Би?иги Аан Дархаммыт
Василий Назарович Егоров
Айымньы Саха Республикатын бастакы президенин о?о уонна оскуолатаа?ы саа?ын, студенныыр кэмин, республиканы салайбыт сылларын уонна били??и кэмнээ?и ?лэтин-хамна?ын докумуоннарга, кини бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр, дьон кэпсээннэригэр, ахтыыларыгар оло?уран ырытан к?р?? бы?ыытынан сурулунна. Ону та?ынан Михаил Николаев президеннээбит ааспыт ?йэ ти?эх уон сылларыгар барбыт к??рээннээх реформаларга да?атан б?г???? олохпутугар тахса турар ты?аа?ыннаах уларыйыылар тула барар м?кк??р, уустук бы?ыы-майгы к?рд?р?ллэр.
Саха Республиката тэриллибитэ 90 сылын уонна М.Е. Николаев 75 саа?ын к?рс? тахсар.
Тумарча
Би?иги Аан Дархаммыт
Били??и кэм бэлиэ айымньыта
Бу Саха Республикатын бастакы президенэ М. Е. Николаев ту?унан иккис т?г?л?н уус-уран хабааннаах кинигэ суруйан холонуу буолар. Ма?найгы кинигэни социологическай наука доктора, профессор, биллиилээх общественнай деятель Ульяна Винокурова талааннаахтык суруйан турар.
СР культуратын ?т??лээх ?лэ?итэ, республика о?орон та?аарар эйгэтигэр Государственнай бириэмийэ лауреата, общественнай деятель, геолог идэлээх Василий Назарович Егоров-Тумарча «Би?иги Аан Дархаммыт» диэн киэ? ис хо?оонноох, дири? э?сиилээх уус-уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэни суруйбута олус кэрэхсэбиллээх. Айымньыга Михаил Ефимович о?о уонна оскуолатаа?ы саа?а, студенныыр кэмэ, республиканы салайбыт сыллара уонна били??и кэмнээ?и ?лэтэ-хамна?а киэ?ник сырдатыллан суруллар. М. Е. Николаев, государственнай деятель, республика салайааччыта эрэ курдук буолбакка, ки?и бы?ыытынан аа?ааччыга чуга?атыллан к?рд?р?лл?б?тэ айымньы биир с?р?н к??стээх ?р?т?нэн буолар.
Кинигэ на?ылыччы у?ун кэм?э чахчы ис с?рэхтэн кы?аллан-м??эллэн суруллубута к?ст?р. М. Е. Николаев ту?унан кинигэни суруйуу дэбигис дьыала буолбатах. Кини ?лэлиир бириэмэтэ Советскай Союз курдук улуу держава эстэр, дьон-сэргэ хамнас ылбат, а?ыыр-та?нар да кыа?а суох, саамай ыарахан, у?ун кэмнээх финансовай-экономическай кризис кэмигэр т?бэспитэ. Автономнай республика та?ымын са?а кэрдиискэ та?ааран урут ким да тэлбэтэх аартыгын арыйан суол солуур, дьи?нээх государство тутулун тутар, б???рг?т?р, киин былаа?ы кытары са?а, тэ?нээх сы?ыаны олохтууру сити?эр манан а?ай дьыала буолбатах этэ. Тумарча М. Е. Николаевы кытта бэрт элбэхтик сэ?эргэспитэ, оло?ун-дьа?а?ын сыныйан ??рэппитэ, ?лэтин-хамна?ын кытта билсибитэ, элбэх айымньыларын аа?ан ырыппыта, докумуоннары хостоон ??рэппитэ к?ст?р.
Айымньы историческай-документальнай ?тт?н ылан к?р?р эбит буоллахха, М. Е. Николаев Саха АССР ?рд?к? Сэбиэтин салайа олорон, онтон икки болдьоххо президенинэн талыллан баран Россияны кытта бас билиини тыырсыыга с??кэн ?лэни ыыппыта. «АЛРОСА» сабыылаах акционернай компанияны тэрийэн, онтон кэлэр ?п-харчы республика?а хааларын сити?эн, онно тирэ?ирэн Россия да ?рд?нэн сэдэх улахан тутуулары ыыппыта. В. Егоров-Тумарча Федеративнай дуогабары т??эрсиигэ Михаил Ефимович Б. Н. Ельцини кытта атах тэпсэн олорон республикалар государство диэн ааттаныахтаахтарын, бас билиилээх буолуохтаахтарын бы?аарсыытын, Саха Республикатын Россия Федерациятын и?инэн суверенитетын Декларацията, бастакы Т?р?т сокуона ылыныллыытын туруула?ан хайдахтаах курдук эриирдээх кэпсэтиилэри ыыппытын ту?унан кырдьыктаахтык олус бэркэ табан суруйбут. 2001 сыллаах президени быыбардаа?ын политическай эриирдэрин-мускуурдарын, билигин Россия Федерациятын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта буоларын бы?ыытынан республикатын ту?угар араас хайысхалаах ?лэни о?орорун, Россия уонна аан дойду та?ымыгар элбэх судаарыстыбаларга Россия делегациятын салайан илдьэ сылдьан элбэх этиилэри киллэрэрин, кэпсэтиилэри ыытарын эмиэ сырдатар. Ол и?игэр суруйааччы республика били??и духовнай, культурнай, экономическай сайдыыларын боппуруостарыгар тус бэйэтин санааларын, к?р??лэрин эмиэ киллэрбит.
Саха биир биллиилээх суруйааччыта Василий Егоров-Тумарча «Би?иги Аан Дархаммыт» диэн айымньыта уус-уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэ буолан тахсыыта саха омук духовнай, культурнай, идейнэй сайдыытыгар ?р? дабайыы ?сс? биир бэлиэ кэрдии?инэн буолар.
Макар Яковлев,
СР бастакы президенин с?р?н к?м?л????чч?тэ,
юридическай наука доктора, профессор,
Российскай Федерация ?т??лээх юри?а,
Россия прокуратуратын бочуоттаах ?лэ?итэ,
ССРС уонна Ил Т?мэн ма?найгы ы?ырыыларын
народнай депутата
Би?иги аан дархаммыт
Пролог
Айгыр-силик айыл?а эгэлгэлээх эйгэтин тыынар тыыннаа?ын би?игэ атааннаах-м????ннээх Орто Аан Ийэ Дойду айылгылаах далбара К?н Сирэ аатыран айыллыбыта, наука?а биллэринэн, биэс миллиард кэри?э сылга тэ?нэ?эр. Бу ?л?гэрдээх санаан к?р?н санаа тиийбэт бырал?ан мындаа кэм усталаах-туоратыгар Сир Ийэ тас к?р??э, бы?ыыта-та?аата хайдах уларыйан, дь???н кубулуйан б?г? к?ннээххэ тиийэн кэлбитин, к?ннээ?и олох кы?ал?атын ?т?ргэннээх т?б?ктэригэр ?т?р?йтэрэн, ?йг?-санаа?а и?эр гына ыры?алыы сатаабыт т?гэммит ?кс?б?т?гэр тиксибэтэ?э чахчы.
Ааспыт кэм бэлиэлэрэ, к?н-дьыл халы? дьаптал?атын хасы?ан ??рэтэр анал идэлээхтэр этэллэринэн, ки?и с????н курдук, ??й?лл?бэтэх ?г?с дьиктилээхэй чахчыларынан кэрэ?илэнэр эбит. Ол курдук, Сир айыллыбыт кэмин уон гыммыт то?у?ун, ол аата т??рт миллиард сыл, устата ото-ма?а суох сыгынньах таас хайалардаах, уотунан у?уура турар орулуу м?хс?р булкааннардаах, кыйыра к?т?р кы?ыл кумах кырдайдаах ха?ыс к?ст??лээх иччитэх кураайы дойду буолан турбут. Ханна эмэ тыынар тыыннаах сибикитэ биллиэ дуу, от-мас сиккиэрэ сипсийиэ дуу? Арай курас тыал куугуна, барылыыр бай?ал балкыыра эрэ и?иллэрэ.
Кэмниэ-кэнэ?эс, хомнуо-хойут, Сир Ийэ сириэдийэ ситэн эмэнсийэ барыыта, баара-суо?а биэс с??с м?л?й??н сыл (Сир саа?ынан) бэтэрээ ?тт?ттэн эрэ, булкааннар дьайыыларынан чычаас муоралар сылаас олбохторугар тыллыбыт тыыннаах килиэккэлэр судургу к?р??нэриттэн сиик-симэ?ин тардан хамныыр харамай, тыынар тыыннаах салахай сыдьааннара ??скээн барбыттара биллэр. Сыраан-салы? курдук салахайды?ы тыыннаах килиэккэлэр му?утуур судургу к?р??нэрэ сыыйа сайдан, уустугуран бастаан уу олохтоохторо – балык бии?ин эгэлгэ к?р??э баар буолар. Онтон салгыы сайдыы ?г?с с??с м?л?й??н?нэн сылларын кэнниттэн, к?т?р кынаттаах, араас кыыл-с??л, ??н-к?й??р бии?э дэлэччи ??скээбитин эрэ кэннэ, иэгэйэр икки атахтаах, идьээн эттээх боро? ураа?хай Сир ?рд?гэр баар буолбут бэлиэтэ му?утаан икки-?с эрэ м?л?й??н сылынан бы?аарыллар. Кыыллыы бодолоох икки атах бии?э баар буолбут кэмин ?с с??с гыммыт биириттэн ураты кэмигэр б??с-б?т?нн?? кэриэтэ дьиикэй а?аардаах таас ?йэ ки?итин ?й?н-санаатын тутан сылдьыбыта, били??и сыанабылынан, олохпут историятын биир с???мэр чахчыта буолар. Сыччах кэли??и уон ты?ыынча сылтан эрэ бэттэх аныгы ки?и киэбинэн ??нэр-сайдар суола са?аламмыта.
Бу чыпчылыйан баран э?ирийиэх эрэ т?гэнэ кэм устатыгар ки?и аймах бии?э кэмэ суох ??скээн сири сиксигинэн сириэдийэ тар?анна, Аан Ийэ Дойдуну атыйахтаах уу курдук аймыы хаамта. ?й?-санаата ?ллэр к??ст?? ?р? к??рэн, к?нтэн-к?н, дьылтан-дьыл билиитэ-к?р??тэ, сатабыла-саба?алаа?ына сала?нык сайынна, уо?а-кылына к?м??л к????н?? к?р?л?? к??ннь?. С??рг?тэ-дьулаана баар, т???н?н ??нэр-сайдар да, соччонон к???э-к??мч?тэ улаатан, бы?ыыта-майгыта сатарыйан и?эр са?наах буолар эбит.
Дэлэ?э да?аны уус-уран тылынан айымньы с?д? мэ?э ?йд?б?ннь?г?н (пааматынньыгын) – оло?хону айбыт аарыма ?б?гэлэрбит араас бы?ылааннардаах олохторун, айаннарын аартыгын ахтан-санаан хо?уйалларыгар «атааннаах-м????ннээх Аан Ийэ Дойду» диэн и?э истээх, дири? ис хо?оонноох этиилэрэ уос номо?о, т?р?т тылбыт дэгэтэ буолан к?н б?г?н?гэр диэри тиийэн кэлиэ дуо?! Орто туруу бараан дойду айылгылаах ньуурун далбарыгар хамныыр харамай, тыынар тыыннаах ?г?с бии?ин уу?а ?р?т-?рд?гэр ?т?р??эн ??скээн баар буолуо?уттан ыла сирдээ?и олох м?чч?р?йбэт иэ?инэн, тулхадыйбат ыйаа?ынан ??н-к?й??р, кыыл-с??л с??рэр атахтаа?ын, к?т?р кынаттаа?ын утарыта к?р??нэрэ бэйэ-бэйэлэрин ?тэ о?орсон к?н анныгар тыыннаах ордор, олох олорор аналлаахтара буолар эбит. Ол эрээри айыл?а сокуонунан дь??рэлэ?эн хайа да к?р?? атын к?р??? букатын э?эн кэбиспэт, т?тт?р?т?н бодо?ун, м?лт???н ыл?аан, чэгиэнтэн чэгиэнэ ордон и?эригэр к?м?л???р буолар эбит.
