ciddi baxılır, – Stepan dedi. – Kimisə tutsalar, dərhal dərsini verirlər…
Bu arada anası və lal qız tez hamamı isitdilər, ata isə dükana qaçdı… Kimi əsginin arasında donuz piyi, kimi dünəndən qalmış kökələr, kimi də taxta qabda baldan çəkilmiş pivə gətirdi – şənlik qəfil yarandı, ev sahiblərinin hazırlıq görməyə vaxtları olmamışdı. Masa arxasına oturanda artıq gecədən xeyli keçmişdi.
Şənlik yavaş-yavaş qızışırdı. Bir-birinin sözünü kəsə-kəsə hamı birdən danışıb-gülürdü… Stepan yuxarı başda oturmuşdu. Gah sola, gah sağa çevrilir, yenə nəsə danışmaq istəyirdi, ancaq artıq onu eşidən yox idi. Heç onun özü də buna çox cəhd eləmirdi. Ona xoş idi ki, adamlara yaxşı ovqat bəxş edib, onlar özlərini əla hiss edir, bir yerə yığışa bilib, danışıb-gülürlər… Onlara lap xoş olsun deyə Styopa gəldiyi yerlərin təsirli bir mahnısını oxumağa başladı:
Keçib günahlarımdan
Bağışla məni, an-aaa,
Üzünə ağ olduğumçün
Yerimdi həbsxan-aaa.
Bir anlığa hamı susdu. Stepanı insanlara etdiyi xeyirxahlıq və sevgi hissi bürüdü. O, hissolunacaq dərəcədə keflənmişdi:
Məhbəs zarafat deyil,–
Sınamaqdı dözüm-üüü.
Zarafat bilə-bilə
Məhv elədim özüm-üüü.
Qadının dilindən oxunan bu mahnı oturanların xoşuna gəlmədi. Günaha batmış qadının peşmançılıq hissini qiymətləndirmədilər.
– Oğru mahnısıdı! – həbsxanada hər tərəfin oğru-quldurlarla dolu olduğunu düşünən həmin sadəlövh oğlan coşqunluqla dedi. – Sakit olun!
– Oğlum, həbsxanada çox qadın yatır? – anası masanın o başından sual verdi.
– Bəs eləyir.
Sonra məhbəs həyatının qadınlar üçün, yəqin, daha ağır olduğu barədə söhbət getdi.
– Yəqin, uşaqlar da başsız böyüyür?
– Uşaqları yetimxanaya verirlər…
– Mən qadınları həbs etməzdim! – kifayət qədər içkili kişilərdən hansısa sərtliklə dedi. – Paltarlarının ətəyini başlarına çevirib kəmərlə çırpardım!
– Belə şeylər kömək eləməz, – deyə Yermolay mübahisəyə başladı. – Sən onu belə cəzalandırsan, o daha qəzəbli və kinli olar. Bax mən özümünkünü cavanlıqda bir-iki dəfə cilovladım. O da mənim acığıma lal qız doğdu.
Kimsə öz sevimli mahnısını oxudu:
Atam əkinçi idi,
Hər gün yer şumlayırdı.
Məni işdə özünə
Arxa, dayaq sayırdı.
Mahnını ağız-ağıza verib oxudular, səslərini zilə qaldırdılar, sonra yavaş-yavaş bəmə endirdilər.
Üç gün üç gecə idi
Mücadilə edirdim.
Bacımı əsirlikdən
Qurtarmağa gedirdim.
Hər kəs mahnıya aludə olmuşdu – başlarını bikef halda aşağı salıb oxuyurdular:
Heyif, amansız cani
Tuşlayıb tüfəngini
Yerə sərdi bacımı, –
O gözəl turacımı.
Qalxdım uca bir dağa,
Doğma kəndə baxmağa.
Gördüm yanır kəndimiz, –
Alışır vətənimiz.
Stepan əsəbi halda yumruğunu mizin üstünə vurdu.
– Sən məni sevmirsən, mənə yazığın gəlmir! – deyə ucadan qışqırdı. – Amma mən sizin hamınızı sevirəm, ay lənətə gəlmişlər. Mən sizin üçün çox darıxmışam.
Kandarda, siqaret dumanının içindən qarmon səsi eşidildi. Kimsə tədbirli tərpənib qarmonçalan gətirmişdi. Hamı bağırmağa başladı. Mahnı canını tapşırdı. Bir-bir stolun arxasından çıxıb mahnının ahənginə düşməyə çalışdılar. Ayaqlarını döşəməyə daha bərk vurmağa çalışırdılar.
Qadınlar əl-ələ tutub nəqərat oxuya-oxuya dövrə vurmağa başladılar. Lal qız da dəsmalını başının üzərində yellədərək dövrə vururdu. Onu barmaqla göstərib gülürdülər… O da gülürdü, o, xoşbəxt idi.
– Verka! Ve-erk! – çox içmiş bir kişi qışqırdı. – Sən ora-bura gəzməkdənsə, oxu, oxu! – Onu eşidən yox idi, öz zarafatına özü gülüb qəşş etdi.
Stepanın anası yaşlı bir qadınla danışırdı:
– Vay nənə, o özünü üstümə necə atdısa, az qala döşlərim partlayacaqdı. Mən güc-bəla ilə onun başını qaldırıb soruşdum: “Şərdimi, xeyirdimi?” O mənim düz qulağımın içinə üfürdü: “Xeyirdi!”
Yaşlı qadın başını silkələdi:
– Xeyirdi?
