Qoca və dəniz
Ernest Miller Heminquey
Dünya ədəbiyyatından seçmələr
Santyaqo adlı qoca, çəlimsiz qoca 84 gün boyunca balıq ovundan əliboş qayıdır, nəhayət, 85-ci gün nəhəng bir balıq ovlayır və bununla da onun dənizdə heyrətamiz mübarizəsi başlayır.
Ernest Heminquey
Qoca və dəniz
O, ikiavarlı balaca qayıqda Qolfstrimdə[1 - Qolfstrim – Atlantik okeanında isti cərəyan (axın)] təkbaşına balıq tuturdu. Düz səksən dörd gün idi ki, dənizə gedir, hər dəfə də əliboş qayıdırdı. İlk qırx gün ərzində balaca oğlan da qoca ilə bərabər getmişdi. Sonra oğlanın valideynləri onu başa saldılar ki, qoca balıqçı uğursuz adamdır. O da ata-anasının təkidi ilə qocadan ayrılıb başqa qayığa getdi, özü də birinci həftə ərzində üç iri balıq gətirdi. Qoca balıqçının halı oğlanı yaman kədərləndirirdi. Hər gün əliboş qayıdanda uşağın ona yazığı gəlirdi. O hər axşam sahilə gedib qocaya qayıqdan şeylərini – kəndirləri, yelkən dolanmış dorağacını, ya da nizəni daşımağa kömək edirdi. Yelkən başdan-başa yamaq içində idi. Dorağacına sarınmış bu köhnə yelkən dəfələrlə məğlubiyyətlərə düçar olmuş alay bayrağına oxşayırdı.
Usanmış, yorğun qoca balıqçı çox arıq idi, peysərini dərin qırışlar örtmüşdü. Qonur rəngə çalan yanaqlarını ləkələr bürümüşdü. Ləkələr hər iki yanağı boyu sifəti ilə üzüaşağı, boynuna qədər yayılırdı.
Dənizdən ağır, nataraz balıqları dartıb çıxardanda əllərini kəndir kəsib yarıq-yarıq eləmişdi. Bu yarıqların heç biri təzə deyildi; hamısı da susuz səhradakı köhnə çatlara oxşayırdı.
Özü qoca olsa da, dəniz kimi mavi gözlərində gənclik ehtirası vardı; o gözlər qocanın nə qədər məğlubedilməz olduğunu göstərirdi.
– Santyaqo, – oğlan qocaya hörmətlə müraciət etdi, – bundan sonra mən dənizə yenə də səninlə gedəcəyəm. Bir az pul qazanmışam.
Onlar qayığı sahildə yerbəyer eləyib yoxuşla qəsəbəyə qalxdılar. Oğlan qoca balıqçını çox sevirdi, çünki balıq tutmağın bütün sirlərini ondan öyrənmişdi.
Qoca dilləndi:
– Yox, bala, indiki yerin yaxşıdır, bəxtin gətirir, orada qal.
– Yadındadır, bir dəfə səksən yeddi gün hər səhər dənizə getdik, bir dənə də balıq tuta bilmədik? Sonra üç həftə gündə iri bir balıqla sahilə qayıtdıq.
– Yadımdadır, – qoca onun sözünü təsdiqlədi, – bilirəm ki, yanımdan öz xoşunla getməmisən. Mənə inanırsan, amma öz yerində qalsan yaxşıdır.
– Məni atam məcbur etdi, – oğlan özünü təmizə çıxartmağa çalışdı, – mən uşağam, atama qulaq asmalıyam.
– Doğrudur, – qoca dilləndi, – yaxşı eləmisən, başqa cür ola da bilməzdi.
– Atam nədənsə sizin bəxtinizə inanmır.
– Amma biz inanırıq, eləmi?
– Əlbəttə, – oğlan onun sözünü təsdiqlədi. – Ustad, “Terras”a gedib bir az pivə içək, şeyləri nə vaxt istəsəniz, evə apararıq. Pivə pulunu mən verəcəyəm.
– Lap yaxşı! Niyə də içməyək? – deyə qoca razılaşdı, – balıqçı balıqçını qonaq edər də…
Onlar “Terras” restoranına gəlib oturdular. Orada çoxlu balıqçı vardı. Qocanı görəndə gülə-gülə zarafata başladılar. Qoca isə zarafatdan incimirdi. Yaşlı balıqçılar onun halına acıyır, ancaq bunu büruzə vermirdilər. Onlar qocaya hörmət edirdilər. Balıqçılar tilovu dalğaların axınından nə qədər dərinə atmaqlarından, gözəl havadan, dənizdə görüb-eşitdiklərindən danışırdılar.
Bu gün balıq ovunda bəxti gətirənlərin hamısı burada idi. Onlar içini çıxardıb təmizləyəndən sonra balıqları bir-birinə bərkidilmiş qoşa taxtaların üstünə köndələn düzmüşdülər. Balıqları anbarda soyuducuya doldurub Havana bazarına aparacaqdılar. Köpəkbalığı tutmuş balıqçılar ovlarını limanın o biri başındakı balıq zavoduna təhvil vermişdilər; orada balıqları tirdən asıb üzgəclərini kəsmiş, qaraciyərlərini çıxartmış, dərilərini də soymuşdular; duza qoymaq üçün onları uzununa nazik-nazik yarmışdılar.
Külək şərqdən əsəndə balıq zavodundan üfunət iyi gəlirdi. Bu gün külək səmtini dəyişmişdi, şimaldan əsirdi, sonra tamam kəsdi, qoxu da azaldı. Günün altında “Terras”da oturmaq adamın xoşuna gəlirdi.
Oğlan dedi:
– Santyaqo…
– Hə, nə olub? – Qoca pivə stəkanını əlində tutub dərin fikrə dalmışdı, keçmişləri yadına salırdı.
– İcazə ver, gedim sənin üçün sabaha bir neçə sardina tutum.
– Yox! Lazım deyil. Sən get, beysbol oyna. Mən hələ özüm avar çəkə bilirəm. Toru isə Rocelio atar.
– Yox, gedəcəyəm. Madam ki səninlə balığa gedə bilmirəm, qoy başqa işlərdə sənə kömək edim.
– Məni pivəyə qonaq elədiyin üçün çox sağ ol. Maşallah, daha yekə oğlansan.
– Məni birinci dəfə dənizə aparanda neçə yaşım vardı?