Ки?и аймах бии?э, т??? да?аны сайыннар, ?й?н к???э ?рдээтэр, син биир кыыллыы кэмэлдьититтэн арахса охсор кыа?а суох бы?ыылаах. Ки?и кыылтан уратыта – бэйэ бэйэтигэр кырыга, а?ыныга?а суо?а, кубул?ата, алба?а кинини саамай дьулаан к????нэн о?орор. Дэлэ?э да?аны биирдиилээн ки?ититтэн б?т?н судаарыстыбалар икки ардыларынаа?ы сы?ыа??а тиийэ, омук-омук утарыта к?рсэр иирсээнэ, сэриинэн тии?игирэр айдаана улаатыа дуо? Оччотугар буолла?ына, олох о?о?уутун, дьыл?а ыйаа?ын с?р?н о?кула айыл?а дьайыытын к?ст?бэт к????нэн салаллан, улахан кыраны, к??стээх м?лт??? симэлитэн улаатар, кыа?ырар эйгэтэ ??ск??р. Онон сиэттэрэн, биир атыны сэриилээн, кырган сир ?рд?ттэн букатыннаахтык с?тэрэр кырыктаах кыдьыгын ааспыт историябыт хобдох холобурдарыттан ?г??? билэбит, ?йд??б?т.
Сир ?рд?гэр а?ыйах ахсааннаах омук буолан айыллан ??скээ?ин – та?ара накаа?а. Нуучча улуу ?гэ?итэ Иван Крылов «к??стээххэ куруук м?лт?х буруйдаах» диэн эппитинии, кыра омук куруук ?т?р?лл??гэ-хабырыллыыга, т?р?т да?аны симэлийэр кутталга сылдьар аналлаах. Онон бэйэтин харыстанар, к?м?скэнэр булугас ?й?-санаата имигэс, сытыы буолара кини оло?ун ирдэбилэ. Муустаах муора тула олорооччу хотугу эргимтэ дьонун айыл?алара, олохторун усулуобуйата киин, сылаас сиргэ олорооччулардаа?ар, биллэрин курдук, уонунан т?г?л ыараханын бы?ыытынан, кинилэр бы?ыылара-майгылара, ?йд?р?-санаалара соччонон сиэрдээх, к??стээх буоларыгар олорор эйгэлэрэ бэйэтэ к??эйэр. Ол да и?ин ?йэ анараа ?тт?нээ?итэ ?кс?к?лээх ?ск?т?н улуу омук «…?г?с ?т??н? ??д?пп?т, ?с дойду ?й?н ?ксэппит ?т?? ??рэ?ин» ылынан, ?йб?т-санаабыт к????нэн тиис тиискэ, муос муоска буолан турууласпатахпытына, с??с сыл и?игэр ?т?хт??н с?т??хп?т, уоттуун умуллуохпут диэн сэрэтэн эппиттээх. Дьэ ол этиитэ с??с сыла туолан эрэр кэмигэр с?ппэккэ-?сп?кк? омук бы?ыытынан туспа уратыбытын, тылбытын-?сп?т?н, култуурабытын с?тэрбэккэ син бачча?а диэри тиийэн кэллэхпит.
Тыыннаах ордуохпут быатыгар, улуу б?л????кп?т дьыл?абытын т?стээ?инэ туолбата?ар ?с с?р?н т?р??т баарын к?р??ххэ с?п. Бииринэн, Саха сиригэр икки м?л?й??н баа?ынайы к???р?рг? былааннара тохтоо?уна, икки?инэн, Ма?найгы аан дойду сэриитин са?аланыыта, ?с???нэн, ?р?б?л??сс?йэ т?м?гэр автономия ылынан ??рэххэ сыстыыбыт. Ити сабыытыйалар тахсыбатахтара буоллар, хара ба?аам ки?и то?о аа?наан кэлиитигэр хоту ?т?р?ллэн, ??рэххэ-сырдыкка тардыста охсон утары туруула?арбыт биллибэт этэ.
Планета саамай тыйыс айыл?алаах Тымныы полю?угар олохтоох саха омук со?уруу Становой хайалар тэллэхтэриттэн Хотугу полярнай эргимтэ быы?ыгар тиийэ Илин Сибиир ?рд?нэн сылгы-ынах с????н? дэлэччи иитэн, бу ха?ыс, хабараан тымныылаах дойдуну сылаас тыыннаан, б?т?н ки?и аймах иннигэр о?орбут ?т??т?н-???т?н, хорсун бы?ыытын хатылаабыт, хатылыыр кыахтаах да атын омук аан дойду ?рд?нэн баара биллибэт. ХVII ?йэ?э Саха сирин булбут нуучча ха?аахтара кылгас кэм и?игэр саха сылгытын моонньугар, а?ын-??л?н ?тэлэнэн, олохтоох норуот хо?уун, дьор?оот дьонун сирдьит о?остон, Илин Сибиири, У?ук Илини тилийэ с??рэн Чуумпу акыйаан кытылыгар тигистэхтэрэ дии. Хотугу бай?ал биэрэгин чинчийэр экспедициялар, улуу географическай арыйыылары о?орбут айанньыттар бары Саха сириттэн, Дьокуускай куораттан тэриллэн бараллара. Ол тэрээ?ин с?пс?лгэнэ, ?лэтэ-хамна?а, а?а-??лэ барыта саха дьонун ?рд?нэн барара. Сыллата ты?ыынчалыынан аты сэптэри-сэбиргэллэри, с????нэн о?ус к?л?н? сыар?алары олохтоохтор суоттарыгар ылан, сирдьитинэн, болуотунньугунан, ындыы?ытынан, илии-атах ?лэтин ыараханыгар хастыы да с??с дьон киэнин чэгиэнин, кыанарын у?ун, сылы-сылынан болдьоххо буор-босхо к??эйэн ?лэлэтэллэрэ. Кэлин эрэ сыыйа ыар кы?ала? ?лэ соболо?о, суолтатыгар да буоллар, т?л?н?р буолбута.
С????нэн сылларга у?ук хотугу сиргэ са?ан-б?гэн олорбут, сытар ына?ы туруорбат сытыары-сымна?ас майгылаах, айыл?а кы?ар?аныттан тыыннаах хаалар инниттэн ?лэттэн атыны билбэтэх к?н? санаалаах, дьо?ус ахсааннаах, киэ? нэлэмэн Саха сиригэр ар?ам-тар?ам, ?р??-тараа олохтоох сайа?ас-сайдам саха дьоно му?наахтары сэрии?ит ха?аахтар буора?ынан эстэр ?рэр саа к????нэн самнаран, бэриннэрэн, бас-к?с дьоннорун аманаат диэн ааттаан солуок тутан, дьа?аах хабалатыгар хам ылбыттара. Оччотоо?у ха?ыс кэм хабыр сы?ыанын эттэринэн-хааннарынан толуйан, ыар дьыл?аны с?гэн ?сп?т ?б?гэлэрбит ураты тулуурдарын, мындыр ?йд?р?н, олоххо тарды?ыыларын с???мэр к????н т?м?к дьайыытын кинилэр сыдьааннара, силистэрэ-мутуктара, аныгы сахалар, би?иги, ту?анан олордохпут.
К???л? к??мч?лэтии, к??с ?тт?нэн дьа?аах хабалатын со?ноо?ун, т??? да кэнэммит, му?утахпыт и?ин, хайаан эйэ дэмнээхтик, ?т?? с?б?лэ?инэн барыай? Утарсыы, к??н к?рс?? буолбута история чахчыта. К??т?лл?бэтэх ыалдьыттары бастакынан к?рс?б?т, утарсыы о?орбут саамай халы?, тэрээ?иннээх-т?мс??лээх, б?т?н саха омукка тумус туттар, к??н к?рс?р улахан уус холбо?угун, ха?ыл хааннаа?ынан аатырбыт Ха?алас тойон уу?ун бас-к?с ?тт?, Тыгын уолаттара аймахтыын-ча?ардыын, боотурдуун охсу?уу толоонугар охтубуттара ааспыт кэм кырдьыга. Кинилэр сирдэрин-уоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин тустарыгар саха б?д?? уустарын т?мэн тыыннарын толук уурбут бэйэлэрин норуоттарын патриоттара буолалларын би?иги, били??и сыдьааннара ааттаахтар, билиммэт буолуохпутун сатаммат. Онно б?г???? сы?ыаммыт, сыанабылбыт, м?кк??рб?т хайда?а ту?унан кэпсэтии.
Ха?аластар Тыгын инниттэн саха омукка ба?ылыыр-к???л??р оруолларын учуонайдар т?? былыргы т??рдэр историяларын кытта ситимнииллэр. Ха?ылы диэн Орто Азия?а Сыр-Дарья ?р?с тардыытыгар олоро сылдьыбыт биис уу?ун били??и казахтар, атын да т??р тыллаах омуктар бэйэлэрин т?р?ттэринэн аа?ыналлар эбит. Былыргы тойон уу?ун т?р?ттэрэ буолбут ха?аластар ба?ылыктара Дойду?а Дархан, Мунньан Дархан, Тыгын Дархан саха омукка бас-к?с дьон буола сылдьыбыттара ???йээннэртэн биллэр. Кинилэр сыдьааннара Ма?ары, Соппуруон Сыраанап саха дьыл?ата ураты ыараабыт кэмнэригэр саханы быы?ыыр, оло?ун чэпчэтэр суолу-ии?и тобулар ту?угар аан ма?най нуучча ыраахтаа?ытыгар тиийэ туруорса сылдьыбыт т?р?т уус дьон буолаллар.
«Туох барыта силистээх-мутуктаах, т?р?ттээх-уустаах» диэн ?йд?б?л? т??р сыдьааннаах или??и ыаллыы, аймах омуктарбыт дьа?анан олорор политикаларын тутулугар к?р?б?т. Бу дойдуларга былыргы хууннар, т??рдэр са?аттан бас-к?с туттар биис уустарын ба?ылыыр-к???л??р оруолларын суолтата к?н б?г?н?гэр диэри к??стээх эбит. Сэбиэскэй Сойуус ?рэллибитин кэннэ, демократия му?утаан ?р?г?йд??б?т кэмигэр, б?т?н норуот куола?ынан президеннэринэн талыллыбыт Звиад Гамсахурдия (Грузия), Рахмон Набиев (Таджикистан), Абульфаз Эльчибей (Азербайджан) сыл и?инэн ?рд?к сололоруттан маппыт буоллахтарына, бэйэтин омугар былыргыттан ыла ба?ылыыр суолтатынан биллэр Тэкэ уу?уттан т?р?ттээх Сапармурат Ниязов Туркменбаши (Туркменистан) тулхадыйбат былаастанан олорон эмискэ олохтон туораата. Ол да и?ин саха?а ?б?гэ са?аттан «Тойону отунан-ма?ынан о?орбоккун» диэн дири? ис хо?оонноох этии баар. Итиниэхэ маарынныыр ыаллыы Казахстан судаарыстыбатын тутула ?с биис уу?ун – жуз холбо?уктарыттан турар: кырдьа?ас, орто уонна кыра эбэтэр эдэр дэнэр. Кырдьа?ас т?р?т уустан ба?ылык-салайааччы, ортоттон поэттар, б?л????ктэр, оттон эдэртэн буойуттар утумнаан тахсаллар эбит. Ол курдук, Нурсултан Назарбаев кырдьа?ас т?р?т уустан сыдьааннаа?а эмиэ былыргыттан олохсуйбут ?гэ?и бигэргэтэр. Кыргызстан урукку президенэ Аскар Акаев кыргыстар биир ти?эх ба?ылыктарын Шабдан хан диэнтэн бы?аччы т?р?ттээ?э биллэр.