– Xeyirdi, xeyirdi. Bax belə, lap aydınca “Xeyirdi!” – dedi.
– Qabaqladı.
– Qabaqladı, qabaqladı. Mən də axşam öz-özümə düşünürdüm ki, görəsən, qonşunun mənə qabaqcadan “xeyirliyə” verdiyi xəbər nə ola bilər? Elə bunu düşünürdüm ki, bir də baxıram qapı açılır, budur, oğlan qapının ağzındadır.
– Allah, Allah! – yaşlı qadın pıçıldadı və dəsmalının ucu ilə yaşarmış gözlərini sildi. – Əcəb işdi!
Qadınlar Yermolayı dövrəyə aldılar. Yermolay çox düşünmədən bir ayağı üstə süzməyə başladı, o biri ayağının isə ancaq dabanını yerə vurur, “op-pa”, “at-ta”, “op-pa”, “at-ta” deyirdi. Dabanını yerə necə vururdusa, dolabın rəflərindəki qab-qacaq atılıb-düşürdü.
– Hə, Yermil, bu gün sənin şad günündür, hərəkət elə, – kənardan qışqırışırdılar.
– At-ta, op-pa, – Yermolay oynadıqca deyirdi. İşlədiyi qırx il müddətində dəzgah arxasında donqarlaşan beli isə heç açılmırdı. O da eləcə bükülmüş vəziyyətdə, ağır, düyünlü əllərini yanına salıb oynayırdı. O, bütün dərdlərini unudub oğlunun bu gəlişinə sevinirdi. Axı oğlunun yolunu o az gözləməmişdi: beş ildən bir az kəm.
Styopa dövrəyə, atasının yanına girdi, titrək səslə ağır-ağır dedi:
– Hə, ata…
– Hə, oynayın, ata-bala, hərəkət edin!
– Deyəsən, Styopa orada çox işləyib, özünü əldən salmayıb, gör necə şıllaq atır?
– Özü deyir axı, orada yaxşı olub vəziyyəti, yeməklə də yaxşı doyuzdurublar…
– Hə, gözlə… yedizdirirlər. Yedizdirə-yedizdirə qalıblar.
– At-ta, op-pa! – deyə-deyə Yermolay oğluyla ayaqlaşmağa çalışırdı.
Heç biri oynaya bilmirdi, amma cəhd göstərirdilər. Bu, oradakı adamların xoşuna gəlirdi. Onlara məmnuniyyətlə tamaşa edirdilər.
Beləcə şənlənirdilər.
Başları necə qarışmışdısa, sahə müvəkkilinin evə nə zaman girdiyindən heç kəsin xəbəri olmadı. Bir də onu gördülər ki, o, Stepana yanaşıb nəsə dedi. Styopa onunla küçəyə çıxdı. Qonaqlar isə şənlənməkdə davam edirdilər. Düşünürdülər ki, yəqin, bu belə də olmalıdır. Styopa kənd sovetinə getməli və kağız-kuğuzunu qaydaya salmalıdır. Təkcə lal çox narahat idi. O, həyəcanlı səs çıxarır, atasının qolundan tutaraq dartırdı. Ata sərxoş olduğundan qızı itələdi.
– Əl çək, qaç buradan! Get rəqs elə!
Darvazadan çıxıb ayaq saxladılar.
– Sən dəli olmusan, a gədə? – deyə sahə müvəkkili Styopanın üzünə baxdı.
Stepan kürəyini darvaza qapısının dirəyinə söykəyib gülümsədi.
– Qəribədi? Eybi yoxdur… Olan işdir.
– Axı sənin cəmi üç ayın qalmışdı!
– Səndən yaxşı bilirəm. Bir papiros ver.
Sahə müvəkkili ona papiros verdi, birini də öz damağına qoydu.
– Gedək.
– Gedək.
– Bəlkə, evdə deyəsən?.. Yoxsa axtaracaqlar…
– Bu gün lazım deyil, qoy şənlənsinlər. Sabah deyərsən.
– Üç ay dözməyib qaçmaq! – milis yenə heyrətləndi. – Məni bağışla, həyatım boyu çox gic görmüşəm, amma sənin kimisi rastıma çıxmamışdı. Sən niyə belə etmisən?
Stepan əllərini şalvarının ciblərinə qoyub addımlayırdı. Alatoranlıqda tanış daxmalara, darvazalara, çəpər dirəklərinə baxa-baxa gedirdi… Uşaqlıqdan ona tanış olan ağız qamaşdırıcı bahar soyuğunu içinə çəkir, arabir gülümsəyirdi.
– A?
– Nədi?
– Axı sən niyə belə elədin?
– Qaçmağımı deyirsən? Bircə dəfə gəlib buraları görmək üçün… Çox darıxmışdım… Yuxuma girirdi…
– Axı cəmi üç ayın qalmışdı! – sahə müvəkkili az qala qışqırdı. – İndi isə daha iki il belinə yapışdıracaqlar.
– Eybi yoxdur… Mən artıq bərkimişəm, indi yatmaq olar. Yoxsa yuxular məni bezdirmişdi – hər gecə kənd yuxuma girirdi. Bizim kəndin yazı çox gözəldir, deyilmi?
– Hə-ə… – sahə müvəkkili fikirli-fikirli dedi.
Onlar uzun müddət, kənd sovetinə çatana qədər susdular.
– Qaçmaq da ki sənə müyəssər oldu! Tək qaçmısan?
– Üç nəfər.
– Bəs onlar hanı?