– Beş yaşında idin. Az qalmışdı dənizə düşüb boğulasan. Balığı tutub qayığa çıxardım. Başladı çırpınmağa, az qaldı qayığı sındırıb tikə-tikə eləsin. Yadındadır?
– Əlbəttə, yadımdadır. Yaman çırpınırdı. Quyruğu ilə elə vurdu ki, qayığın oturacağı sındı. Amma sən də o ki var toppuzla əzişdirdin onu… Məni də götürüb qayığın burnuna tulladın. Özün də təpədən-dırnağa qan içində idin.
– Doğrudanmı, yadında belə yaxşı qalıb, ya mən sonralar nağıl eləyəndə eşitmisən?
– Səninlə dənizə çıxdığım birinci gündən bəri olub-keçən hər şey yadımdadır.
Qoca balıqçı günün altında qalmaqdan qan çəkmiş gözləriylə oğlanı oxşadı; onun baxışlarından etibar və məhəbbət yağırdı.
– Doğma oğlum olsaydın, heç nəyə fikir verməyib riskə gedər, səni özümlə dənizə aparardım, – qoca təəssüfləndi, – heyif ki, başqasının oğlusan, özün də uğurlu qayığa düşmüsən.
– Sardina tutmağa icazə vermirsən?.. Tilova taxılası yemin də yerini bilirəm. Dörd dənəsi bəsimdir.
– Səhər apardığım yem necə var idi, elə də qalır. Qutuda duzun içinə qoymuşam.
– Qoy gedim, dörd dənə təzəsini gətirim.
– Onda bir dənə gətir, – qoca razılaşdı. O heç vaxt ümidini itirmir, həmişə gələcəyə inanırdı. Dənizdən əsməyə başlayan sərin meh onun inamını bir az da artırdı.
Oğlan israrla dedi:
– İcazə ver, iki dənə gətirim.
– Yaxşı, iki dənə gətir. Qoy sən deyən olsun. – Qoca onun xətrinə dəymək istəmədi, sonra ehtiyatla soruşdu: – Olmaya balıq yemini oğurlamısan?
– Yox, pulla almışam. Girimə keçsəydi, əlbəttə, çırpışdırardım.
– Qonaqlıq üçün sağ ol, – qoca təşəkkür etdi.
O, çox sadə, başıaşağı, təmizürəkli, həm də təvazökar adam idi; hiylənin, kələyin nə olduğunu bilməzdi; bu da onun hörmətini daha da artırırdı.
Qoca dedi:
– Ləpə elə-belə qalsa, pis olmaz, sabah hava yaxşılaşar.
– Sabah balığa hara gedəcəksən?
– Fikrim uzaqlara getməkdir. Dan sökülməmiş dənizə çıxacağam. Belə etsəm, külək səmtini dəyişəndə geri qayıda bilərəm.
– Mən də, bəlkə, işlədiyim qayığın yiyəsini dilə tutub uzaqlara apara bildim, – oğlan gülümsədi, – qarmağına iri balıq keçsə, köməyinə gələrik.
– O, sahildən çox uzaqlaşmır.
– Elədir, – oğlan razılaşdı, – bəlkə, bu dəfə şirnikdirib apara bildim. Gözləri yaxşı görmür. Uzaqda uçan quşları göstərib deyərəm ki, orada balıq var. Balıq üçün dünyanın lap o başına gedər.
– Yəni bu dərəcədə pis görür?
– Kordur da.
– Qəribədir, – qoca mızıldadı, – o ki ömründə çanaqlı bağa tutmağa getməyib. Gözləri niyə xarab olsun?
– Sən ki neçə il moskit sahillərinə gedib çanaqlı bağa tutmusan, bəs niyə gözlərin kor olmayıb? Məşəl kimi parıldayır.
– Ona görə ki qəribə qocayam.
– Birdən çox iri balığa rast gəlsən, tutub çıxarmağa gücün çatar?
– Mənə elə gəlir ki, çatar. Bu işdə gücdən çox fənd lazımdır.
– Şeyləri yavaş-yavaş aparaq evə, – oğlan ayağa durdu, – oradan da mən toru götürüb sardina tutmağa gedərəm.
Onlar sahilə qayıdıb qayıqdakı şeyləri götürdülər. Qoca balıqçı dorağacını çiyninə qaldırdı; oğlan isə içində qəhvəyi kəndir olan qutunu, qarmağı, bir də dəstəli nizəni götürdü; yola düşdülər. İçində balıq yemi saxladıqları qutu və yekə balıqların başını əzmək üçün iri toppuz qayıqda qaldı. Əlbəttə, qocanın qayıqda qalan şeylərini heç kəs oğurlamazdı; amma şeh düşüb kəndirləri isladar, dəmir alətlər pas atardı. Qoca yaxşı bilirdi ki, qəsəbədə ona sataşan olmaz, ancaq başqalarını şərə salmamaq, günaha batmamaq üçün nəinki yüngül şeyləri, hətta ağır nizəylə qarmağı da qayıqda qoymayıb hər dəfə evə aparırdı.
Qoca ilə oğlan yoxuşu yanaşı qalxıb həmişə açıq olan komanın qapısından içəri girdilər. Qoca yelkən sarınmış dorağacını divara söykədi. Oğlan da qutunu və başqa şeyləri onun yanına qoydu.
Bu yerlərdə komanı diapo adlanan palmanın çubuqlarından hörürdülər. Dorağacı da komanın hündürlüyü boyda idi. Komada bir çarpayı, bir stol, bir dənə də stul vardı. Ocaq çoxdan sönmüşdü. Şahağacı palmasının preslənmiş yarpaqlarından olan divarların birindən həzrət Məryəmin, o birindən həzrət İsanın yağlı boya ilə çəkilmiş şəkli asılmışdı; həzrət İsanın geniş, açıq köksündə ürəyi şəfəq saçırdı. Şəkillər qocaya rəhmətlik arvadından yadigar qalmışdı. Əvvəllər arvadının da rəngli fotoşəkli divardan asılmışdı. Qoca ona baxdıqca tənhalığı daha dərindən duyurdu, ürəyi qüssə ilə dolurdu. Buna görə də fotonu divardan çıxardıb küncdəki taxçada, təmiz paltarlarının altında gizlətdi; şəkil indi də orada idi.
Oğlan soruşdu:
– Şam yeməyinə nəyin var?
– Bir qab düyü daşması, üstündə də balıq. İstəyirsən, bir az ye!