Ыраахтаа?ылаах Россия бу омуктары бэйэтигэр холботолуур кэмигэр биллэр-к?ст?р т?р?т уус дьону салалта?а эрдэттэн чуга?аппатах эбит. Сэбиэскэй кэм?э коммунист партиятын идеологтара ити ньыманы эмиэ би?ирээн туттубуттар. Оттон би?иэхэ Саха сиригэр хайа к?н а?ара т????тэ, сиэри та?ынан кы?аллыыта-м??эллиитэ суох киин былааска бэриниилээхпитин к?рд?рб?т?хп?т баарай? Атыттар син сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ былыргы силистэрин-мутуктарын т??рэн, салалта?а талар дьоннорун т?р?ттэрин-уустарын ??рэтэн билэн эрэ баран ба?ылыктарын талаллар эбит. Арай би?иги т?р?пп?т?н-ууспутун т?рд?ттэн т??рэ умнан, идеология к????гэр бас бэринэн кэбиспит эбиппит. ?б?гэлэрбит ?т?? ?гэстэригэр суолта биэрбэккэбит, ?л?р-хаалар к?мм?т?гэр ахтар айыы?ыттарбыт ара?аччылаан, былыргы тойон уу?уттан сыдьааннаах бас-к?с ки?ини анаан ыыппыттарын, кыа?ын-дьо?урун ситэ ту?аммакка, м?чч? тутан кэбистэхпит.
Ааспыт ?йэ б?тэ?ик уон сылыгар, икки ты?ыынча сылы мо?оон т?м?кт??р м????н ар?а?ыгар, ки?и аймах оло?ор сир ха?а хайа ыстанар суу?арыылаах уларыйыыларын ньиргиэрэ сэттэ уонча сыл устата туруула?ан туппут модун судаарыстыбабыт тутулун э?эн барбыт кэмигэр, хор, т??? да отох омук оро?ута буолларбыт, син быыс-хайа?ас хайдыга?ыгар т??эн хаалбакка, оттон-мастан туту?ан ордон хааллахпыт дии. Маннык халбас харатын миинэн, дьулур?а уларыйыылардаах ахсым кэм ар?а?ыгар ?р? м?хс?н, омукпут, дойдубут дьыл?ата ыйаа?ын бэскитинии биэтэ?нии олорор м?чч?ргэннээх кэмигэр дьи?нээх национальнай лидер, дэгиттэр сайдыылаах сомо?о личность, талааннаах, хорсун салайааччы оруола диэн т???-хачча с?д?т?н, суолталаа?ын улаханныын-кыралыын, ?т??л??н-м?к?л??н син билэн кэллэхпит.
Саха норуодунай суруйааччыта Далан «Дьыл?ам миэнэ» романын аан тылыгар: «?й-санаа саамай сиппит-хоппут, оло?ун булбут кэмигэр, м?лт??-ахсыы илигинэ ?р?с??эн, олорон ааспыт оло?ум ту?унан ахтыы суруйан хаалларабын», – диэн уонтан тахса сыллаа?ыта этэн турар. Бу тыллары билигин биир бэйэм долгуйа, эмиэ да?аны ордук саныы, харааста аа?абын. Долгуйарым диэн оччотоо?у ?р? к??р??, бэйэ омугун кырдьыгын, кыа?ын билинии, омук-ки?и тэ?э сананыы кэмин Далан барахсан с?пк? да?аны сыаналаан уот харахха этэн кэбиспит эбит. Ордук саныыбын ки?и бэрдэ, ?рк?н ?йд???? кини бу ?т??кэн кэми м?чч? туппакка тутуу былдьа?ан, ?р?с??эн с?рэ?эр-быарыгар к??ннь?рб?т ис уо?ун, сиэрдээх толкуйун сайа этэн-тыынан ?й?н-санаатын толору сай?аммыт дьолун. Хараастабын хайыы-?йэ?э кэм-кэрдии кэрчигэ буолан ааспыт би?иги омук кы?ал?алаах-кы?ар?аннаах дьыл?абытыгар кылам гынан к?мм?т к?рб?т, к??нэхпит к??рэйбит к?рг??мнээх ол уон сылын суохтаан.
Нууччаларга «справедливость» диэн с?рдээх дири? э?сиилээх, кырдьыгы, сиэрдээ?и этэр ?т??кэннээх ?йд?б?л баар. Бары тыллартан бу саамай с?б?л??р, испэр киллэрэр, ылынар уонна туруула?а сатыыр ?йд?б?л?м. Сахалыы ?йд??т?хх?, сиэр-майгы, сиэрдээх, кырдьыктаах бы?ыы диэн буолуон с?п. Бу тыл ?йд?б?л?гэр с?п т?бэспэт бы?ыыны-майгыны сахалыы «сиэрэ суох бы?ыы, сиэри та?ынан барыы» диэччибит. Олоххо сиэри та?ынан бы?ыыланыы, туттуу-хаптыы, са?арыы-и?эрии кэмэ суох элбэх, куруук баар к?ст??. Ол да и?ин буолла?а, к?ннээ?и олоххо бу кэрэ тылы олус сэдэхтик туттабыт, киэ?, ?т?? ?йд?б?л?н туту?а, сити?э сатаабаппыт.
К???л ?й-санаа, сиэрдээх бы?ыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт ?йэ ти?эх уон сыла буоларын бары билинэбит. Ол би?иги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, ?лэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун ба?ыйар ?тт? омугуттан тутулуга суох ол сырдык ?р? к??р??лээх кэми билигин, былыт быы?ынан к?н тыган ааспытын курдук, ?т?? ?йд?б?л?нэн суохтуу, туохха?ыйа ахталлар, мэлдьи ?йд??ллэр-саныыллар.
Сиэрдээх олох, ки?илии бы?ыы-майгы охсу?уута, туруула?ыыта суох кэлбэт, туругурбат уонна сиэр-майгы баарын эрэ тухары туруктаахтык сайдар, чэчириир. Ол суох буолла да, олох ч?л туруга кэ?иллэр, ??н??-сайдыы бохсуллар. Ордук туруктаах сы?ыан кэ?иллэр, сиэр-майгы к??мч?лэнэр буолла?ына.
Бу ?лэм демократия сити?иилэрэ бохсулла бы?ыытыйбыт, бы?ыы-майгы уустугуран турар кэмигэр сурулунна. К?мм?т к?рб?т, к??нэхпит к??рэйэ сылдьыбыт кэмигэр уон сыллаах к??рээннээх олох ????гэр сиэтэн киллэрбит с?д? ки?ибит оло?ун, ?й?н-санаатын, ?лэтин-хамна?ын ту?унан кыах тиийэринэн, кэм к???лл??р?нэн докумуоннарга, Саха Республикатын бастакы президенэ Михаил Ефимович Николаев бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр уонна кинини кытары ?лэнэн-хамна?ынан алтыспыт араас дьон-сэргэ ахтыытыгар оло?уран уус-уран а?аардаах си?илээ?иммин аа?ааччылар бол?омтолоругар тиэрдэбин. Кини кэмигэр олорон ?лэ-хамнас, ?й-санаа к??рээнин, ??р??-к?т?? ?р?г?й?н билбит-к?рб?т дьолбунан киэн туттабын. ?кс?б?т да?аны кэм-кэрдии ааспытын кэннэ ол к?ннэр-дьыллар ?т?? ?р?ттээх ?тт?лэрин эргитэ сыымайдаан к?рд???нэ, оннук б??мч? ?йг?-санаа?а кэлэр буолуохтаах.
Михаил Ефимович ааспыт олох ?л?р-тиллэр м?чч?ргэннээх т?гэннэригэр, республика ?рд?к? Сэбиэтин салайар, президенниир кэмнэригэр, дойдутун, норуотун урукку систиэмэ саамай хаалыылаах 76-с миэстэлээх субъегыттан баара-суо?а уон сыл и?игэр Россия Федерациятын биир басты? регионугар кубулуппута. Хорсун бы?ыытынан, сатабыллаах салалтатынан эстии-быстыы айа?ын ???й?р м?чч?р?йбэт дьыл?аланыыттан быы?аабыта. Ол ?рд?нэн бэйэтин аатыгар онно оло?уран хомуруйар, бэл ???эр-холуннарар да?аны сэти-сэлээни билиммэт элбэх бас-баттах тылы-??? истибитэ, сиэри та?ынан ха?ыс сы?ыаны, т??эн биэриини, та?нарыыны да?аны билбитэ. У?улуччу тулуурун, дьи? сахалыы киэ? к???стээ?ин, дьиппиэн, кытаанах майгытын к?рд?р?н кимиэхэ да хом санаатын биллэрбэккэ, кимтэн да?аны ?с-саас ситиспэккэ барыбыт уопсай дьыалабыт айгыраабатын, салгыы сайдарын ту?угар ону барытын эрдээхтик а?арыммыта. Бу буолар дьи? ки?илии сиэр-майгы ыраас к?ст??т?н ча?ылхай холобура диэн! Маны сиэрдээхтик ылыныа?ы?, ?йб?т?гэр-санаабытыгар бигэтик и?эриниэ?и?. Ол буолуо кини барыбыт туспутугар аан дойду та?ымынан инникибитин т?ст??р, кэскилбитин туруула?ар б?г???? сыралаах ?лэтин-хамна?ын и?ин махталбыт, билиниибит, ки?илии сы?ыаммыт!
Михаил Николаев сахаттан киэ? к?р??лээх, аан дойду та?ымынан анаарар, ?лэлиир далаа?ыннаах сытыы ?йд??х-санаалаах, ?лэлээх-хамнастаах Россия салалтатын ортотугар биир биллэр, кыахтаах, баай уопуттаах идэтийбит политик буола ??ннэ. Кини билигин ?й?н-санаатын к???э, мындыр толкуйа, муудара?а му?утаан сайдыбыт, сиппит-хоппут кэмигэр сылдьар. Дойдубут, кэскилбит ту?угар кини ?лэтин-хамна?ын ?р?г?й?, сити?иилэрэ ?сс? да?аны иннигэр. Ону биир дойдулаахтара, би?иги, сэмээр к?р?-истэ, кэтэ?э сылдьабыт.
К?нд? аа?ааччылар! Саха саарына, ураа?хай у?улуччута, Дьи?нээх Ки?и, киэ? э?сиилээх салайааччы диэн кимин-тугун, олох охсу?уутун у?уга-кылаана сынтарыйар укулаат куйа?а хайдах у?аарыллан, хатарыллан тахсарын ту?унан санаа к?н?т?нэн, кыларыйан турар кырдьыгынан кэпсэтэн к?р?????!
Бастакы т???мэх
Хотуттан хото?ой анньынан
Эдьигээн.
О?о саас ?йд?б?ллэрэ
К?т?р аал ?рд?к халлаан ?р???т?н хайа тыыран тус хоту к?т?н к?пс?йэр. Мотуор тыа?ын биир к?дь?с ньиргиэригэр бигэнэн, салон и?э толору айанньыт сымна?ас кириэ?илэлэргэ тиэрэ т??эн, ким утуйа, ким иллюминаторга сыстан ула?ата к?ст?бэт улуу ?р?с кыдьымах муу?ун курдук быы?а суох тэлгэнэ сытар ?р?? былыт халы? хал?а?атын одуула?а и?эллэр. С?м?л??т билигин му?утуур ???энэн, сиртэн уонча ты?ыынча миэтэрэ ?рд?г?нэн к?т?н и?эрин ту?унан араадьыйанан чуолкайа суох и?иллэр куолас биллэрдэ. Сотору салон и?игэр дьон сэргэхсийэн кэпсэтэр, к?лсэр са?алара и?илиннэ. Ону кытта тэ??э стюардесса икки мэ?э?ик долбуурдаах дьо?ус тэлиэскэ?э с?р??кэтэр утах, ол и?игэр у?ун моойдоох араа?ын ыга симэн и?эрэ к???ннэ. Кини тыа?а суох кириэ?илэлэр быыстарынан аа-дьуо аа?ан и?эн пассажирдартан:
– Тугу и?иэххитин ба?ара?ыт? – диэн сэмээр ыйытала?ар.