– Bilmirəm, biz dərhal tək-tək ayrıldıq.
– Kəndə nə qədər vaxta çatdın?
– İki həftəyə.
– Tfu… Cəhənnəmə ki, indi get yat.
Sahə müvəkkili kənd sovetində protokol yazdı. Stepan fikirli halda qaranlıq pəncərəyə baxırdı. Artıq içkidən ayılmışdı.
– Silahın yoxdur? – sahə müvəkkili başını protokoldan qaldıraraq soruşdu.
– Həyatım boyu özümlə murdar şeylər gəzdirməmişəm.
– Yolda nə ilə qidalanırdın?
– O biri iki nəfər ehtiyat götürmüşdü…
– Onların neçə ili qalırdı?
– Çox…
– Onların qaçmağının, heç olmasa, mənası var idi. Bəs səni hansı şeytan yoldan çıxartdı?
– Yaxşı, zəhləmi tökmə! – Stepan əsəbiləşdi. – Öz işini gör, mən ki sənə mane olmuram.
Sahə müvəkkili başını bulayıb yenə kağıza tərəf əyildi:
– Düzünü deyim ki, mənə zəng vurulanda inanmadım ki, belə şey ola bilər, yer üzündə belə bir axmaq da tapılar. Sən demə, düz imiş…
Stepan pəncərəyə baxırdı, sakitcə fikrə dalmışdı.
– Yəqin, səninlə qaçan o iki nəfər də sənin bu hərəkətinə o ki var gülüb? – danışqan milis özünü saxlaya bilməyib yenə soruşdu.
Stepan onu eşitmirdi.
Milis onu maraqla, uzun-uzadı süzüb dedi:
– Amma üzünə baxan deməz ki, sən dəlisən, – və protokolu düzüb-qoşmağa davam etdi.
Bu zaman lal kənd sovetinə daxil oldu. Qapının kandarında durub həyəcan dolu gözləriylə gah milis işçisinə, gah da qardaşına baxdı…
– Me-mm?.. – deyə qardaşından nə baş verdiyini soruşdu.
Stepan özünü itirdi:
– Sən niyə burdasan?
– Me-mm?! – qız milisi göstərərək mızıldadı.
– Olmaya, bacındır? – milis soruşdu.
– Tutaq ki,…
Lal masaya yaxınlaşdı, sahə müvəkkilinin çiyninə toxunaraq qardaşını göstərib əliylə sualını başa saldı: “Sən onu nə üçün apardın?”
Sahə müvəkkili onu anladı.
– O, – Stepanı göstərib dedi, – həbsxanadan qaçıb! Qaçıb! Bax belə! – Sahə müvəkkili pəncərəni göstərib necə qaçdığını başa saldı. – Normal adamlar qapıdan çıxırlar, qapıdan… O isə pəncərəyə çıxıb və əkilib. İndi o… – Milis barmaqlarını bir-birinin üstünə qəfəs şəklində qoyub Stepanı lal qıza göstərdi. – İndi onu yenə bax bu gözləyir. İki! – O, iki barmağını aralayıb təntənə ilə silkələdi. – Daha iki il!
Lal başa düşdü. Artıq hər şeyi tam anladıqdan sonra onun ürkmüş mavi gözləri elə qeyri-insani əzabla alışıb-yandı, onlarda elə bir ağrılı ifadə öz əksini tapdı ki, milis dəhşətə gəldi. Qız qardaşına baxırdı. O da, öz növbəsində, həyəcandan ağarıb hərəkətsiz halda bacısına baxırdı.
– Bax indi ona de ki, o dəlidir, normal adamlar belə hərəkət etmirlər…
Lal boğaz səsiylə Stepanın üstünə atılıb onun boynundan asıldı…
– Apar onu buradan! – Stepan xırıltılı səslə milisdən xahiş etdi. – Apar!
– Mən necə aparım onu?…
– Apar, yaramaz! – Stepan kobud səslə bağırdı. – Apar, yoxsa sənin başını bu kətillə yaracağam!
Milis yerindən sıçradı, lalı qardaşından ayırdı… O, qardaşına doğru can atırdı. Movuldayırdı. Başını silkələyirdi.
– De ki, onu aldatmısan, zarafat eləmisən. Apar onu.
– Lənətə gələsiz! İndi gəl bunlarla əlləş, – milis qızı qapıya doğru apararaq deyindi. – O, indi gələcək, mən ona sizinlə görüşməyə imkan verəcəyəm! – o, qızı qandırmağa çalışırdı. – O, indi gələcək! Get! – Nəhayət, o, lalı sürüyüb qapıya doğru apardı və çölə atdı.
– Pah atonnan sənin! – o, qapını cəftəylə bağladı. – Fu-u… İndi bax, öz gördüyün işdən ləzzət al.
Stepan başını əllərinin arasına alıb gözlərini bir nöqtəyə zilləmişdi.
Sahə müvəkkili yarımçıq protokolu çantasına qoyub telefona yaxınlaşdı.
– Maşın çağırıram, rayona gedəcəyik, cəhənnəm olun başımdan. Giclər, başdanxarablar!
Lal isə ayaqları bir-birinə dolaşa-dolaşa kənddə küçənin ortası ilə qaçır və acı-acı göz yaşı axıdırdı. O hamıya, bu saat heç nədən xəbərsiz rəqs edib şənlənənlərə, qardaşını yenə də, nəyə görəsə aparmaq istədiklərini deməyə tələsirdi. Yaman tələsirdi.