– İstəmirəm. Gedib evdə yeyərəm. Ocağı qalayım?
– Yox. Bir azdan özüm qalayaram. Bəlkə, daşmanı elə soyuq-soyuq yedim.
– İcazə verirsən, toru götürüm?
– Əlbəttə, götür.
Əslində, qocanın toru yox idi. Balaca toru satdıqları oğlanın yaxşı yadındaydı. Onlar qəsdən belə danışır, bilə-bilə hər gün özlərini aldadırdılar. Heç üstünə balıq qoyulmuş sarı düyü daşması da yox idi. Oğlan bunların uydurma olduğunu çox gözəl bilirdi.
– Səksən dörd uğurlu rəqəmdir, – deyə qoca gülümsədi, – sabah min girvənkə ağırlığında bir balıq tutub gətirsəm, nə deyərsən?
– Mən toru götürüb sardina dalınca gedirəm. Sən kənarda otur, özünü günə ver.
– Yaxşı, oturaram, dünənki qəzetdə beysboldan yazılanları oxuyaram…
Oğlan qəzetin dünənki olub-olmadığını bilmirdi. Qoca çarpayının altından bir qəzet çıxardıb dedi:
– Bunu mənə çaxırsatan Periko verdi.
– Sardinanı tutan kimi qayıdıb gələcəm. Sənin payını da, özümünkünü də bir yerdə buza qoyaram, sabah səhər bölüşdürərik. Mən gələndə beysbolun necə qurtardığını deyərsən.
– “Yankilər”i dünyasında udan olmaz.
– Qorxuram ki, Klivlendin “Hindular” komandası “Yankilər”i birtəhər eləsin.
– Oğlum, “Yankilər”dən arxayın ol, ulu Di Macionu yadına sal.
– Sözün doğrusu, hər iki komandadan qorxuram. Klivlendin “Hindular”ından da, Detroytun “Pələnglər”indən də.
– Belə getsə, sən Sinsinatanın “Qırmızılar” Çikaqonun “Ağ corablar” komandalarından da qorxmağa başlarsan.
– Otur qəzeti oxu, kimin udduğunu mənə deyərsən.
– Gəlsənə, bir lotereya bileti alaq. Özü də seçib səksən beş nömrəli bileti götürək. Sabah səksən beşinci gün olacaq.
– Alaq da, – oğlan razılıq verdi, – bəlkə, səksən yeddinci nömrəli bileti götürək? Ötən dəfə axı səksən yeddi gün getmişdin, rekord yadındadır?
– Dünyada heç nə təkrar olunmur. Elə bilirsən, səksən beş nömrəli bileti taparsan?
– Əlbəttə, taparam. Sifariş verərəm.
– Bir bilet iki dollar yarımadır. Kimdən borc ala bilərik?
– Borc tapmaq asandır. İki dollar yarımı istədiyim vaxt tapa bilərəm.
– Mənə elə gəlir ki, mən də tapa bilərəm. Amma borca düşmək istəmirəm. Bir dəfəyə bənddir. İkinci dəfə əl açıb dilənəcəksən.
– Ustad, özünü günə ver, – oğlan yenə dedi, – gözlə, soyuq dəyməsin. Unutma ki, sentyabr ayıdır.
– İri balıqlar həmişə sentyabrda gəlir. May ayına nə var, mayda nənəm də balıq tutar, – qoca dedi.
Oğlan:
– Mən getdim sardina dalınca, – dedi.
O geri qayıdanda qoca oturduğu yerdəcə yatmışdı. Gün batırdı. Oğlan çarpayının üstündəki köhnə əsgər yorğanını götürüb stulun söykənəcəyinə saldı, qocanın kürəyini, çiyinlərini örtdü; bu çiyinlər nə qədər də qeyri-adi, möhkəm idi. Balıqçının başı sinəsinə sallanmışdı, boynundakı qırışlar indi o qədər sezilmirdi. Əynindəki yamaqlı köhnə köynəyi qayığının yelkəninə oxşayırdı. Qırışmış yamaqlar gün altında cürbəcür rəngə çalırdı. Onun başı yaman ağarmışdı. Üzündə zərrəcə həyat əlaməti qalmamışdı. Yalın ayaqlarındakı damarları saymaq olardı. Qəzet dizinin üstünə düşmüşdü; əlini qəzetin üstünə qoymuşdu. Yüngül meh əsirdi.
Oğlan qocanı yatdığı kimi də qoyub getdi; qayıdıb hələ də ayılmadığını görəndə onu səslədi:
– Ustad, axşamdır, dur, – deyə əlini onun dizinin üstünə qoydu.
Qoca gözlərini açdı, bir anlığa haradansa çox uzaqdan qayıdıb gəldiyini düşündü. Sonra gülümsədi:
– Nə gətirmisən? – dedi.
– Axşam yeməyi, hazırlaş, şam eləyək.
– Mən o qədər də ac deyiləm.
– Gəl, şam elə. Yeməsən, balıq tuta bilməzsən.
– Acqarına o qədər balıq tutmuşam ki… – deyib qoca ayağa qalxdı, qəzeti götürüb bükdü, yorğanı da qatladı.
Oğlan dedi:
– Yorğanı çiyninə sal. Nə qədər mənim canım sağdır, səni acqarına balıq tutmağa qoymayacam.
– Səni görüm pir olasan. Özünə fikir ver. Yaxşı, yeməyə nəyimiz var?
Oğlan “Terras” restoranından iki tənəkə qabda yemək gətirmişdi; iki çəngəl, iki bıçaq, iki də qaşıqdan ibarət dəsti isə ayrılıqda kağız əlsilənə büküb cibinə qoymuşdu.
– Bunları sənə kim verdi?
– Restoranın sahibi Martin.
– Onu görəndə gərək razılıq eləyəm…
– Mən razılıq etdim. Sağ ol da dedim, sən deməyə də bilərsən.
– İri balıq tutanda qarnının altındakı yumşaq, ləzzətli ətdən ona yaxşı bir pay göndərərəm. Martin bizə tez-tez əl tutur, kömək edir. Birinci dəfə deyil.
– Elədir.
– Dediyim pay ona azdır. Nə isə əməlli-başlı bir şey verməliyəm. Böyük yaxşılıq etməliyəm. İnsafən yaman qeydimizə qalır.
– İki butulka da pivə verdi.
– Şüşə pivəsinə varam. Əla pivədir.