С?м?л??т и?инээ?и дьон ?ксэ урукку ?тт?гэр маннык тэрээ?иннээх айа??а т?бэ?э иликтэрэ таайан, кэмчиэрийэ бы?ыытыйан, с?р??кэтэр эрэ утахтарынан му?урданнылар. Ол эрээри араас этикиэккэлэрдээх ?р??-кы?ыл бытыылкалартан астаран, биирдии-иккилии ?р??мкэни куттаран тамахтарын минньитээччи хоодуоттар эмиэ к???нн?лэр. Ма?ан куопта ?рд?нэн сырдык халлаан к??х та?астаах кэрэ бэйэлээх эдэркээн кыргыттар быстах наада?а кэлэ-бара ыйытыыларга хоруйдара, ону-маны сипсийэр эйэ?эс мичээрдэрэ, алама?ай сы?ыаннара айанньыттар санааларын тапта, куттарын тутта. Сиэрин ситэрэн, аны олохтоох бэчээт, киин ха?ыат, сурунаал араас к?р???н эмиэ били тэлиэскэлэригэр киппэ му?унан тиэйэн кэритэ сылдьан, ким тугу к?р??н, аа?ыан ба?арарынан тар?атан биэрдилэр. Дьон хардарыта атаста?а сылдьан ха?ыат сонунун к?р?н, санаа ?ллэстэн суугуна?ан-саа?ына?ан баран са?ардыы нам-нум буолан эрдэхтэринэ, эмиэ хордьугунас эрээри элэккэй куолас биллэрии и?итиннэрдэ:
– Убаастабыллаах пассажирдар, кириэ?илэлэргитин к?нн?р?н??, остуолларгытын бэлэмнээ?. Билигин сарсыардаа??ы быстах а?ылык бэриллиэ.
Кыра-кыра салапаан бакыаттарга ас араа?а угуллубутун ??рэ-к?т? а?аа?ын быы?ыгар с???н-махтайан, астынан к??-дьаа кэпсэтии к??гээнэ элбээтэ. Билигин, ыраах Москва да рейсигэр а?атар-а?аппат буолбут кэмнэригэр, республика и?инээ?и олохтоох линия?а а?ылык эрэйбэккэ испит айанньыттар со?уйуохтарын со?уйбуттара.
Бу Эдьигээ??э Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар холбоспута 370 сыла туолар ?б?л??йдээх К?ннэрин ыытыыга кытта баран и?эр ы?ырыылаах ыалдьыттар, правительство чилиэттэрэ уонна Ил Т?мэн депутаттара бары бииргэ айаннаан и?эр анал рейстэрэ этэ. Ы?ырыллыбыт дьон ортотугар араас кэм?э Эдьигээн сиригэр-уотугар у?уннук ?лэлээбит быраастар, учууталлар, эргиэн ?лэ?иттэрэ бааллар. ?ксэ а?амсыйа барбыт саастаах дьон, ытык кырдьа?астар. Дьон хара?а инники эрээттэргэ олорор правительство чилиэттэриттэн, республика бастакы президенэ Михаил Николаевтан арахпат. Буолумуна, салалта т?с-бас дьонун кытта бииргэ айанныыр т?гэн ?г?стэргэ ма?най тосхойдо?о…
Михаил Ефимович, кэннигэр буолар с?пс?лгэни, а?ылык к?йг??н?н аахайбакка, ха?ыаттары к?р?тэлээн баран, кириэ?илэтигэр ?й?н?н нухарыйардыы тиэрэ т??эн сыппахтаата.
Эдьигээн… Элбэ?и иэйэр, с?рэ?и-быары сылаанньытар сылаас, кэрэ да тыл буолла?а. Эдьигээни санаатар эрэ, о?о саа?ын умнуллубат т?гэннэрэ тыыннаах хартыына буолан иннигэр элэгэлдьи?эн аа?аллар. Бастатан туран, а?атын ту?унан ?йд?б?л. А?ата кини баара-суо?а биэстээ?эр ?лб?тэ. Онон а?ам дь???нэ-бодото маннык этэ диэн чуолкай этэр кыа?а суох да буоллар, кини ту?унан ?йд?б?л саамай к?нд?, чугас ки?и бы?ыытынан ?й?гэр-санаатыгар кыра эрдэ?иттэн ха?ан да умнуллубаттык и?эн хаалбыт. Ол, бука, т?р?пп?т а?а амарах сы?ыанын, с?рэ?ин сылаа?ын олус кылгас кэм?э билэн, с?рэ?эр-быарыгар ситэ и?эриммэккэ туохха?ыйа санаа?ынтан буолуо. А?атын ту?унан чуолаан ?с эрэ т?гэни чопчу ?йд??р, олор Эдьигээни кытта ситимнээхтэр…
* * *
Тымныы ха?ыс тыал хотуттан сирилэччи ?рэр. Ыа?ырбыт хара?а былыт халы? хал?а?ата к?н?-ыйы б??лээн, хамныыры эрэ барытын саба баттыахтыы намы?а?ынан ?р?с кыынньыбыт ?р?? долгуннарын кытта силбэ?эн, бииргэ устарга дылы.
?рд?к долгун ?р???т? сымала сыттаах улахан о?очону мас сыы?ыныы ?р?тэ быра?аттыыр. О?очо тумсугар т??ртээх уолчаан биттэх мастан туту?ан, тымныы уу сабыта ы?арыгар кы?амматах курдук сымы?а?ын бы?а ытыран, а?ата эрдии салба?ынан ??мэхтэс долгуну бы?ыта охсон холкутук эрдэрин тонолуппакка одуула?ар.
– Тоойуом, куттаныма, кытаанахтык тутус. Билигин илиммитин к?р?н балык ылыахпыт.
А?ата, уолчаан санаатыгар, а?ара к??стээх-уохтаах, с?рдээх улахан ки?и, тор курдук хара бытыгын быы?ынан сымна?ас, сылаас мичээринэн имэрийэ к?р?р? ха?ан да умнуллубат, уостубат эрдээх санааны иэйэрэ. Кини а?атын кытта балыкта?а баран и?эр. Ама тымныы тыал, к??стээх долгун мэ?эй буолуохтара баара дуо аан ма?най ту?алыы, булта?а баран и?эр ки?иэхэ?
Дьэкиим, сылаас хара?ын кыракый уолчааныттан арааран, кэннин хайы?ан к?рб?тэ, Буор Тумус чуга?аабыт. Бэ?э?ээ манна улахан тыал т????н иннинэ ?рэх т?рд?нээ?и хомо ха?ас дьабадьытын дьара кума?ар хатыыска анаан у?аты т??эртээбит илимнэрин к?р??хтээх. Олохтоох кырдьа?астар с?бэлэринэн ?рд?к ба?айы туруулаах ?с илимнээ?ин, ортолорунан у?аты а?аардаталаан, алта илим о?орбута. Бу дойдуга силлиэ кэмигэр хатыыс а?ылыгар буордаах чычаас кытылы тала?ааччы. Ол и?ин илими с??р?к хоту у?аты ?т?лл??хтээх, онуоха чычаас туруулаах илим ордук буолар.
Салаа ?рэх кэ?эс бэлэ?ин бы?а охсон у?уоргу чанчыгы булаары, Дьэкиим хомону ис ?тт?нэн ??с диэки эрдиннэ. ?рэх с??р?г?н ?р? охсор к??стээх тыал с??р?г? утары харсар, к??гэннирэ т?ллэ?ниир модун долгун ар?ас саалын и?ирдьэнэн тумнан, кулгаах эрдии икки салба?ын эрчимнээхтик э?итэ тардыалаан, а?ата о?очотун хомо ха?ас кытылын диэки салайа тутта. Кытылга тиксибэккэ эрэ биэрэктэн биэс-алта са?аан и?ирдьэ тохтоон, эрдиилэрин ?р? к?т???н тыын ылан олоро т?стэ. ?рэх ха?ас хочотун сы?а?а сыыра и?ит иитинии эргийэ иэ?иллэн, илин са?ах бу?урук халлаанын хара?а былытын кытта силли?эн боруоран к?ст?р. У?а ?тт?нээ?и киэ? алар сэдэх мастаах дэхси ньуурун кумах кырдалыгар Эдьигээн б????лэгин самнархай дьиэлэрэ ?рэх хаа?ын баты?а абына-табына кэчигирээн тураллар. К?нэ-ыйа к?ст?бэт силбик халлаан хара?а ньуурун к??н?гэр хараара боруорар намы?ах тутуулар санааны к?т????х, ?й? к??рд??х туох да ки?ини кэрэхсэтэр к?ст??лэрэ суохха дылы да, Дьэкиим туох эрэ к?ст?бэт к??с угуйар алыбар ылларан, бэйэтэ да билбэтинэн, хоту дойду оло?ор тала?ан туран тардыспыта. Онно туох т?р??т буолбутун, туох санаанан салайтарбытын бу диэн чопчу этэр кыа?а суох курдук эрээри, туохха эрэ ?т?р?йтэрии, ханан эрэ кы?арыйтарыы баарга дылы бы?ыылаа?а. Ол бы?а-хото холкуостаа?ын кэмиттэн ыла са?аламмыта чуолкай. НЭП са?ана землеустроителинэн ?лэлии сылдьан, дойдутугар Хатас нэ?илиэгэр сир ?ллэ?игин ыытан, Ба?арахха табаарыстыба тэринэн, ха?аайыстыбалаах ыаллар к??стэрин холбоон бэркэ ?лэлээн испиттэрэ баара. Онтон отутус сыллар са?аларыттан к??эйии сиэринэн тыа дьонун холкуоска холбооттоо?ун са?аланыа?ыттан ыла олох-дьа?ах сайдыытын ыпсыыта кыттыбат туруга к?н-дьыл ахсын биллэр, харахха хатанар буолан барбытыгар ?й-санаа туохха?ыйыыта, мунчаарыы, бэйэ ?лэтинэн-хамна?ынан астыммат буолуу са?аламмыта. Араа?а, ол да и?ин буолла?а, хоту оройуоттарга балык промышленно?ын сайыннарыы сыала-соруга государственнай политика бы?ыытынан туруоруллубутугар эдэр, эрчимнээх ки?и са?а, сонун сиргэ тиийэн ?лэлиэх-хамныах ба?ата батарымына, иллэрээ сыл, бу Мишата иккилээ?эр эрэ, Маарыйатынаан ?с о?олорун к?т?хп?т?нэн ба?а ?тт?лэринэн Быков Тумуска киирбиттэрэ. Онтон бу Эдьигээ??э балык собуота а?ыллар буолбутугар дириэктэринэн ананан былырыын манна к???н кэлбиттэрэ. Манна олохсуйбуттарын кэмсиммэттэр, дойду сиргэ билигин кураан дьыллар буоланнар олох-дьа?ах ыарахан. Сэрии бара турарынан ханна ба?арар буоларыныы, та?ас-сап, олох-дьа?ах манна да ыарахан эрээри, айахха а?ыырга ас – балык баар. Аармыйа?а ыытарга к?рд???н сайабылыанньа биэрбитин манна ?лэ фронугар сылдьа?ын диэн ыыппатахтара. Онон фро??а анаан балык бултаа?ыныгар к??скэ турунан ?лэлии сылдьаллар. Бэл бу кыракый Мишатын тымныйыа, ыалдьыа диэн кэрэйбэккэ, ??рэтэ-такайа таарыйа бэйэтин кытта илдьэ сылдьааччы. Бу т??н Быков Тумуска киирэр катерынан таарыйа Натаара балыксыттарын биригээдэтигэр бырахтарыахтаах. Онон дьонун нэдиэлэтээ?и а?ылыктарын хааччыйар сыаллаах бу илимнэрин к?р? кэллэ?э.