1964
Tərcümə edəni: Rəfiqə Şəms
TƏNQİDÇİLƏR
Babanın yetmiş üç, Petkanın, nəvəninsə on üç yaşı vardı. Baba soyuq, əsəbi və üstəlik, qulaqdan kar idi. Petka yaşına uymayan tərzdə sərbəst və hündür, üstəlik, utancaq və inadkar idi. Sözləri yaman tuturdu.
Həyatda hər şeydən çox kinonu sevirdilər. Babanın təqaüdünün yarısı biletə gedirdi. Ayın sonuna doğru vərdişi üzrə çıxarını hesablayan qoca bir az təəssüf hissiylə, bir az da şən səslə Petkaya elan edirdi:
– Beş manatı havaya sovurmuşuq!
Petka guya təəccüblənibmiş kimi, nəzakət xətrinə çiyinlərini çəkirdi.
– Eybi yox, yedirdərlər, – baba deyirdi (Petkanın atasıyla anası nəzərdə tutulurdu. Qoca Petkanın ata babası idi). – Kinoya getməksə bizim xeyrimizədir.
Həmişə birinci sırada otururdular: daha ucuz başa gəlirdi, üstəlik, baba da bu məsafədən yaxşı eşidirdi. Amma yenə də deyilənlərin yarısını axıradək başa düşmür, aktyorları dodaqlarının tərpənişindən anlamağa çalışırdı. Bəzən baba durma-tutma qəhqəhə çəkməyə başlayırdı. Halbuki zalda heç kəs gülmürdü. Petka babasının böyrünə dürtmə vurub donquldanırdı:
– Nə dəli kimi gülürsən?..
– Burasında nə dedi ki? – baba soruşurdu.
Petka eşitdiklərini babasının düz qulağına pıçıldayırdı:
– Sürəti azaltmadan.
– Ha-ha-ha, – baba bu dəfə alçaqdan özünə gülürdü. – Səhv başa düşmüşəm.
Bəzən günahsız birisi qətlə yetiriləndə baba ağlayırdı.
– Ay sizi, insanlar! – acı-acı pıçıldayır və yaylıqla burnunu silirdi. Ümumiyyətlə, ekranda gördüklərinə fikir bildirməyi xoşlayırdı; məsələn, əgər orada ehtirasla öpüşürdülərsə, qımışır və pıçıldayırdı:
– Ay sizi, şeytanlar!.. Bunlara bir bax… Hi-hi!
Əgər dalaşırdılarsa, stuldan yapışan baba gərgin və diqqətli baxışlarını ekrana dikirdi (cavanlıqda, deyilənə görə, hər fürsətdə dalaşmadan keçinmirmiş. Bacarırmış da).
– Yox, bax o, zəifdir… Bu biri isə zirəkdir.
Bir sözlə, süniliyi göydə tuturdu.
– Eh, bu olmadı ki, – incik səslə dillənirdi, – bunu yalandan elədilər.
– Niyə ki?! Görmürsən, qan gəlir, – Petka etiraz edirdi.
– Çox böyük iş olub, qan gəlir! Burun zəif yerdir: bir dənə ilişdirən kimi qan gəlir. Məsələ bunda deyil.
– Pah, bunda deyil!
– Əlbəttə, bunda deyil.
Babayla nəvə, nəhayət, arxadan “şşş” səsləri eşidəndə susurdular.
Əsas mübahisə klubdan çıxandan sonra başlayırdı. Baba kənd həyatından bəhs edən filmlərin müzakirəsində xüsusilə amansız olurdu.
– Başdan-ayağa gopdur, – bəyan edirdi. – Həyatda belə olmur.
– Niyə olmur ki?
– Nədir, sənin belə oğlan xoşuna gələrdi?
– Hansı oğlan?
– Əlində qarmon tutanı deyirəm də. Özünü pəncərədən içəri soxanı.
– O özünü pəncərədən içəri soxmurdu, – Petka düzəliş verirdi; o, filmdə baş verənləri yadında dəqiq saxlayırdı, babasısa çaşdırırdı, bu da Petkanı əsəbiləşdirirdi. – O, pəncərəyə mahnı oxumaq üçün dırmaşırdı.
– Axır dırmaşırdı da. Bir dəfə, yadımdadır, pəncərəyə dırmaşdım ki…
– Bəs sənin beləsi xoşuna gəlməzdi ki?
– Kimi deyirsən?
– Necə yəni kimi?! Pəncərəyə dırmaşan oğlanı deyirəm də. Birinci özün başladın ki.
– Bircə qırıq da, – baba çeçələ barmağının ucunu göstərdi. – Dəlibala Vanyadır mənimçün. Gic-gic oxuyur və gəzir… Bizdə belə bir dəlibala Vanya vardı – işi-gücü sərsəri kimi oxumaq və gəzmək idi.
– Axı o sevir! – Petka əməlli-başlı əsəbiləşirdi.
– Nolsun ki, sevir?
– Sevdiyinə görə oxuyur da.
– Nə?
– Deyirəm sevir, ona görə də oxuyur!
– Bizdə beləsini hoydu-hoyduya götürərdilər! Addım atmağa imkan verməzdilər. Sevir… Sevəndə utanarlar. Yoxsa ki səsini başına atıb kənd boyu gəzir… Hansı dəli bu sərsəriyə ərə gələr! Axı o, ciddi oğlan deyil. Bizdə, yadımdadır, qız sevəndə iki küçə o yanda gəzərdik, utandığımızdan özümüzə yer tapmazdıq. Sevirsən sev də, daha səsini başına niyə…
– Necə yəni niyə?