– Elədir. Özü də “Hauti” firmasının pivəsindəndir; boş şüşələri sabah aparıb verməliyəm.
– Yadından çıxmasın. – Sonra qoca soruşdu: – Yemək yeyək?
Oğlan hörmətlə dilləndi:
– Əlbəttə, yeyək. Bayaqdan səni gözləyirəm. Sənsiz qabın ağzını açmaq istəmirəm.
– Mən hazır, – qoca həvəslə qabağa yeridi, birdən dayandı, – yox, əvvəlcə əl-üzümü yumalıyam.
Oğlan fikirləşdi: “Görəsən, bu qoca harada yuyunur?” Bütün qəsəbə camaatı suyu qocanın komasından iki küçə o yandan, aşağı məhəllədən, yol qırağındakı krandan götürürdü. “Gərək gedib su, sabun, yaxşı bir əl-üz dəsmalı gətirəydim. Gör nə keyəm. Ona bir köynək, qış gödəkcəsi, ayaqqabı, bir də əlavə yorğan tapmaq lazımdır”.
Qoca xörəyi yeyə-yeyə təriflədi:
– Soyutma ət çox ləzzətlidir.
Oğlan xahiş etdi:
– Ustad, beysboldan danış görək. Nə yazıblar? İşlər necədir?
Qoca həvəslə dedi:
– Necə olacaq? Mən deyən kimi. “Yankilər” Amerikada birinci yeri tutub.
Oğlan dedi:
– “Yankilər” bu gün uduzub ki.
– Bir dəfə uduzanda nə olar? Böyük şeydir? Ulu Di Macio özünü bundan sonra göstərəcək.
– Komandanın bütün uğuru ondan asılı deyil ki. Başqa oyunçular da var.
– Orası elədir. Amma onun oyunu ayrı aləmdir. Ondan çox şey asılıdır. Başqa komandalardan “Bruklinlər”, məncə, “Filadelfiya”dan üstündür. Ulu Di Macio birinci, Dik Sisler isə ikinci oyunçudur. Mən belə hesab edirəm. Onun köhnə parkdakı oyunu yadındadır? Necə oynayırdı!
– Topa onun kimi heç kəs zərbə vura bilmir. İndiyə kimi hələ onuntək uzağa top vuran görməmişəm.
– Onun “Terras”a gəlməsi yadındadır? İstədim yaxınlaşıb onu balıq tutmağa dəvət edim. Utandım. Sənə dedim. Dəvət etmədin. Sən də utandın.
– Yadımdadır. Çağırmamaqda böyük səhv etdik. O bizimlə gedərdi. Ömrümüz boyu onunla balıq tutmağa getməyimizdən danışıb fərəhlənərdik.
– Getsəydi, ulu Di Macionu balıq tutmağa elə aparardım ki, özü də razı qalardı, – qoca dərindən köks ötürdü, – deyilənə görə, onun da atası balıqçıymış. Kim bilir, bəlkə də bizim kimi kasıb imiş. Belə olsaydı, oğlu halımızı başa düşərdi.
Oğlan dedi:
– Böyük Sislerin atası dövlətli olub. Mən yaşda olanda məşhur komandalarda oynayırmış.
– Mən sən boyda olanda Afrika sahillərində üzən yelkənli gəmidə yunqa işləyirdim. Axşamüstü şirlər gəlib sahildə gəzirdi. Biz də uzaqdan tamaşa edirdik.
– Bilirəm. Demisən.
Qoca soruşdu:
– Sən bilən, indi nə barədə danışsaq yaxşıdır? Afrika, ya beysbol?
– Məncə, beysboldan danışsaq, yaxşı olar. Mahir Con Mak-Qroudan mənə bir az danış da.
– O, qabaqlar bizim “Terras” mehmanxanasına tez-tez gələrdi. Bərk də içərdi. Özündən çıxıb bərkdən danışardı, kobud rəftar elərdi. Yaman da atbaz idi. Məşhur cıdır atlarının siyahısını həmişə cibində gəzdirərdi. Telefonla danışanda çoxlu at ləqəbi sadalayardı.
– Mak-Qrou mahir idman təlimçisi olub. Atam deyir ki, o, çox ustad təlimçi idi.
Qoca izahat verdi:
– Mak-Qrounu gördüyü üçün Atan elə deyir. Mak-Qrou həmişə bura gələrdi. Əgər Düroşer də onun kimi hər il bura gəlsəydi, atan deyərdi ki, ondan böyük təlimçi yoxdur.
– Sən bilən, kim daha yaxşı təlimçidir: Lyuk, ya Qonsales?
– Mənə elə gəlir ki, ustalıqda onların ikisi də bir olar.
– Dünyanın ən mahir balıqçısı isə sənsən.
– Yox ha! Mən özümdən də yaxşısını tanıyıram.
– Ola bilməz. Dünyasında inanmaram, – oğlan etiraz etdi, – yaxşı balıqçı çoxdur, amma ustalıqda sənə çatan olmaz. Heç kəs sənə tay ola bilməz.
– Çox sağ ol. Bu sözünlə məni sevindirdin. Qorxuram elə yekə balığa rast gələm ki, tuta bilməyəm, biabır olam, sənin də zənnin səhv çıxa.
– Dediyin qədər gücün qalıbsa, dünyada elə balıq tapılmaz ki, sən onu tuta bilməyəsən.
Qoca balıqçı izahat verdi:
– Ola bilsin, gücüm o qədər də qalmayıb, amma mən çoxlu fənd bilirəm. Özüm də amansızam.
– Ustad, səhər gümrah olmaq üçün bir az yatıb dincəlməlisən. Mənsə qabları, boş şüşələri aparıb “Terras”a verməliyəm.
– Gecən xeyrə qalsın. Sabah tezdən gəlib səni oyadaram.
Oğlan dedi:
– Hər gün məni lap saat kimi oyadırsan.
– Məni də qocalıq oyadır, – o təəssüfləndi. Sonra soruşdu: – Sən bilən, qocalar niyə tez dururlar? – Özü də cavab verdi: – Ona görə ki işıqlı dünyanı çox görsünlər.
– Amma cavan oğlanlar çox yatmaq istəyirlər. Özləri də bərk yatırlar, – deyə oğlan balıqçıya baxdı, – qocaların işini sən yaxşı bilirsən. Mənim başım çıxmaz.