Халлаан силбигирэн, сыыйа ибирдээн барда, ол оннугар тыала м?лт??н, ?р?с баала арыый намтыы бы?ыытыйда. Дьэкиим кытылы кыйа эрдэн, басты?а илимин алын у?угуттан са?алаан илимнэрин к?р?н бэрийбитинэн барда. Долгун баалын кытта ?р? тустан, илимнэрин бэрт ?р к?р?н бодьуустастылар. Икки илим дьаакырдарын быата быстан бачымах курдук иирсэн хаалбыттарын балыктары майырдары с?р?? тутан тыыларыгар бырахтылар. Ол да буоллар бултуйуу баар, улаханныын-кыралыын с??рбэччэ хатыыс и?нибитин а?ата утуу-субуу араартаан о?отун олох ма?ын аннынан т?гэххэ быра?аттаата.
– Сыччыа, дьэ балыккын к?р? олор. Куотаары гыннахтарына, миэхэ этээр.
Уолчаана соруктаах а?айдык, а?атын соруда?ын кы?аллан-м??эллэн толоро сатыыр бы?ыынан, хапта?ын олох анныгар ?р?тэ ла?ыйар балыктары быыкаа атахтарынан т?тт?р? ха?ыйа сатаан ?р? м?хс? олорорун а?ата таптаабыт харахтарынан имэрийэ к?р?н а?арда. То?о-хата и?иэ?инээ?эр хамсыы-имсии олороро ордук б??? буолла?а дии.
Миша, быыкаа бэйэтигэр холооно суох боччумнаахтык туттан-хаптан, иннигэр сытар кураанах куулу ылан, оло?ун кэннинэн быгыалыыр балыктары хайан, биир кэм т?тт?р?-таары эргичи?нии, м?хс? олордо.
– А?аа, мин куоттарыам суо?а!
– Маладьыас, о?ом к?м? б??? ки?и буолбут дии.
Т?тт?р? эрдинэллэригэр баалга о?устаран чугас сири у?аппатылар. Эмиэ кэлбит сирдэринэн, ?рэх т?рд?нэн бы?а астаран, дьиэлэрин аннынаа?ы сытыары биэрэккэ тигистилэр.
– Оо, ычча да! Бу о?ону бачча тыалга, тымныыга ?р?скэ илдьэ сылдьыбыт дуу? – Маарыйа, сырдык сэбэрэлээх курбачыйбыт сытыы дьахтар, куударалаах са?архай су?уо?ун кэннигэр кэ?ис гынаат, кэргэнин диэки к??х харахтарынан сэмэлээбиттии диэличчи к?рд?.
– Ийээ, мин то?мотум ээ, балык а?аллыбыт дии…
О?ото, титирээтэр да?аны, ??рэн ча?ылыспыт харахтарын к?р?н, ийэтин ыраас сэбэрэтэ сырдыы т?стэ.
– Ии, кырдьык да?аны, о?ом а?атыгар к?м?л?сп?т дии.
– К?м? б???, сотору дьи?нээх ту?а ки?итэ буолсу, – а?ата сылаас-сымна?ас мичээринэн имэрийэ к?р? турара бору?уй дьиэ и?игэр сырдаан к?ст?р курдук…
…Эмп сыта курдаттыы тунуйбут, араас ыары?ахтарынан толору симиллибит балыы?а кыара?ас хо?ун ыарахан салгыныттан та?ырдьа тахсан ыраас салгыны дуо?уйа э?ирийэр ?ч?гэйин эриэхсит! Миша?а, ахтыл?аннаах у?ун арахсыы кэнниттэн ийэтин, убайдарын к?рс??хтээх ??р??тэ та?ынан та?ымнаан, т??? да былыттаах киэ?эрбит халлаан турдар, а?атын бигэ ?рд?к санныттан тулата б?т?нн?? сырдаан, киэркэйэн к?ст?б?тэ…
…А?атын ту?унан ти?эх ?йд?б?лэ ?д?к-бадык, чуолкайа суох, курус. Куруук к?лэ-??рэ, кэлэ-бара сылдьар к??стээх-уохтаах, эрчимнээх, б?д??-сада? а?ата то?о у?уннук оро??о сытарын, ыараханнык ?р?тэ тыынарын ?йд??б?т, дьиибэргиир курдуга. Биирдэ сытар хо?угар со?ото?ун киирэн остуол ?рд?гэр турар и?иттэн ыстакаа??а муорус кутан илдьэн ???л?тэрин чуолкайдык ?йд??р. Ол ти?эх ?йд?б?л 1942 сыл а?ата суох буолар сайыныгар этэ…
Сэрии сылларыгар, бэйэ?э харыс суох кэмигэр, тымныы, тыйыс дойдуга сыы?а-халты туттан эмискэ тымныйыыттан эбитэ буолуо, а?ата сэбиргэхтэтэн баара-суо?а отут сэттэ саа?ыгар к?н сириттэн к?рэммитэ.
Ефим Федорович дь???н?нэн хара бараан, бигэ-та?а, орто у?уохтаах, уу саха к?р??нээх ки?и эбитэ ???. «Эн а?а?ар маарынныыгын», – диэн билэр кырдьа?астара, аймахтара, ордук чаастатык ийэтэ Мария Михайловна ?г?ст?к этээччилэрэ. «А?а?ар на?аа маарынныыр буола??ын олус таптыыр этэ. Т?р??б?ккэр ??рэн, хо?ор хара дь???ннээх со?отох биэлээхпитин идэ?э туттубута. Туох эрэ биллибэт к??с дуу, ханнык эрэ ???ээ??и Айыылар дьайаннар дуу, а?а? то?о эрэ дьулу?ан туран хоту дойдуга тала?ар этэ. Би?игини онно Дьыл?а Хаан анаан ыыппыта», – диэн ийэтэ кэлин хайдах эрэ таайтарыылаахтык кэпсиирэ. Дьикти. Кырдьык, ба?ар, дьыл?а анабыла оннук буолуо. О?ону отох саа?ыттан кырдьыктаах олох охсу?уутугар у?аарар инниттэн тыйыс тыыннаах дойдуну анаан тайаннарбыттара буолуо…
Ефим Федорович са?а тэриллибит промкомбинат дириэктэринэн ?лэлии олорон со?умар ыарыыга хаптаран суох буолар. Дьиэ кэргэн со?отохто тулаайахсыйа т??эр. Дьэ онтон ыла эт-тирии элэйэр эрэдэ?иннээх олох эрэйин-му?ун эдэр эмньик эт-сиин этирик э?ээринэн тэлии са?аланар. ??рэ?э, ?й?б?л-к?м? буолуох аймах-билэ дьоно суох а?аардас дьахтар, ыы-кырбас т??рт о?отун кууспутунан, тымныы-ха?ыс дойдуга суос-со?ото?ун эргичийэн хаалар. ?лэ?ит, онуоха эбии бултаан-алтаан эбинэр, иитэр-а?атар ки?ититтэн мэлийэн, аанньа эмэ-томо суох сиргэ сотору-сотору ыалдьар иринньэх кыра уолун тыыннаах хаалларар эрэмньититтэн тахсан эрэр ийэтэ эрэйдээх т???л??х эрэйи-кы?ал?аны к?рс?н ол сутур?аннаах амырыын кы?ыны туораабытын сэрэйиэххэ эрэ с?п…
«Ийэбит туох баар оло?ун б?т?нн??т?н би?иэхэ, о?олоругар, анаабыта. Мин кинини кимнээ?эр да ?рд?кт?к тутабын. Кини миэхэ ытык ки?им. Бэйэтин холобурунан ийэбит би?игини ?лэ?э ??рэппитэ, олох очурдарын сатаан туоруур тулуурдаах, дьону кытта ти?эх да ку?уоккун ?ллэстэр иллээх-эйэлээх буоларга ииппитэ. Чиэ?инэй, бэрээдэктээх, амарах буолуу – бу барыта ийэбит сабыдыала», – диэн Михаил Ефимович кэлин ахтан суруйбута.
Ийэтин ?тт?нэн урут Столыпин са?ана Полтаваттан кэлбит т?р?ттээх эбиттэр. Ийэтэ Козловтар диэн а?ыс кыыстаах, со?отох уол о?олоох ыал орто кыыстара. Покровскайдыыр аартык т?рд? Т?хт?р сэлиэнньэтигэр сахалары кытта бииргэ дьиэ-уот, с????-ас тутан олохсуйбут уу сахалыы тыллаах ыал долгун куудара су?уохтаах, дьылыгыр к?н? у?уохтаах кэрэ м?сс??ннээх кыргыттара от мунньан, бурдук бы?ан, ынах ыан кэлэ-бара курбалдьы?алларын оччотоо?у эр бэртэрэ нохтолоох с?рэхтэрэ т???л??х долгуйа, кэрэхсии, сэргии к?р?лл?р? эбитэ буолуой? Улахан кыыстара Сэмэн Припузов диэн ки?иэхэ кэргэн тахсан ?кт?м?? олохсуйбутугар Мария эдьиийигэр к?м?л???н дьиэ, о?о к?рс?н кинилэргэ олоро сылдьыбыт. Онтон Покровскайга быраа?ынан ?лэлиир ки?и дьиэ ?лэ?итигэр наадыйар сура?ын истэн, онно к???н ?лэ?э киирэр. Ол кэм?э Покровскай земотделыгар ?лэлии сылдьар ??рэхтээх ки?и Ефим Федорович таба к?р?н кэргэн ылбыт. Са?а ыал утуу-субуу икки уол о?олоноллор, онтон 1937 сыллаахха к????р? кы?ын, эт-ас то?ор буолуута, ???с уоллара Миша т?р??б?т.
А?аларын эмискэ с?тэриэхтэриттэн т??рт кыра о?олоох а?аардас дьахтар Эдьигээн курдук тыйыс айыл?алаах, олорорго ыарахан, кытаанах усулуобуйалаах дойдуга о?олорун этэ??э атахтарыгар туруорара саарбах суол этэ. А?алара ?л?р охтуутун охто сытан ийэлэригэр: «О?олоргун харыстаа, дьон о?ортоо… Мантан бара сатаа. Бу тымныы, тыйыс дойдуга айма?а, к?м?-с?бэ ки?итэ суох быстарыаххыт. Дойдугар ?кт?м?? тиийэн аймахтаргытыгар сыстан олороору?…» – диэн кэриэ?ин эппитэ ???.
Саас сир хараарыа?ыттан муус к?т???ллэрин, ма?найгы борохуот кэлэрин кэтэ?ии, ча?ыл к?ннээх, сылаас тыыннаах уруу-хаан, аймах-билэ дьонноох ??с сиргэ тиийэ охсон тыын-быар сал?аныах тиэтэллээх ба?а санаа барыларын ??йэ туппута. Кэмниэ-кэнэ?эс кэлиэхтээх кэмэ кэлэн, аалларын ба?а хо?нон, дор?оонноох айа??а турунар к?ннэрэ дьэ ??мм?тэ. Ма?ынан оттуллар уот тыыннаах, салбах эрдиилээх нэс айаннаах оччотоо?у борохуот а?а?ас баарсатыгар ыйы-ыйдаан тыын ыгыллар, санаа тууйуллар урааннаах у?ун айан са?аламмыта. Абыраллаах ааллара итиннэ чаардаан, манна тохтоон, салгыбыт санаа?а, сорох-соро?ор соруйан да курдук, арыы тумсугар ??л талахха баарсаларын баайан баран быра?аттаан барда диэхтэригэр диэри кэтэ?иннэрэр, дахха?ыйар т?гэннэрэ элбэх буолара. Т??н?н т?р??м?э хонон, к?н???н палуба?а тахсан, ахса суох элбэх аргыс дьон ортотугар аалы?на?ан у?ун к?ннэрин барыыллара. Ол сылдьан отох о?о к?н сырал?аныгар, салгын сиигэр о?устарара кэмнээх эбитэ буолуо дуо, Миша улаханнык ыалдьан суор?ан-тэллэх ки?итэ буолбута.