– Özünü niyə gülünc yerə qoyur? Yadımdadır, biz…
– Yenə “biz, biz”. Axı indi adamlar başqa cür olublar!
– Niyə başqa cür olsunlar ki? Özündən uydurma, həmişə eyni cür olublar. Bizdə məgər belə sərsəri çox görmüsən?
– Axı bu, yenə də kinodur. Müqayisə etməyin yeri yoxdur.
– Mən heç müqayisə etmirəm də. Deyirəm, oğlan gerçəyə heç bənzəmir, vəssalam, – baba dediyindən dönmürdü.
– Axı hamının xoşuna gəlirdi! Hamı gülürdü! Hətta mən də gülürdüm.
– Hələ balacasan, ona görə də sənə gülməli gəlir. Bax mən hansı yerində gəldi gülmərəm.
Baba böyüklərlə hər deyəndə incəsənət mövzusunda mübahisə etmirdi – bacarmırdı. O saat əsəbiləşir, söyüş söyürdü.
Yalnız bircə dəfə böyüklərlə möhkəm tutaşmışdı, bu bircə dəfədə də başını bəlaya soxmuşdu.
Hadisə belə olmuşdu.
Petkayla komediyaya baxıb qurtarandan və klubdan çıxandan sonra, həmişəki kimi, filmi müzakirə etməyə başladılar.
– Adama lap acıq gəlir: şeytanlar (aktyorlar) özləri qaqqıldayırlar, sənsə mal kimi oturub üzlərinə baxırsan, adamın heç gülməyi də gəlmir! – baba yenə qızışmışdı. – Heç sənin gülməyin gəlirdi?
– Yox, – Petka etiraf etdi. – Təkcə bircə dəfə, onlar maşını aşırdanda.
– Mən də elə onu deyirəm! Biz axı bu zəhrimara görə pul ödəmişik – köhnə pulla iki manat! Bunlar bizi əməlli-başlı ələ saldılar.
– Özü də yekə-yekə “Komediya” yazıblar.
– Komediya!.. Başlarına dəysin bu cür komediyaları.
Baba-nəvə evə hirsli gəldilər.
Evdəsə bu vaxt televizoradan kənd mövzusunda hansısa filmi izləyirdilər. Petkanın xalasıyla əri də şəhərdən qonaq gəlmişdi. Hamısı oturub televizora baxırdı. (Babayla Petkanın televizoradan zəhləsi gedirdi. “Mən hələ subay olanda, qardaşım Mikitasa artıq evlənəndə qapının deşiyindən otaqlarına baxmağı xoşlayırdım. Bu televizor da elə həmin qapının deşiyi kimidir”, – baba bir-iki verilişi izləyəndən sonra bu qənaətə gəlmişdi.)
Deməli, hər kəs oturub televizora tamaşa edirdi.
Petka dərhal dəhlizə keçib dərs oxumağa başladı, babasa hamıdan arxada dayanıb beş dəqiqə televizoru izlədi və bəyan elədi:
– Başdan-ayağa gopdur. Həyatda bu cür olmur.
Petkanın atası incik səslə dilləndi:
– Atacan, sus, mane olma.
– Yox, niyə ki, maraqlıdır, – şəhərdən təşrif buyurmuş qonaq nəzakətlə dilləndi. – Babacan, niyə belə olmur ki? Necə olmur ki?
– A?
– Qulağı bir az ağır eşidir, – Petkanın atası aydınlıq gətirdi.
– Deyirəm, niyə belə olmur ki? Necə olur ki? – nədənsə üzündə təbəssüm yaranan kişi sualını təkrarladı.
Baba nifrət dolu baxışlarını ona dikdi:
– Elə-belə də, olmur. Bax sən baxıb elə bilirsən ki, o, dülgərdir, amma mən o saat anladım: o, dülgər-zad deyil. O heç baltanı da düz-əməlli tuta bilmir.
– Petkayla atam tənqidçidirlər, – Petkanın atası babanın kobudluğunu azacıq yumşaltmağa çalışdı.
– Maraqlıdır, – şəhərdən gələn qonaq yenə dilləndi. – Bəs niyə bu qənaətə gəldiniz ki, o, baltanı düz tutmur?
– Ona görə ki özüm ömrüm boyu dülgərlik etmişəm. “Niyə bu qənaətə gəlmisiniz?”
– Baba, – bu dəfə söhbətə Petkanın xalası qarışdı. – Məgər iş bundadır?
– Nədə?
– Mənə insanın özü qat-qat maraqlıdır. Başa düşürsünüz? Mən onun əsl dülgər olmadığını bilirəm. Bilirəm ki, o, aktyordur. Amma mənə daha çox…
– Elə studiyada da belələri yazırlar, – Petkanın xalasının əri yenə üzündə təbəssüm dedi.
Petkanın xalasıyla əri çox ağıllıydılar və hər şeyi bilirdilər. Onlar babayla danışanda həmişə gülümsəyirdilər. Bu da babanın acığına gəlirdi.
– Sənə əhəmiyyətli deyil, mənə isə əhəmiyyətlidir, – o, qadının sözünü ağzında qoydu. – Onlar sənə kəf gələ bilərlər, amma mənə yox.
– Ha-ha-ha, – şəhərdən gələn qonaq qəhqəhə çəkdi. – Aldın payını?
Petkanın xalası da qımışdı.
Petkanın atasıyla anası babaya görə xəcalət çəkirdi.