– Düz deyirsən, cavanlıqda mən də çox yatmaq istəyirdim. İndi get yat, tezdən gəlib səni oyadaram.
– Səndən başqa heç kimin məni oyatmağını istəmirəm. Elə çıxır ki, onlar məndən zirəkdirlər.
– Başa düşürəm…
– Gecən xeyrə qalsın, – deyib oğlan daxmadan çıxdı. Onlar qaranlıqda şam etmişdilər. Qoca şalvarını soyunub çarpayıya sarı getdi, qəzeti şalvarın cibinə qoyub bükəndən sonra balış əvəzinə başının altına qoydu. Yorğana bürünüb dəmir çarpayıya salınmış köhnə qəzetlərin üstündə uzandı. Elə o dəqiqə yuxuya getdi.
Uşaqlıqda sahillərində gəzdiyi Afrikanı yuxuda gördü. Sarımtıl qumsallıq qızıla çalırdı. Yastı ağ təpələr adamın gözünü qamaşdırırdı. Qonur qayalar dənizdən baş qaldırmışdı. Əzəmətli dağlar qəhvəyi rəngdə idi. Bu yerlər hər gecə qocanın yuxusuna girirdi. O, sahilboyu gəzir, qayaları şiddətlə döyəcləyən dalğaların qəzəbli gurultusunu eşidirdi. Yerli tayfaların suları yara-yara dalğadan-dalğaya atılan xırda qayıqlarını görür, gəmilərə xas qatran, şoranlıq qoxusunu açıq-aydın duyurdu. Afrikanın içərilərindən gələn təmiz səhər mehi onu məst edirdi.
Alaqaranlıqda səhər yeli əsməyə başlayanda qoca oyanıb qalxardı; səhər yelini şirin yuxuda duymağa adət eləmişdi. Duran kimi də geyinər, oğlangilə gedib onu oyadardı. Bu gecə nədənsə qitədən əsən külək onu həmişəkindən tez oyatdı. Qoca hələ tez olduğunu başa düşdü, durmayıb yuxunun ardını görməyi qərara aldı. Dənizdən ucalan qayaların ağ zirvələrinə, Kanar adalarının limanlarına tamaşa etmək istəyirdi.
Yuxusunda artıq nə fırtına, nə qadın, nə iri balıq, nə vuruş, nə güləşmə, nə mərcləşmə, nə də arvadını görürdü. İndi yuxusuna yalnız uzaq ölkələrin sahilləri, bir də o sahildə gəzişən şirlər girirdi. Şirlər dumanlı toranlıqda pişik balaları kimi oynaşırdılar. Qoca bu şirləri oğlanı sevdiyi qədər istəyirdi. Amma oğlan heç yuxusuna girməzdi. O, cəld dikəlib açıq qapıdan bayıra, göy üzündəki ayparaya baxdı, sonra balış əvəzinə başının altına qoyduğu şalvarı götürüb geydi. Komadan çıxıb peşab elədi, əsnəyə-əsnəyə oğlanı oyatmağa getdi. Sübh soyuğunda titrəyirdi. Bilirdi ki, qızışandan sonra üşütmə keçib-gedəcək; qayıqda oturub avar çəkməyə bənd idi.
Qoca qapını aralayıb asta addımlarla otağa girdi. Oğlan qabaq tərəfdə taxt üstündə yatmışdı. Ay otağa zəif işıq salırdı. Qoca bu zəif ay işığında oğlanı yaxşı görürdü. O, uşağın qıçından yapışdı, ayılana qədər buraxmadı. Oğlan dikəlib gözlərini açdı, ustadına baxdı. Balıqçı başını tərpədib işarə verdi ki, vaxtdır. Oğlan yaxınlıqdakı stulun üstündən şalvarını götürdü, qalxıb çarpayıda oturdu, sonra şalvarını geydi.
O, qocanın arxasınca qapıdan çıxdı, hələ də yuxulu idi. Qoca qolunu onun boynuna saldı:
– Bağışla…
– Nə danışırsan, ay ustad? Biz kişilərin taleyi belədir.
Onlar yolaşağı qocanın komasına tərəf gedirdilər. Yol adamla dolu idi. Balıqçılar qaranlıqda dallarında avadanlıq, çiyinlərində dorağacı, əllərində müxtəlif şeylər qayıqlarına sarı gedirdilər. Hamısı da ayaqyalın idi.
Onlar komaya çatıb içəri keçdilər; oğlan kəndiri zənbilə qoydu, nizəni və zənbili götürüb bayıra çıxdı. Qoca yamaqlı köhnə yelkən sarınmış dorağacını çiyninə qaldırıb onun dalınca getdi.
Oğlan xəbər aldı:
– Ustad, qəhvə içmək istəmirsən?
– Əvvəl şeyləri aparıb qayığa qoyaq, qəhvəni sonra içərik.
Qəsəbədə səhər tezdən dənizə çıxan balıqçılara xidmət göstərən bir aşxana vardı. Qoca ilə oğlan şeyləri aparıb qayığa qoyandan sonra həmin aşxanaya getdilər. Adama bir qab qəhvə içdilər. Oğlan dedi:
– Ustad, necə yatdın? – Oğlanın gözlərindən hələ də yuxu tökülürdü, tez-tez əsnəyirdi, üz-gözündə əzginlik vardı.
Oğlan kəndiri zənbilə qoydu, nizmi və zənbili götürüb bayıra çıxdı. Qoca yamaqlı köhnə yelkən sarınmış dorağacını çiynim qaldırıb onun dalınca getdi.
– Manoli, bu gecə çox şirin yatmışam. Mənə elə gəlir ki, bu gün bəxtim yaman gətirəcək.
– Mən də belə düşünürəm, ustad, işin yaxşı olacaq, – deyib oğlan ayağa durdu, – mən indi gedim sənə də, özümə də sardina gətirim. Hələ balıq yemi də götürməliyəm. İndi işlədiyim qayıqda bütün işləri sahibkar özü görür; kömək eləyəndə acığı gəlir.
Qoca dedi:
– Balıqçıların çoxu elədir. Mənimlə özünə baxma. Biz dostuq. Hələ sən beş yaşında ikən icazə verdim ki, şeyləri daşıyıb balıqçılığı öyrənəsən.
– Elədir, ustad, biz dostuq, – oğlan fərəhləndi, – mən qayıdana qədər sən bir az da qəhvə iç. Bu dəqiqə gəlirəm. Yaxşı ki, burada bizə nisyə şey verirlər.