Салгымтыалаах айаннара т?м?ктэнэн, Даркылаах биэрэгэр ?ктэнэн ??рб?ттэрин эриэхсит! Ол да буоллар ?кт?м?? диэри тиэрдэр ыллам санаалаах оспуоччук кэбэ?эс к?ст? охсон биэрбэккэ, а?а?ас халлаан анныгар хонуктуур кы?ал?а кы?арыйбыттаах. Уолчаан суолу бы?а ыарытыйан, букатын буорайан, у?уохтаах тирии бэйэтэ тэлиэгэ?э тиэллэн, айанын у?угар сыккырыыр тыына эрэ т?р??б?т дойдутун ?кт?м? булбута.
Т?р??б?т дойду барахсан сайа охсор салгынныын, ис с?рэхтэн ??рэ-к?т? к?рс?р аймах-билэ дьоннуун санааны к??рдэр, с?рэ?и ??рдэр к????гэр ама ханнык эмп-томп тэ?нэ?иэй?! М?лт??б?т-ахсаабыт бэйэтин к?т???н киллэрэн оро??о сытыарбыттарыгар к?т??ттэрэ ???й?н к?р?-истэ т??ээт:
– Оо, бу о?о барахсан дойдутун буорун суохтаан тыына-быара кылгаабыт. Ийэ буоруттан бэрсиэххэ! – диэн са?а аллайбыта ??? уонна т?р??б?т бала?анын сабараанньатыттан буор киллэрэн оргуйбут ууга суурайа охсон и?эрдибитин, т??? да к??с-сэниэ э?иннэр, ти?эх тыынын мунньунан ыймахтаан кэбиспит.
Онтон ыла ?с киирбэх сыыйа-баайа тыына у?аан, ыарыыта намыраан ?т??рэргэ барбыт. Хор, т?р??б?т дойду ахтыл?ана, Ийэ буор тардыыта оннук к??стээх буолар эбит буолла?а…
* * *
Михаил Ефимович, кириэ?илэтигэр к?н?н, иллюминаторынан ???й?н к?рд?. Былыт кэлимсэ хал?а?ата ?рэллэн, онон-манан бы?ытталаммыт киэ? а?хай а?а?астарынан аллара тукулаанны?ы сэдэх мастаах-оттоох киэ? сир нэлэ?ийэн к?ст?р. У?а диэки ыраах ?л??нэ кэтит к??х лиэнтэ урсуна к?л?м?рд?? дьиримниир, ха?ас ?тт?ттэн синньигэс салаа ?рэх эрийэ-буруйа субуллан т??эр.
Лииндэ ?рэх ?рд?нэн к?т?н и?эллэр эбит. Киэ? да дойду буолла?а, бу бэйэлээх сири-уоту кыа?ын дэлэччи ту?анар ки?и т???л??х барыс, дохуот ылыа этэй? Манна таба иитэр буол, барыс хайаан да киириэ этэ. Мантан ар?аалыы хоту диэки Ээйик курдук киэ? тай?алаах сиргэ питомник тэрийэн, кии?и а?алан тэнитиэххэ баара. Икки-?с сыл устата бултаабакка уу?атан баран атын сирдэринэн тар?аталаан кэбистэр, киис ахсаана балай да эбиллиэ этэ. Республика ?рд?нэн сылга 25 ты?ыынча киис бултанар, хас т??рт?? киистэн биирин ылар буоллахпытына, ол аата с??с ты?ыынчаттан эрэ кыра чорбойор киис саппаа?а баар. Ону икки т?г?л элбэттэр, дэлэ барыс буолуо этэ дуо?
Андаатары му?утаан 600 ты?ыынчаны бултанара, он-тукпут билигин 200 ты?ыынча?а т?стэ, дьи?инэн 500 ты-?ыынчаны таах бултуур кыахтаахпыт. Ол инниттэн били??и андаатар ахсаанын икки-?с т?г?л улаатыннарыахха наада. Онон хоту элбэх к??ллэрдээх сиргэ эмиэ питомниктары тэрийтэлээтэххэ сатанар. Бэйэни салайыныыга киирдэххэ, маннык дьа?аныы суолтата улаатыа, к?дь???э к????р??.
Былыт хал?а?ата эмиэ хойдон, с?м?л??т туох да к?ст?бэт ??т туман быы?ынан биир к?дь?с к?т?н ньирилиир. Михаил Ефимович эргиллэн салон и?ин кэриччи к?рб?тэ, дьон ?ксэ налыйан, кириэ?илэлэригэр тиэрэ т??эн нухарыйбыттар, бэрт а?ыйахтара ха?ыат, сурунаал аа?а олороллор…
…О?о саас к?рд??х-нардаах кэмнэрэ, киэ? Эркээни Эбэ хотун э?силлэр иэнигэр, ?кт?м сиригэр-уотугар, сэдэх да буоллар, с??рэн-к?т?н, оонньоон-к?р?лээн ааспыт ха?ан да умнуллубат ча?ылхай т?гэннэрэ хара?ын иннигэр бу баардыы элэ?нээн аа?арга дылы гыннылар. Т??? да сэрии, сут-кураан мэ?э?иктээх аас-туор сыллар б?р??кээтэллэр, оччотоо?у кэм олус ыраас, сырдык ?йд?б?л?нэн ураты к?нд? буолар эбит.
Сэрии сылларыгар, ол кэнниттэн да?аны олус кы?ал?алаахтык олорбуттара. Ордук иитэр-а?атар а?ата суох а?аардас ийэлэр эрэйдэнээхтээбиттэрэ. Ийэлэрэ нэ?илиэк ма?а?ыыныгар остуорастаан, дьиэ сууйан, о?ох оттон о?олорун ииппитэ. Сельпо хонтуоратын муннугар быыкаа хоско бэ?иэ кыбыллан олорбуттара. Билигин о?о эрдэ?инээ?и кэмин ?йд??т???нэ, биир т?м?к санаа?а кэлэр: ?ск?т?н оччотоо?у аас-туор олох кинилэр эрэ дьиэ кэргэннэрин кыпчыйбыта эбитэ буоллар, билигин кини тус бэйэтин эрэ оло?ун тупсарынарга дьулу?уо этэ. Ол эрээри, кини к?р?р?гэр, оччолорго ыал барыта дьада?ытык олороро. Онон сиэттэрэн дьон-сэргэ барытын ту?угар олох тупсарыгар ба?а санаа эрдэттэн ??скээбитигэр с?п. Онуоха ийэтэ кы?ал?алаахтарга туох баарынан, тугу кыайарынан-сатыырынан барытынан к?м?л??? сатыыр ?т?? холобура ?ч?гэй ?тт?нэн дьайбыта чахчы.
«Кы?ыл сулус» холкуос о?олоро ?кт?м?? ??рэнэллэрэ. Ол эрэйдээхтэр, та?ас-сап м?лт?х дьоно, аара кэлэ-бара кинилэргэ киирэн иттэн аа?аллара. Онно ийэтэ о?олору сылаас чэйинэн, тугунан эмэ к?нд?лээн ыытара. Ол и?ин кини эмиэ до?отторуттан тугу да кистээбэккэ, ти?эх ?л??т?ттэн бэрсэ, ?ллэстэ ??рэммитэ.
Сир аайы ханна ба?арар буоларыныы, кыра саа?ыттан ?лэ?э миккиллибитэ. Ийэтэ тэрилтэ о?о?ун отторугар к?м?л???н мас кыстыыра, уу ба?ара, тэлгэ?э хаарын к?рдьэрэ. Сайынын холкуоска окко ?лэлэ?эрэ.
??рэ?ин ыарыр?аппат этэ. Ийэтигэр к?м?л???р буолан, дьиэ?э дьарыктанарыгар т??? да солото суо?ун и?ин, истибитин тута ылынымтыа, ы?ыктыбат ?йд????. Кини ол хаачыстыбатын ыаллыы олорор дириэктэрэ Г.Ф.Саввин хайгыыра, куруук ?лэлээн хачыгырайа сылдьар к?рс?? уолчааны с?б?л?? к?р?р?. О?олору кытта оонньуур т?гэн оскуола?а перемена эрэ кэмигэр тосхойоро. Оччотоо?у о?олор с??р??лээх-к?т??лээх, т?ргэн хамсаныылаах сылбыр?а оонньуулары с?б?л??ллэрэ. Онно Миша куруук инники, к?рэстэ?иилээх ?тт?гэр сылдьара. Ханна барыай, оннукка соро?ор охсу?ан да ылар т?гэннэр баар буолаллара. Оскуола о?олоро «хотугулар» уонна «со?уруу??улар» диэн икки б?л?хх? хайды?ан киирсэллэрэ. Кини охсу?уук буолбатах этэ уонна кими да к?л??-элэк гынары олох с?б?лээбэтэ. Ол и?ин учууталлар кинини к?рс?? ??рэнээччинэн аа?аллара.
О?о сылдьан улааттахтарына бары ??рэхтээх, хамы?аар буолар ба?а санаалаахтара. «Мин, хамы?аар буоллахпына, ону о?оруом, маннык гыныам», – диэн ким туох ба?а санаалаа?ын этэн куотала?а оонньууллара. Онуоха кини биирдэ: «Куораттан элбэх табаар, бородуукта а?алан дьо??о барыларыгар тэ??э ?ллэриэм этэ», – диэбитигэр сорохтор к?лб?ттэрин, сорохтор сэргии, боччумура истибиттэрин ?йд??р. Оччолорго о?о ?ксэ араас массыына, с?м?л??т, патефон э?ин булунар ба?алаах буолара. Оттон сорохтор, биллэн турар, уордьаннаах, мэтээллээх байыаннай эбэтэр дьи?нээх хамы?аар курдук та?ныахтарын-саптыахтарын ба?араллара. Ол эрээри дьо??о барыларыгар ?т??н? о?оруох ба?а санаа ба?ыйар буолара. Билигин дьон ?ксэ бэйэ эрэ интэриэ?ин к?р?нэр ?тт?гэр о?унна. Ону адьас ку?а?ан диэххэ сатаммат эрээри, уопсастыба уонна бэйэ интэриэ?ин тэ??э к?р?лл??хтээх. Хайа эмэ ?тт?гэр кэлтэйдээ?ин та?ыста?ына, уопсастыба?а да, бэйэ?э да с??йтэриилээх буолара чахчы. Оттон кини о?о сылдьан дьо??о барытыгар тугу ба?арар тэ??э ?л??лээн, бэл охсуспут «?ст??хт?р?н» матарбакка, ?ллэрэр ба?а санаата ха?ан да?аны халба?наабат этэ. Кырдьа?астары, ыары?ахтары, инбэлииттэри бастатан туран ?л??л??р ?й?-санааны оччоттон этэ сатыырга холоммут эбит. Ол да и?ин, ити ба?а санаатын о?о эрдэ?иттэн иитиэхтээбит буолан, Россия?а социализм идеята эстиитин олус ыарыылаахтык ылынан эрдэ?э.