– Ata, sənə də heç yaramaq olmur, – Petkanın atası narazı səslə dilləndi. – Yaxşısı budur, get Petkaya kömək elə. – Şəhərdən gələn qonağa tərəf əyilib yenə astaca aydınlıq gətirdi: – Oğluma dərslərini öyrənməkdə kömək edir, hərçənd özü hırnan zırı qanmır. Baba-nəvə bir-biriylə elə mübahisə edirlər ki, qıraqdan bax, qarnını tut!
– Maraqlı qocadır, – qonaq razılaşdı.
Hamının fikri yenidən ekrana yönəldi və babanı unutdular. Arxada dayanan qoca özünü təhqir olunmuş sayırdı. Bir az da beləcə dayanıb Petkanın yanına getdi.
– Məni ələ salırlar, – Petkaya şikayətləndi.
– Kim?
– Oradakılar… – Baba başıyla otağı göstərdi. – Deyirlər, qoca vayxır, sənin heç nədən başın çıxmır. Guya özləri nəsə qanırlar!
– Əşi, vecinə də alma, – Petka məsləhət gördü.
Baba masaya yaxın oturub sükuta daldı. Sonra yenə danışmağa başladı.
– Deyirlər, ay dəli, sənin başın xarab olub…
– Elə belə də dedilər?
– A?
– Deyirəm, elə üzünə dəli dedilər?
– Oturub ələ salırlar. Guya özlərinin nədənsə başları çıxır! – Baba, Petka demiş, get-gedə “qızışırdı”.
– Əşi, vecinə də alma, – Petka yenə məsləhət gördü.
– Şəhərdən gəliblər… Savadlı çıxıblar mənimçün! – Baba sandığında eşələnib pul götürdü və harasa getdi.
Bir saatdan sonra sərxoş qayıtdı.
– O-o! – Petka heyrətə gəldi (babası nadir halda içirdi). – Səndən nə əcəb?
– Baxırlar?
– Baxırlar. Yanlarına getmə. Gəl səni soyundurum. Niyə içmisən ki?
Baba skamyaya çökdü.
– Onlar qanırlar, bizsə yox! – ucadan səsləndi. – Deyirlər, babacan, sən səfehsən! Həyatdan baş çıxarmırsan. Onlarsa qanırlar! Pulun çox düşüb?! – Baba artıq qışqırırdı. – Çox düşübsə də, burnunu dik tutma! Mənsə ömrüm boyu namusla halal çörəyimi qazanmışam!.. İndi də bir kənarda oturub ağzıma su almalıyam, hə?! Sən heç ömründə əlinə balta da almamısan! – baba qapıya doğru çığırırdı.
Petka çaşıb-qalmışdı.
– Lazım deyil, lazım deyil, – babasını sakitləşdirməyə çalışırdı. – Gəl sənin ayaqqabılarını çıxardım. Boş ver onları!..
– Yox, qoy ürəyimi ona boşaldım… – Baba ayağa qalxmaq istədi, amma Petka onu saxladı:
– Baba, lazım deyil!
– Gözüm aydın, şəhərdən gəliblər. – Baba sanki sakitləşdi, bir az kiridi.
Petka qocanın uzunboğaz çəkməsinin birini çıxardı.
Baba yenə qızışdı.
– Deməli, məni ələ salırsan, hə? – Gözlərində yenə qığılcım çaxdı. – İndi sənə bir söz deyərəm, yeddi qatından keçər! – Çəkməsini götürüb otağa keçdi. Petka bu dəfə onu saxlaya bilmədi.
Babası otağa girib əlindəki uzunboğaz çəkməni düz televizora tolazladı.
– Görüm elə sizi də, dülgərinizi də!
Ekran çilik-çilik oldu.
Hamı yerindən dik atıldı. Petkanın xalası hətta zingildədi.
– Deməli, ələ salırsınız, hə?! – baba bağırdı. – Özün bircə dəfə əlində balta tutmusan?!
Petkanın atası babanı tutub saxlamaq istədi, amma qoca müqavimət göstərdi. Stullar gumbultuyla aşdı. Petkanın xalası yenə zingildəyib küçəyə qaçdı.
Petkanın atası, nəhayət, babanın öhdəsindən gələ bildi: qollarını arxaya burub dəsmalla bağladı.
– Ata, məni məcbur etdin, məcbur, – dəsmalı var gücü ilə sıxa-sıxa qəzəblə söyləndi. – Məni də, özünü də biabır elədin. Sağ ol!
Petka bərk qorxmuşdu, gözləri bərələ qalmışdı. Şəhərdən gələn qonaq kənarda dayanıb başını bulayırdı. Petkanın anası döşəməyə səpələnmiş şüşələri yığışdırırdı.
– Məni məcbur etdin… – Petkanın atası durmadan təkrarlayır və dişlərini qıcırdırdı.
Döşəmədə üzüqoylu uzanan baba saqqalını yerə sürtür və var gücüylə bağırırdı:
– Demək, sən məni ələ salırdın, hə?! Mənsə sənə bircə kəlmə deyərəm, yeddi qatından keçər. Əgər dediyin kimi səfehəmsə…
– Məgər mən belə söz demişəm? – qonaq soruşdu.
– Onunla ağız-ağıza verməyin, – Petkanın anası söhbətə qarışdı. – İndi özünü tamam itirib. Vicdansız.