Oğlan yem gətirmək üçün tez buzxanaya qaçdı.
Qoca balıqçının bütün gün dilinə heç nə dəyməyəcəkdi. Bu qəhvə onun həm səhər yeməyi, həm naharı, həm də, bəlkə, şamı idi. Buna görə də qəhvəni ləzzət ala-ala, aramla içirdi. Axır vaxtlar qoca yeməyə o qədər də meyil göstərmirdi. Dənizə gedəndə su dolu şüşədən başqa heç nə aparmırdı. Su sərin qalsın deyə şüşəni qayığın burun tərəfində gizlədərdi. Su onun üçün hər şey idi.
Oğlan sardina ilə balıq yemi gətirdi. Onlar sahilə yollandılar. Yeridikcə ayaqlarının altından çınqıl sıçrayırdı. Sahilə çatıb qayığı suya saldılar.
Oğlan dedi:
– Ustad, yaxşı yol!
– Sənə də! – qoca balıqçı oğlana uğur dilədi.
O, kəndiri avarlar bənd edilən halqalardan keçirib mıxlara bağladı. Yerində əyləşib kürəkləri götürdü, sinəsini qabağa verib başını əydi, suyu yara-yara dənizə çıxdı. Hava qaranlıq idi, səhərin gözü hələ açılmamışdı. Sahilboyu səpələnmiş başqa qayıqlar da bir-bir hərəkətə gəlir, dənizə çıxırdı. Qoca onları görməsə də, avarlara müqavimət göstərən liman sularının şappıltısını eşidirdi. Aypara təpənin arxasında gizləndiyindən heç nə görünmürdü. Vaxtaşırı hansısa qayıqdan adam səsi gəlirdi. Qayıqların çoxunda sakitlik idi. Dənizin sinəsini tez-tez yaran avarların səsi sükutu pozurdu. Bir azdan qayıqlar limanı arxada qoyub geniş okeana səpələndi. Səxavətli dənizin tükənməz nemətindən bir balıq qopartmaq ümidi ilə hərə bir yönə üz tutdu. Qoca balıqçı bu gün çox uzaqlara getməyi fikrində tutmuşdu. Okeanın səhər havası, ucsuz-bucaqsız mavi suları onu ağuşuna alırdı. Tozlu-tüstülü sahildən uzaqlaşdıqca hava saflaşırdı. Suyun üstündə tək-tək dəniz yosunları işıldayırdı. Bu fosforlu işıltılar qocanın diqqətini çəkdi. Bu aralarda okeanın dərinliyi birdən-birə artıb yeddi yüz dəniz sajınına[2 - Dəniz sajını – dəniz milinin mində bir hissəsi (1,83 metr)] çatırdı. Ona görə də balıqçılar həmin yeri “dərin quyu” adlandırırdılar. Müxtəlif istiqamətli sualtı axınlar burada qovuşur, şiddətlə sualtı qayalara çırpılıb burulğan əmələ gətirirdi. “Dərin quyu”da hər növ balıq vardı. Xırda balıqlar, dəniz xərçəngləri daha çox idi. Onlar axşamlar suyun üstünə qalxır, şikara çıxmış iri balıqlara yem olurdular.
Qaranlıq olsa da, qoca balıqçı səhərin yaxınlaşdığını duyurdu… Avar tərpəndikcə qayıq irəliləyirdi. Balıqlar sudan sıçrayıb havada mayallaq aşır, təzədən suya düşürdü. Balıq süzdükcə üzgəci vıyıldayırdı. Qoca qanadlı balıqları ayrıca bir istəklə sevirdi. Onlar balıqçının geniş okeandakı əsl dostları idi. O, quşları da sevirdi, ancaq onlara həm də yazığı gəlirdi. Daim dən axtaran, amma dimdiyinə heç nə keçməyən xırda, zərif su qaranquşlarının halına yaman acıyırdı. Qoca fikirləşdi: “Yazıq quşların həyatı bizimkindən qat-qat ağırdır. Əlbəttə, yırtıcı quşları demirəm. İndi ki okean belə amansızdır, su qaranquşu kimi zəif quş niyə yaradılıb? Doğrudur, dəniz çox vaxt mərhəmətli olur. Amma coşanda üzünü görmə. Elə aşır-daşır ki, göz açmaq olmur. Yem axtaran bu yazıq quş dəhşətli fırtınalarda dənizə baş vurmalı olur, dimdiyinə keçən xırda balığı dalğaların əlindən alır. Bir şey çıxmayanda civildəşə-civildəşə fəryad qopardırlar, elə bil şikayətlənib dərdləşirlər. Bu cılız məxluq hüdudsuz okeanın əzəməti qarşısında heç nədir”.
Qoca dənizi ürəkdən sevirdi. İspaniyada dəniz aşiqləri onu la mar – pəri deyə əzizləyirdilər. Arabir acıqları tutanda pisləsələr də, çox vaxt hörmətlə yad edirlər. Üzgəc əvəzinə kəndirə tıxac bağlayan, köpəkbalığının qaraciyəri tapılmayanda çoxlu pul qazanmaq üçün motorlu barkasda balıq tutmağa gedən cavanlar ona rəqib kimi baxır, onu erkək adlandırırlar. Onlar lazım oldu-olmadı dənizi lənətləyirlər. Qoca üçünsə dəniz hər şey idi, onun həyatı idi. Ona ilahə kimi baxırdı. Bu ilahə insan oğluna nələr vermir?! O nə qədər səxavətli, nə qədər lütfkardır! Dəniz qəzəblənib qocanı incidəndə, üz döndərib heç nə verməyəndə belə balıqçı ondan şikayətlənmirdi. Neyləmək olar, dənizin təbiəti belədir. “Ay qadını ehtirasa gətirdiyi kimi, dənizi də coşdurur”, – qoca düşündü.
Okean sakit olduğundan qoca balıqçı özünü gücə salmadan aramla avar çəkirdi. Sualtı axın olan yerlərdə dalğalar qayığı sürükləyib aparır, işi xeyli asanlaşdırırdı.
Dan yeri söküləndə balıqçı ətrafa göz gəzdirib düşündüyündən çox-çox uzaqlara üzdüyünü gördü. “Su dərin olan yerlərdə düz bir həftə qarmaq atdım, bir dənə də balıq tuta bilmədim, – fikirləşdi, – bu gün bopito, albanor balıqları çox olan yerlərdə bəxtimi sınayacağam. Bəlkə də, axtardığım iri balıq onların arasındadır”.