Улахан убайа Ким Эдьигээ??э кэлэн ?лэлии олорон, Мишаны сэттис кылаас кэнниттэн бэйэтигэр ылан ??рэттэрбитэ. Биир сыл дьиэлэнэн ??рэммитин кэннэ убайын аармыйа?а ылбыттара. Инньэ гынан орто оскуоланы Эдьигээ??э интэринээккэ олорон б?тэрбитэ. Оччолорго саха о?олоро Дьокуускайга киирэн, интэринээккэ олорон иккис оскуола?а ??рэнэллэрэ. Кини да?аны онно киириэн с?п эбитэ буолуо да, то?о эрэ Эдьигээ??э таласпыт. Бука, а?ата хаалбыт сирэ тардар, угуйар буолан тиийдэ?э…
* * *
С?м?л??т, дьиги?ийбэхтээт, аллара ы?ыктынан салгы??а охсуллумахтаан ылла. Намтаа?ы??а бардылар, ол аата, чуга?аан эрдэхтэрэ. Иллюминаторынан ???с гынна. Со?ордук, ?л??нэ ?рд?нэн к?т?н и?эллэр. А?ыйах дьиэлээх-уоттаах Бэстээх учаастагын аа?а охсубуттар, иннилэригэр Баахынай мыраана, онон-манан ордон хаалбыт хаарбах тутуулар, дуобат курдук, чочору?ан к?ст?лл?р. Ок-сиэ, бу дойду ы?ыллан-то?уллан б?пп?т. Урут элбэх ки?илээх-с????лээх б?д?? учаастактар этилэр дии. Хомсомуолга ?лэлиир эрдэ?инэ, хайы?арынан походтуу кэлэллэрэ, элбэх субуотунньуктары тэрийэллэрэ…
Дьон-сэргэ ырыынак сы?ыаныгар киириигэ бэлэмэ суох олорон биэрэн иэдэйдэ. Бэйэни салайыныы, к?р?н?? боппуруо?ун дэбигис ылынымаары гынна. Олус бытаарыы та?ыста, дьон ?й?-санаата уларыйбата с?рдээх. Урут сопхуос са?ана на?аа бэлэм?э ??рэнэн, ким эрэ кэлэн дьа?айарын-тэрийэрин, хамнас биэрэрин кэтэ?э ??рэнэн хаалбыттар.
С?м?л??т, сыыйа намтаан, ?л??нэ ха?ас мыраанын ?рд?нэн ыраах сырдаан к?ст?р бачымах курдук хойуу тутуулардаах Эдьигээн б????лэгин ту?аайбытынан супту сурулаан аллара диэки т??эн истэ. Мыраан ?рд?нээ?и хардьа? тыа ньирээйи мастара ки?и хара?ар чуолкайдык к?ст?р буоллулар. Ол Стрекаловка ?рэх с?нньэ, сиэдэрэйдик иэ?иллэн, ?р?? к?м?с м????рэлии к?л?м?рдээн к???ннэ. С?м?л??т, б????лэги ?рд?нэн балай да аа?а к?т??т, у?а ?тт?нэн ?р? ханарыйан т?тт?р? эргилиннэ. Эбэ модьо?о мыраанын ?рд?нээ?и сэдэх тутуулардаах аэропорт хонуутугар т??эн, у?ун бетон суол устун тилигирэйэ с??рдэ.
Эдэр учуутал
Олунньу са?атынаа?ы сарсыардаа??ы дьыбардаах халлаан ?р?? былытынан сабыллан турбут чараас б?р??т?н сэгэтэ тарпыт курдук, илин са?ах иитэ ?р?с ?рд?нэн к?м?с кытах дуйунуу су?уктуйа сырдаан эрдэ?инэ, Стрекаловка ?рэх сырыынньа хаа?ын баты?а чуо?успут дьо?ус тутуулардаах эргэ дьиэлэртэн биирдэстэриттэн хачаайы к?р??нээх эдэр кыыс тахсан хайы?ар кэтэ турар. К?н?н тура-тура т??к??н??н, ким эрэ олус кэ?этэн кэбиспит быатын хат с??рэн, хааты?катын т?б?т?гэр с?п т?бэ?эр гына кыаратан баайталаата. Балай да ?р бодьууста?ан хайы?ардарын кэтэн кэлгиэ быаларынан кириэстии тардыталаан баанан баран, икки торуоскатынан сэрэхтээхтик тайанан, ?рэх эниэтин намы?ах сирэйинэн аллара диэки анньынна. Мууска киирэн ?рэх с?ннь?н баты?а тыырыллыбыт суолунан холкутук сыыйа тэбэн барбахтыы т??ээт, т?тт?р? иэ?иллэн сыыры ?р? та?ыста. Дьиэлэр кэтэхтэринэн кытылы баты?а эрийэ-буруйа сыыйыллар килэркэй суолу туту?ан олорор сирин ту?аайыытыгар эргиллэн кэлиэр диэри чаас чиэппэрэ холобурдаах аа?а о?уста.
Дьиэтигэр киирэн сыыйа-баайа суунан-тараанан, о?ох ?рд?гэр турар сылаас чаанньыктан чэй куттан сулбу-халбы а?ыы т?стэ. Б?л??н ?с чааска диэри тохсус кылаастарга химия уруогар бэлэмнэммит тэтэрээтин, учебнигын туумба ?рд?ттэн хомуйан бартыбыалыгар угунна. Та?а?ын уларыттан ?лэтигэр тахсаары туран ча?ытын к?р?мм?тэ, сэттэ а?аар буолан эрэрэ.
А?ыйах хаамыылаах сиргэ турар улахан оскуола дьиэ?э киирбитэ, ким да кэлэ илик эбит. Учуутал хо?угар киирэн сонун, бэргэ?этин ыйаат, ойо?оско турар сиэркилэ?э к?р?нэ, та?а?ын-сабын к?нн?р?нэ т?стэ уонна к?р?д??ргэ тахсан кэрийэ сылдьан кылаастары к?р?тэлээтэ. Паарталар, остуоллар туруулара бэрээдэктээ?ин, дуоскалар ыраастарын, барыларыгар миэл, тирээпкэ баарын астына к?р?н т?нн?н киириитигэр атын учууталлар утуу-субуу кэлитэлээбитинэн бардылар.
– Здравствуйте, Анастасия Яковлевна. Вы, как всегда, первая. Сейчас по пути заходила в интернат, грязновато живут ребята. Что-то долго болеет наша воспитательница. Кстати, с сегодняшнего дня Ваша очередь ее заменить, – быйыл са?а ананан кэлбит орто оскуола дириэктэрэ Марианна Евгеньевна Фрейберг, учууталыскай аанын а?аат, дьа?айбытынан барда.
– О, Настенька молодец, каждое утро зарядкой занимается и на лыжах ходит. И когда все успевает? – барыларыттан а?а саастаах, ?р? ба?аарыйбыт улахан са?алаах нуучча тылын учуутала Зоя Дмитриевна Головина олохтоох миэстэтигэр остуол ба?ынаа?ы олоппоско олоро т?стэ. – Как на фронте, всегда подтянутая ходит, молодчина.
Зоя Дмитриевна – фронтовичка, т?гэн тосхойдор эрэ сэрии ту?унан бииргэ ?лэлиир дьонугар, о?олорго да?аны куруук кэпсии сылдьарын с?б?л??р.
Оскуола ?лэ?иттэрин а?аарын кэри?э Воронеж, Ярославль курдук со?уруу??у куораттартан кэлитэлээбит сымна?ас килиимэттээх дойду дьоно этилэр. Инньэ гынан, тыйыс айыл?алаах у?ук хотугу сир тымныытыгар ??р?йэ?э суохтара таайан, ?кс?лэрэ сонноох сылдьан уруоктарын ыыталлара. Арай дириэктэрдэрэ Марианна Евгеньевна, Тиксиигэ т?р??б?т олохтоох ки?и сиэринэн, сонун устан, хара?а к??х к?ст??м?н та?ынан халы? т?? былаатын санныгар б?р?нэн сылдьара. Кини а?ата Евгений Фрейберг Тиксиигэ аан ма?най метеостанцияны тэрийэн ?лэлэппит ки?инэн биллэр. Кыы?ын т?р??б?т сирин аатынан Тиксии диэн с?рэхтээбитэ сибидиэтэлистибэтигэр сурулла сылдьар ???. Кыы?а ону пааспар ыларыгар Марианна диэн уларыттарбыт. С?рдээх дьа?аллаах, ыпсарыылаах тыллаах-?ст??х ки?и. Та?ас-сап кырыымчык кэмигэр маннаа?ы экспедициялары кытта кэпсэтэн интэринээт о?олорун барыларын хааты?калаата, тэлигириэйкэ булан кэтэрдитэлээтэ. ?сс? Анастасия Яковлевна Дьокуускайга иккис оскуола?а ??рэнэр кэмигэр интэринээт о?олоро бары формалаах буолалларын, уолаттар хара сукунаттан тигиллибит киитэллээх, оттон кыргыттар баартыктаах сылдьалларын ту?унан кэпсээбитигэр барыларыгар оннук форма тиктэртээбитэ. Сиэрин ситэрэн ?сс? эмиэ сукунанан сааскы сон уонна муоданы ?т?ктэн молниялаах бэлбиэт куурка тиктэрэн, бы?ата, маанытык та?ыннартаабыта.
Анастасия Яковлевна институт кэнниттэн биология уонна география учуутала идэлээх бу дойдуга быйыл са?а кэлэн ?лэлээн эрэр. Эмиэ кини курдук ??рэ?ин са?а б?тэрэн Воронежтан кэлбит Смирнов Борис Иванович диэн кыра у?уохтаах эдэркээн физрук уол, Анастасия Яковлевна хайы?ардыыр сура?ын истэн, ??сэргээн эрэрдии му?атыйбыт куола?ынан барыларын диэки кылап-халап к?р?тэлии-к?р?тэлии:
– А ребята у меня не хотят лыжами заниматься, никто меня не слушается. Уеду отсюда, – диэтэ.
– Ок, ки?ибит кэллэ-кэлээт куотардыы о?остон эрэр дуу? – математика учуутала Иннокентий Афанасьевич Герасимов, элэктээбиттии, к?лэ т?стэ.
Ону с?б?лээбэтэх курдук, кэргэнэ Марфа Дмитриевна, саха тылын учуутала, эрин диэки хатыылаахтык к?рб?хт??т, уолу алы гынардыы, ньуолбардык са?а аллайда:
– Да ты что-о, Боря, не надо… Вот Анастасия Яковлевна поможет тебе.
– В самом деле, Борис Иванович, мы все поможем тебе, – оскуола заву?а Матрена Петровна тыл кыбытта.
Онуоха элбэ?и аахпыт-билбит, уопуттаах салайааччытын ыллыктаах тылын-???н ?й??н, Анастасия Яковлевна барыларыгар ту?аайан этии киллэрдэ:
– Точно, давайте отныне каждое воскресенье все кататься на лыжах. Боря будет руководить нами.
– Кырдьык да?аны!
– Я поддерживаю Настю.
– Да, покажем пример детям.
– С?п этэ.
Уруокка киириэхтэрин иннинэ кылгас мунньах а?аардаах кэпсэтии т?м?гэр учууталлар ?р?б?л к?н сарсыарда уонтан биир чаас устата хайаан да бары хайы?ардыы тахсар ту?унан бигэтик кэпсэти?эн, кылаастарынан тар?астылар.
* * *
Б?г????ттэн ыла у?уннук ыалдьыбыт интэринээт иитээччитин оннугар ?лэлиэхтээх Анастасия Яковлевна, улахан кылаас уолаттарын хо?угар киирэн, кэккэлэ?э турар ороннор иннилэринэн хаамыталыы сылдьан, муннук ороннорго ч?м?хт???н олорор о?олортон, кэпсэтии та?ааран, с?бэлэ?эр бы?ыынан интэринээт оло?ор-дьа?а?ар туох итэ?эс-бы?а?ас баарын, инники ?тт?гэр хайдах дьа?анар ба?алаахтарын ?тэн-анньан ыйытала?а сатыыр.
Ма?ан са?алаах хара?аты?ы от к???э былаачыйалаах, ханан да кир-хох сыстыбатах кылбаа ма?ан т??сэ?кэлээх, уурбут-туппут курдук бы?ыылаах-та?аалаах, киэ? арылхай харахтаах эдэркээн учуутал кыыс сэрии кэмигэр хойутаан ??рэммит ?рд?к? кылаас сорох сиппит-хоппут уолаттарын кытта а?ыйах сылынан быыса?ар, эгил-тэгил тэ? саастыылаахтара этэ.