– Məni özünüzlə birgə masa arxasına oturtmaq istəmirsiniz, eybi yoxdur! Amma de görüm… Hələ bir de görüm! – baba bağırırdı. – Ömründə bircə dəfə də olsun ağac kəsmisən? A-a!.. Özün də deyirsən ki, dülgərlikdən başım çıxmır! Kəndin yarısını bax bu qabar əllərimlə mən tikmişəm!..
– Özün məcbur elədin, lənət şeytana, özün, – Petkanın atası deyindi.
Elə bu vaxt Petkanın xalasıyla milisioner, yerli sakin Yermolay Kibyakov içəri daxil oldular.
– Oho! – qarşısındakı mənzərəni üzündə təbəssüm seyr edən Yermolay dilləndi. – Timofey əmi, bu nə haldır belə? A?
– Gör bu yaşında məni nəyə məcbur elədi, – Petkanın atası ayağa qalxaraq dedi.
Milis isçisi çənəsini qaşıyıb Petkanın atasını süzdü. Ev sahibi başıyla razılığını bildirdi və dedi:
– Lazımdır. Qoy orada gecələsin.
Yermolay furajkasını çıxarıb səliqəylə mıxdan asdı, planşetdən kağız-qələm çıxarıb masa arxasına oturdu.
Baba kirimişdi.
Petkanın atası az əvvəl baş verənləri nəql eləməyə başladı. Yermolay kobud ovcuyla yekə başındakı seyrək saçlarını sığallayıb öskürdü və köksünü masaya dirəyib başını azacıq sola əyərək yazmağa başladı.
“Vətəndaş Novoskolsev Timofey Makarıç, min…”
– Təvəllüdü neçədir?
– Min doqquz yüzüncü il.
“…Min doqquz yüzüncü ildə doğulub, əvvəllər dülgər işləyib, hazırda təqaüdə çıxıb. Xüsusi əlamətləri yoxdur.
Yuxarıda adı çəkilmiş Timofey bu ilin iyirmi beş sentyabrında evə möhkəm içkili halda gəlib. Həmin vaxt ailə televizora baxırmış. Üstəlik, qonaqlar da olub…”
– Film necə adlanırdı?
– Bilmirəm. Biz açanda artıq gedirdi, – ata aydınlıq gətirdi. – Kolxozdan idi.
“… Filmin adını xatırlamırlar. Bircə onu bilirlər ki, kolxozdandır.
Timofey də televizora baxmağa başlayıb. Sonra deyib ki, bu cür dülgərlər olmur. Hamı Timofeydən özünə gəlməyi xahiş edib. Amma o getdikcə bir az da qızışıb. Yenə deyib ki, həyatda bu cür dülgərlər olmur, qısası, gopdur. “Deyib ki, dülgərlərin heç də belə əli olmur”. Əllərini göstərib hamının gözünə soxmağa başlayıb, ondan növbəti dəfə sakitləşməsini xahiş ediblər. Onda Timofey sağ ayağındakı uzunboğaz çəkməsini çıxarıb (43-45 ölçülü, düyə dərisindən tikilmiş) və televizora tolazlayıb.
Sözsüz ki, hər şeyi, yəni ekranı çilik-çilik edib.
Milis baş serjantı KİBYAKOV”.
Yermolay ayağa qalxıb protokolu iki qatladı və planşetdə gizlətdi.
– Timofey əmi, gəl gedək.
Petka son anacan nə baş verdiyini anlamadı. Amma Kibyakovla atası qocanı ayağa qaldıranda babasını indi dustaqxanaya aparacaqlarını başa düşdü. Oğlan bərkdən ağladı və hönkürə-hönkürə babasını müdafiə etməyə başladı:
– Onu hara aparırsız? Baba, səni hara aparırlar? Lazım deyil, ata, qoyma!..
Atası Petkanı kənara itələdi, Kibyakovsa gülməyə başladı:
– Babana yazığın gəlir? İndi biz onu türməyə salacağıq. İn-di…
Petka bir az da bərkdən ağladı.
Anası onu bir küncə çəkib dilə tutmağa başladı:
– Qorxma, ona heç nə olan deyil, niyə ağlayırsan ki? Orada gecələyib geri qayıdacaq. Sabahsa bugünkü hərəkətinə görə xəcalət çəkəcək. Oğlum, ağlama.
Babanı ayaqqabılarını geyindirib küçəyə çıxartdılar. Petka hönkürə-hönkürə ağladı. Bu dəfə şəhərli xalası yaxınlaşıb Petkaya təsəlli verməyə başladı:
– Petenka, qəm yemə. Onu ayıltma məntəqəsinə apardılar e, ayıltma məntəqəsinə! Qorxma, yatıb-duracaqsan, baban gələcək. Bilirsən, bizdə, Moskvada, ayıltma məntəqəsinə nə qədər adam aparırlar?!.
Milisioneri xalasının gətirdiyini xatırlayan Petka qadını kobudcasına özündən kənara itələdi, sobaya dırmaşıb üzünü yastığa dirədi və uzun müddət acı-acı ağladı.
1964
Tərcümə edəni: Kifayət Haqverdiyeva
KOSMOS, ƏSƏB SİSTEMİ VƏ BİR PARÇA DONUZ PİYİ
Qoca Naum Yevstiqneyiç axşamkı içkinin acı aqibətini yaşayırdı. Qoca sobada uzanıb zarıyırdı. Yevstiqneyiç ayda bir dəfə – təqaüd alanda o ki var içir və bundan sonra üç gün dalı qatda uzanıb Allahı söyürdü.