Dan söküləndə qoca qarmaqlara yem keçirib tilovları suya atdı. Ləpə qayığı aparırdı. Tilovlardan birincisi qırx, ikincisi yetmiş beş, üçüncüsü yüz, dördüncüsü isə yüz iyirmi beş dəniz sajını dərinliyə düşdü. Qoca qarmaqlara cərgə ilə sardina taxmışdı; hamısının da gözlərini qarmağa keçirmişdi, beləliklə, qarmaqlar yarımdairə yem çələngi əmələ gətirirdi. Bu da dənizdəki balıqları şirnikdirib aldadacaqdı; həm də iri balıqlar yemə yaxınlaşmaqdan qorxmayacaqdı, çünki qarmağın hər tərəfində eyni dadı, eyni ləzzəti duyacaqdı.
Oğlanın verdiyi bir cüt təzə tunes balığını qoca ən dərinə atdığı tilovlara keçirmişdi, o biri iki tilovdan birinə abı skumbriya, o birinə sarı ümrin balığı taxmışdı, ötən dəfə bunlardan istifadə etməyinə baxmayaraq, yemlər yaxşı qalmışdı. Əla növ sardinanın iyi balıqları çəkib qarmağa keçirəcəkdi. Qələm yoğunluğunda yaşıl elastik çubuqlar kəndirə bağlanmışdı; balıq qarmağa toxunan kimi çubuq suya əyiləcəkdi. Kəndirə hər biri iki dəniz sajını uzunluğunda iki ip də bağlanmışdı; bu iplərin də ucuna ehtiyat üçün başqa ip düyülmüşdü. Bu da qarmağı udası balığa üç yüz dəniz sajını qədər məsafədə sərbəst üzməyə imkan verəcəkdi.
Qoca yavaş-yavaş avar çəkir, üç yaşıl çubuğun batmağını güdürdü, kəndirləri də düz saxlayırdı ki, lazımi dərinliyə sərrast getsin. Hava artıq işıqlanmışdı, günəş çıxaçıxda idi.
Günəş dənizdən azca baş qaldıranda qoca dənizə səpələnmiş başqa qayıqları gördü. Onlar axın istiqamətində üzürdü. Ancaq sahildən o qədər də uzaqlaşa bilməmişdilər. Gün altında bərq vuran su göz qamaşdırırdı. Bir azdan daha dənizə baxmaq olmurdu, suya dəyib qayıdan günəş şüaları ox kimi qocanın gözlərinə batırdı. O, nəzərlərini yayındırıb okeanın qara rəngə çalan dərinliklərinə kəndirlərin çatıb-çatmadığını izləyirdi. Tilovu elə sərrast buraxır, qarmağı elə düz yönəldirdi ki, birbaşa gedib yem axtaran balıqlar olan yerə düşürdü. O bu işin ustad sənətkarı sayılırdı. Balıqçılardan heç kəs qarmağı, tilovu, kəndirləri qoca kimi hədəfə tuşlaya bilmirdi. Elə bil qoca tünd qaranlıq suların ayrı-ayrı dərinliklərində üzən balıq növlərini ora öz əliylə qoymuşdu. Balığın harada olduğunu gözüyumulu bilirdi. Başqa balıqçılar qarmaqlarını axının ixtiyarına verib elə bilirdilər ki, yüz sajın dərinlikdə şikar onları gözləyir; əslində isə qarmaq altmış dəniz sajınından dərinə getmirdi.
“Mən tilovu həmişə düz atıram, – qoca düşündü, – amma nədənsə bəxtim gətirmir. Kim bilir, bəlkə, bu gün tale üzümə güləcək, həmişə bir olmur ki… İşimdə diqqətli olmaq mənim adətimdir. Amma bəxtin gətirməsi də böyük şeydir. Nə olaydı, tale üzümə güləydi, işlərim düzələydi”.
İki saat idi günəş doğmuşdu. İndi qoca gündoğana baxanda günəşin tellərini güzgüləndirən dəniz gözlərini o qədər də qamaşdırmırdı. Göz işləyən yerdə yalnız üç qayıq vardı, onlar da zorla seçilirdi, elə bil sahildən qopmamışdılar.
Qoca fikirləşdi: “Lap uşaqlıqdan gün gözümü qamaşdırır. Amma gözlərim hələ də yaxşı görür, xarab olmayıb. Gün batanda düz ortasına baxıram, gözlərimə qaranlıq çökmür, hərçənd günəş qürubçağı da bərk şölələnir, telləri adamın gözünə batır”.
Qoca birdən başının üstündə yırtıcı bir quşun dövrə vurduğunu gördü. Quş uzun qara qanadlarını geniş açıb qəfildən üzüaşağı şığıdı, qanadlarını gərib suya baş vurdu, sonra göyə qalxıb dövrə vurmağa başladı.
Qoca ucadan dedi:
– Yəqin, buralarda yem görüb, yoxsa boş-boşuna belə hərlənməz.
Astadan avar çəkə-çəkə yırtıcı quşun dövrə vurduğu yerə getdi. Qoca tələsmirdi. O, tilovları sərrast yönəltmək üçün kəndirləri azca qaldırıb təzədən suya saldı, suyun axınını qabaqlamaq üçün qayığın sürətini artırdı, sonra vaxtaşırı tilovları tarazlamağa başladı. Yırtıcı quş göydə görünəndən sonra o, əvvəlkinə nisbətən bir az cəld hərəkət edirdi.
Quş qanadlarını geniş açıb daha da yüksəyə qalxmışdı, yenə dövrə vurmaqdaydı. Birdən sürətlə aşağıya cumdu. Qoca bunu sezib dənizə baxdı. Qanadlı balıqlar sudan sıçrayıb uçur, hoppana-hoppana yerini dəyişirdi.
– Durnabalığı, – qoca bərkdən qışqırdı, – gör necə də iridir!