– Beynimin içini elə bil cin-şeytan çalxalayır, Allahın anasını. Axırım çatıb…
Yevstiqneyiçin kirayənişini, səkkizinci sinif şagirdi Yurka üzərinə dərsliklər qalaqlanmış masa arxasında oturub dərs oxuyurdu.
– Yurka, axırım çatıb, görüm elə xaç çevirəni də, belə anasını da!..
– Şüşənin dibinə girmək lazım deyildi.
– Başından yekə danışma, uşaqsan, uşaq yerində otur.
Ortaya çökən sükutu bircə Yurkanın kağız üzərində gəzdirdiyi qələmin cırıltısı pozurdu.
Qoca söhbəti davam etdirmək istəyir, indi özünü babat hiss edir.
– İçməyim, bəs neyləyim? Ayda bir dəfə qeyd eləməliyəm, ya yox?..
– Nəyi?
– Adam olub-olmadığımı.
– Hm… Lap təhkimçilik dövründəki kimi düşünürsünüz. – Yurka stula söykənib rişxənd dolu baxışlarını ev sahibinə dikdi. – Onda belə hesab edirdilər ki, adam mütləq araq içməlidir.
– Təhkimçilik dövrü haqda sən haradan bilirsən ki? – İztirab və maraq dolu baxışlarını uzandığı sobadan aşağıya yönəldən qoca dilləndi. Yurka bəzən onu öz ağlı ilə heyrətləndirirdi və o, təslim olmasa belə, oğlanı dinləməyi sevirdi. – De görüm, bir qarış boyunla bütün bunları haradan bilirsən?
– Məktəbdə keçmişik.
– Nədir, olmaya müəllimlər danışıblar?
– Əlbəttə, müəllimlər.
– Onlar haradan bilirlər ki? Hamısının ağzından süd iyi gəlir.
– Kitabdan oxuyublar.
– Kitabdan… Bəs onlar təsadüfən bilmirlər, adam niyə içəndən sonra azarlayır?
– Orqanizm zəhərlənir: təmizlənməmiş araq yağı.
– Yağ haradan çıxdı? Araqda da yağ olur?
– Əlbəttə, olur.
Yevstiqneyiçin ürəyi bulansa da, zorən qımışır:
– Əcəb oxumusunuz.
– İstəyirsən sənə düsturu göstərim? Dayan, indi sənə əyani surətdə sübut edəcəm… – Yurka kimya dərsliyini götürmək istəyirdi ki, qoca əlləriylə başını tutdu.
– O-o… yenə gicəlləndi! Axırım çatıb…
– Bu qədər əziyyət çəkməkdənsə, yaxşısı budur, yüz gillət.
Qoca təklifi qulaqardına vurdu. Yüz gillədərdi, amma puluna heyfi gəlir. Bir də ki xəsisin böyüyüdür. Firavan həyat sürür, təqaüdü də pis deyil, üstəlik, şəhərdə yaşayan oğlanları və qızı kömək edir. Zirzəmisində nə desən var – hələ ötən ildən qalma donuz piyi, duzlu xiyar, kələm, qarpız, ağ göbələk… Çəlləklər də növbənöv. Anbarda bir kisə un, pud yarımlıq donuz budu. Bostanda yenə ötən ildən qalma nə qədər desən kartof; bunlarla axta donuzları, ördək və toyuqları bəsləyir. Canı ağrımayanda sübh tezdən durub ta qaranlıq düşənəcən gah evdə, gah da həyətdə əlləşir. Tez-tez zirzəmiyə düşüb pilləkəndə oturur və uzun-uzadı düşüncəyə dalır. “Şeytana uydular. Qınlarından çıxıb qınlarını bəyənmədilər”, – öz-özünə deyinib işıqlı dünyaya çıxır. Oğlanları ilə qızını nəzərdə tutur. Şəhərə getdiklərinə görə onlara nifrət edir.
Yurkanın durumu başqadır. Qonşu kənddə yaşayır. Orada onillik məktəb yoxdur. Atası ölüb. Anası ondan başqa daha üç yetim böyüdür. Ağac axıtma sahəsində çalışan atası suda batıb. Üç qardaşı Yurkadan balacadır. Ana böyük oğlunun onilliyi bitirə bilməsi üçün dəridən-qabıqdan çıxır. Yurka özü də orta təhsili tam almaq istəyir. Üstəlik, sonra tibb institutuna girmək arzusundadır.
Qoca Yurkanın kasıbçılığını sanki bilmirmiş kimi ondan ayda beş manat alır. Özlərinə ayrı-ayrı yemək bişirirlər. Bəzən ayın sonuna doğru Yurkanın ərzağı bitir. Oğlan yavan çörək yeyəndə qoca onu uzun-uzadı süzür. Sonra soruşur:
– Hamısının axırına çıxmısan?
– Aha.
– Mən verərəm… sonra qaytararsan.
– Ver.
Qoca yaylı əl tərəzisində darı çəkib verir, Yurka da özünə sıyıq bişirir. Səhərlər sobanın yanında söhbət edirlər.
– Deyirsən, oxuyub başa çatdırmaq istəyirsən?
– İstəyirəm. Cərrah olacam.
– Hələ nə qədər qalıb?
– Səkkiz. Çünki tibb institutunda o birilərindən fərqli olaraq beş deyil, altı il oxumaq lazımdır.
– Cərrah olanacan canın çıxar ki. Anan o qədər pulu haradan tapacaq?
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/vasiliy-shukshin/hekay-l-r-68289379/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Prorab – iş icraçısı
2
Verstak – dülgər aləti
3
“Zaqotskot” – mal-qara tədarükü idarəsi