Kürəkləri sudan çıxartdı, oturacağın altından xırda bir tilov götürdü, kəndirə balaca bir qarmaq bağlamışdı. Qoca sardinalardan birini bu qarmağa taxıb tilovu suya atdı, kəndirin o biri ucunu qarmaqdakı halqaya bağladı. Başqa bir qarmağa da sardina sancıb kəndirlə bir yerdə oturacağın altındakı sərin yerə qoydu. Təzədən yerinə oturdu, avar çəkə-çəkə göyə baxdı. Yırtıcı quş lap alçaqdan uçurdu. Quş birdən suya enib orda gördüyü qanadlı balığı tutmağa can atdı; quş qanadlarını vəhşicəsinə həm bir-birinə, həm də böyürlərinə vurdu. Qoca suyun köpüklənə-köpüklənə aşıb-daşdığını gördü. Bir durnabalığı dənizdən qalxdı, ildırım sürəti ilə yırtıcı quşdan uzaqlaşdı. O elə istiqamət götürmüşdü ki, üst tərəfdən uçan qanadlı balıq birbaşa qabağına düşsün, durnabalığı şikarını yolüstü, asanlıqla qamarlamaq istəyirdi. Qoca düşündü: “Görünür, bu aralarda durnabalığı çoxdur. Onlar həmişə bir-birindən aralı üzürlər ki, biri şikarı tuta bilməyəndə o biri tuta bilsin. Buna görə də can qurtarmağa heç bir imkan qalmır. Yırtıcı quşun da şikarını tutmağa ümidi azdır, qanadlı balıq həm iridir, həm də cəld uçur; onun sürəti quşunkundan artıqdır”.
Qoca tamaşa eləyirdi. Qanadlı balıq bir neçə dəfə sudan sıçrayıb yerini dəyişdi. Quş ondan çox-çox ləng tərpənirdi. “Durnabalıqları əlimdən çıxdı, – qoca təəssüfləndi, – yaman cəld üzürlər, onlara çatmaq olmaz. Görək də, bəlkə, bir-ikisi sürüdən dala qalıb mənə qismət oldu. Kim bilir, bəlkə də, mənim iri balığım elə bunların arasındadır. O, buralarda olmalıdır”.
Sahil tərəfdə buludlar dağ kimi ucalırdı. Onların arxasındakı təpələr göyümtül-boz rəngdə idi. Limanboyu elə bil yaşıl bir xətt uzanırdı. Su tünd-mavi rəngə çalırdı; dəniz bənövşəyi görünürdü. Qoca balıqçı dənizin dərinliklərinə göz yetirəndə qaranlıqda üzən al-əlvan planktonları gördü. Onlar gün işığında rəngdən-rəngə çalırdı. Qoca balıqçı tilovların ipini yoxlayıb yan-yörəsinə göz gəzdirdi, dənizdə saysız-hesabsız plankton olduğunu görüncə bərk sevindi. Plankton varsa, mütləq balıq da olmalıdır. Gün bir xeyli qalxmışdı. Sahildə buludların silsilətək ucalması havanın xoş olacağından xəbər verirdi. Yırtıcı quş uçub getmişdi. Gün altında sarıyaçalan Sarqas yosunlarından başqa suyun üzündə heç nə görünmürdü. Qırmızı portuqal fiziliyası – həlməşiklər də az-çox gözə dəyirdi. Qayıq bu an həlməşiklərin arasıyla üzürdü. Fiziliya birdən böyrü üstə çevrildi, sonra əvvəlki vəziyyətini alıb cəld üzməyə başladı; o, bir yard məsafəyə öldürücü zəhər saçan bənövşəyi qol-budağını dalınca sürüyüb apardı.
– Ay qancıq, – qoca onun qarasınca deyindi; astadan avar çəkə-çəkə diqqətlə dənizə baxdı. Sabun köpüyünə oxşayan əlvan fiziliyanın qovuğu altında, qol-budağı arasında xırda balıqlar üzürdü; fiziliyanın buraxdığı zəhər xırda balıqlara xətər yetirə bilmir, amma adama çox tez, çox da pis təsir edir: zəhər ifraz eləyən bənövşəyi rəngli sürüşkən qol-budaqlar tilovun kəndirlərinə dolanıb qalırdı. Qoca qarmağa keçmiş balığı çıxarmaq üçün əllərini suya salanda kəndirə sarınmış fiziliyanın zəhər saçan qol-budağı biləklərinə yapışırdı. Zəhər qana keçəndə bədən elə göynəyirdi, elə bil onu qamçı ilə döyürdülər. Dözülməz, dəhşətli ağrılar başlayırdı.
Al-əlvan qovuqcuqlar çox cəlbedici idi. Ancaq bu bərli-bəzəkli məxluqlar dənizin ən hiyləgər, ən amansız sakinləriydi.
Qoca balıqçı onlara yaxşı bələd idi; onu da bilirdi ki, iri dəniz tısbağaları bu qovuqcuqları iştahla, ləzzət ala-ala yeyir. Hər dəfə bu mənzərəni görəndə dayanıb həvəslə tamaşa edərdi. Bağalar gözlərini yumub – gözlərinə ziyan dəyə bilərdi – yemə girişərdi. Onlar qovuqcuqları qol-budağı qarışıq içəri ötürürdülər. Qoca balıqçı bu tamaşadan xoşlanırdı. Fırtına vaxtı ləpələr sahilə çoxlu fiziliya tullayırdı. Tufan yatandan sonra qoca onları tapdalaya-tapdalaya gəzirdi. Yeridikcə qovuqlar onun qabarlı ayaqları altında qalıb partlayırdı, bu da ona ləzzət edirdi.
Qoca yaşıl tısbağaları yaman sevirdi, çünki onlar çox baha qiymətə satılırdı. Həm də çox incə, cəld idilər.
Tısbağaların portuqal fiziliyalarını hərisliklə yeməsi qocanın onlara məhəbbətini daha da artırırdı. Tısbağalar cinsi əlaqə məsələsində çox qəribə, şıltaq idilər. Bu canlıların yekə başı, yöndəmsiz sarı zirehi balıqçının o qədər də xoşuna gəlmirdi.
Çanaqlı bağa haqqında olan qorxulu əfsanələrə qoca inanmırdı; uzun illər xüsusi gəmilərdə bağa tutmağa getmişdi. Onun bağalara yazığı gəlmirdi, istər xırda, istər iri, istərsə lap bir ton ağırlığında olsun. Çoxlarının bağadan acığı gəlirdi, çünki onu kəsib doğrayandan bir saat sonra da ürəyi işləyir.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/ernest-heminguey/qoca-v-d-niz-68289253/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
notes
1
Qolfstrim – Atlantik okeanında isti cərəyan (axın)
2
Dəniz sajını – dəniz milinin mində bir hissəsi (1,83 metr)