– О?олоор, воспитательгыт ыалдьар кэмигэр мантан инньэ кинини мин солбуйуохтаахпын. Директорбыт Марианна Евгеньевна сарсыарда аайы э?игини к?р?н бэрэбиэркэлээн киирэр. Кирдээхтик олороллор, режими аанньа тутуспаттар диир. Ону туоратарга тугу о?оробут, режими хайдах туту?абыт?
Ким да тутатына хардарбата. Хосторо тымныы буолан ?кс?лэрэ тэлигириэйкэлээх да буоллаллар, то?мут курдук кумуччу туттан, иннилэригэр чараас былаачыйанан эрэ турар эдэркээн учууталларыттан кыбыстыбыттыы, кэмчиэрийэн олордулар.
– Кырдьык, дьиэ?ит та?а, кирилиэскит, к?рдь?кк?т кирдээх, умывальниккыт аннынаа?ы бааххыт то?уллубакка толору турар. Бэйэ?ит оскуола?ытыгар, дьиэ?итигэр куруук телогрейканан сылдьаргыт к?р?рг? ?ч?гэйэ суох.
– ?лэбит элбэх…
– Маспытын-уубутун бэлэмниибит.
– Дьиэбит тымныы, – онтон-мантан симик са?алар одо?-додо? и?илиннилэр.
– Анастасия Яковлевна, эн хайдах то?моккунуй? – тэлигириэйкэтин э?ээрин с?р?? туттан олорор Коля Софронов кэмчиэрийбиттии ыйытта.
– Мин сарсыарда аайы эрдэ тураммын зарядкалыыбын, хайы?ардыыбын уонна хайдах то?уохпунуй?
Дьи?инэн, кини оскуола?а барарыгар былаачыйатын и?инэн чараас куопта кэтэрэ. Хаты?ыр буолан онтукатын билиннэрбэт этэ, билигин онтун эмиэ кэтэн турара.
– Тыый, хайдах онно барытыгар бириэмэ? тиийэрий?..
– Режими туту?абын.
– Оччо?о хата режим?ин кэпсээ эрэ.
– Только барытын, сарсыардаа??ыттан са?алаан… – сэргэ?элиир са?а-и?э арыый элбээн, кэпсэтии с?ннь?н булуох курдук буолла.
– Мин сарсыарда алта а?аарга туран зарядкалыыбын уонна 15 м?н??тэ устата хайы?ардыыбын. Суунан, а?аан бараммын сэттэ а?аарга оскуола?а баар буолабын. Эбиэккэ диэри э?иги смена?ытыгар химия?а, биология?а уруок биэрэбин. Эбиэттэн киэ?э иккис смена?а ботаниканы ??рэтэбин, юннаттар куру?уоктарын, агитационнай ?лэ ыытабын. Нэдиэлэ?э т??ртэ киэ?ээ??и оскуола?а ??рэтэбин. Ол кэнниттэн дьиэбэр кэлэн сарсы??ы уруоктарбар бэлэмнэнэбин.
– Уонна алта а?аарга тура?ын?..
– Туран.
– Онно уу? ханар дуу?
– Ханар. Урут студенныы сылдьан да?аны хойукка диэри дьарыктанар, эрдэ турар этибит. Инньэ гынан ??рэнэн хаалбыппын.
– Тыый, оччо?о би?иги бириэмэбит ?г?с ?тт?н утуйан тахсар эбиппит дии, – учууталларын кытта, уруккуларын курдук, кэмчиэрийэ, кыбыста тутталлара сыыйа симэлийэн, бэйэлэрин тэ?нээхтэрин курдук, с???н-махтайан, бэрки?ээн кэпсэтиигэ бары а?а?астык кыттан бардылар.
Анастасия Яковлевна бэйэтэ да?аны, исти? сы?ыан, чугаса?ыы тыына ??скээбитин билинэн, и?нигэ?э суох холкутук са?аран-и?эрэн салгыы кэпсээбитинэн барда:
– Мин эмиэ, э?иги курдук, оскуоланы б?тэриэхпэр диэри интэринээккэ олорбутум. Онно бэйэбитин дьа?анар сэбиэттээх, бэрэссэдээтэллээх буолар этибит.
– Ханнык оскуола?а ??рэммиккиний? Ол сэбиэттэри ким тэрийэр, туох ?лэни ыытар этилэрий? – тэлигириэйкэлээх уолаттар ортолоругар со?ото?ун толстовканан олорор, ?р?к?йб?т хара куударалаах басты? ??рэнээччи Миша Николаев эрилкэй киэ? харахтарынан бол?омтолоохтук к?р?тэлээтэ.
– Дьокуускайга иккис оскуола?а ??рэммитим. Барытын ??рэнээччилэр бэйэбит испититтэн бэйэбит талан тэрийэрбит. Алталыы-сэттэлии ки?илээх спортивнай, ха?аайыстыбаннай, санитарнай, культмаассабай сектордар сэбиэттэрин таларбыт. ?сс? ха?ыат та?аарар художниктардаах, редколлегиялаах буоларбыт. Олор салайар этилэр. Хостор аайы ыстаары?алар баар буолаллара, кинилэр дьу?уурунайдары аныыллара. Барытын бэйэбит к?р?нэр, о?орор этибит. Ким да, хайа да учуутал кэлэн бэрэбиэркэлээбэт этэ.
– Оо, на?аа ?ч?гэй эбит дии!
– Кырдьык да?аны, би?иги эмиэ инньэ гыммаккабыт…
– Би?и да?аны тэринэрбит то?о сатамматый? – Миша, барыларын санааларын т?мэрдии, бы?аччы эттэ.
Анастасия Яковлевна, ??р??т?н кистээбэккэ, ?р???сп?тт?? тыл к?т?хт?:
– Чэ оччо?о сэбиэппитин талыа?ы?.
О?олор, тута с?р??н дьыала?а эмискэ киириэхтэрин толлубут курдук, кэмчиэриспиттии к?л?м алла?ан, сирэй-сирэйдэрин к?р?ст?лэр. Чочумча тохтуу т??ээт, Миша та?ыгар олорор, эмиэ куударатын ха?ас ?тт?гэр кэлтэччи тарааммыт Володя Федотов симиктик тыл быктарда:
– Ээ, би?и эмиэ бэйэбит…
– Кырдьык, би?иги эмиэ бэйэбит талыннахпытына?..
– С?п-с?п, инньэ гыныаххайы?.
– Анастасия Яковлевна, эн баран сынньан.
Учууталлара к?лэ т?стэ. Кэпсэтиитэ табыллан, ис-и?иттэн ??рэн, астыммыт бы?ыынан ыты?ын ыты?ыгар тэс гына охсон, сууралаамахтаан ылла.
– Чэ с?п, кытааты?, хомуну?! – эргичис гынан тахсыахтыы хос и?ин кэрийэ к?р?н и?эн, хара?а о?ох та?ыгар сытар турба?а баайыллыбыт туох эрэ улахан к????? тимирдэргэ и?иннэ. – Бу тугуй, о?олоор?
– Ити Миша штангата, к?н аайы дьарыктанар, – Коля Софронов киэн тутта хардарда.
– Оо, дьэ маладьыас, Миша, табаарыстаргын эрчийдэ?и? дии. Зарядкалаа?-хайаа?, дьон онноо?ор тымныы уунан, хаарынан сууналлар, ол и?ин тымныйбаттар, ыалдьыбаттар.
Оскуола
Дириэктэрдэрэ, сарсыарда а?а?ас уруоктаах буолан, суо?а. Анастасия Яковлевна ахсыстарга биологияны ??рэтэн баран учууталыскайга киирбитигэр, Марианна Евгеньевна кинини хайдах эрэ сирэйэ-хара?а сырдаан, ??рэ-к?т? к?р?стэ.
– Ну, здравствуй, мадонна, ходишь, уроки даешь, а там ребята сами… – тугу эрэ ситэ са?арбакка м?ч??нээн кэбистэ. – В общем сама посмотришь после уроков.
«Тыый, тугу о?орбут буоллахтарай?» – диэн Анастасия Яковлевна у?ун перемена?а диэри икки уруок устата и?игэр ааллара, дьиксинэ саныы сырытта. ???с уруок б?тээтин кытта интэринээтигэр с??рэн тиийбитэ, хара?ар дьиэ та?ыттан ыла са?алаан к??ппэтэх атын хартыыната арылынна. Кирилиэс та?ынаа?ы ки?и хара?ын аалар ара?ас ??н??х муус-хаар, кир-хох суох буолбут. И?ирдьэ киирбитэ, суунар хос ып-ыраастык сууйуллубут, урукумуонньук аннынаа?ы баах тобус-толору кирдээх уунан билгийэн турар бэйэтэ кубус-кураанах килбэйэн олорор. Хостор, утуйар ороннор бары тупса?ай ба?айытык хомуллубуттар. Икки хо?унан олорор кыра кылаастар о?олоруттан ыйытала?а, кэпсэтэ-хайгыы т??эн баран, эдэр учуутал с?ргэтэ к?т???ллэн, дьиэрэ?кэй а?аардаах оскуолатыгар т?тт?р? элэстэнэн та?ыста.
– А ну-ка, теперь расскажи, моя красавица, как тебе удалось совершить культурную революцию? – Марианна Евгеньевна, Анастасия сирэйэ-хара?а сырдаан киирбитин к?р?н, куолутунан к?лэ-оонньуу кэриэтэ, ыйытта.
– Барытын Миша Николаев тэрийбит ???, бары мустан мунньахтаабыттар. Хас да сектор сэбиэтин, хостор ыстаары?аларын бэйэлэрэ талбыттар уонна тута дьа?анан ?лэлээн-хамсаан барбыттар, – Анастасия Яковлевна ??рэ-к?т? бэ?э?ээ??и к?рс????т?н ту?унан си?илии кэпсээн биэрбитигэр дириэктэрэ тэ??э ??рсэн, с???-махтайа и?иттэ. Урут атын оскуола?а итинниги к?рс?бэтэх, билбэтэх эбит буолла?а.
– Оказывается, детям самим надо давать власть.
Итинтэн сиэттэрэн, олох-дьа?ах, ?лэ-хамнас ту?унан киэ?ник хабан кэпсэтиигэ баар учууталлар бары кытыннылар.
– Дорогие коллеги, нам как-то надо оживить работу кружков. До сих пор они существовали формально, только на бумаге. Каждый специалист должен проводить практическую общественно-полезную работу на занятиях кружков по своему предмету. Как вы на это смотрите?
– С?п буолуо, – математик Иннокентий Афанасьевич ылбат-биэрбэт икки ардынан и?иэтиннэ.
– А как это должно выглядеть на деле? – Зоя Дмитриевна чуолкайда?ааччы буолла.
– Ну вот, вам, например, как преподавателю русского языка и литературы ставить хотя бы по праздникам пьесы, сценки из произведений классиков силами учащихся и населения.
– Вот как? Впрочем, почему нельзя? Можно.
– Вот и хорошо, таким же образом нужно поступить и в кружке по якутскому языку. Немного иначе обстоит дело по истории, биологии, математике. Но и тут можно проводить интересные занятия, главное, детей надо заинтересовать, привлечь их внимание к активной деятельности, – Марианна Евгеньевна учууталлары ??рэтэр-иитэр ?лэ?э угуйар ?т?? ба?ата, ?й-санаа кылын таарыйар исти? тыла-??? барыларын к???л??ргэ, бэйэтигэр чуга?атарга дылы гынна. – Вот буквально вчера произошло чудо. Благодаря Анастасии Яковлевне, интернатчики наши совершили, так сказать, культурную революцию. Все убрано, чисто, любо смотреть.
– Это Миша Николаев все организовал, я просто рассказала им из опыта своей интернатской жизни.
– Вот и чудесно, поделись и с нами своим опытом. Ты, кажется, окончила вторую школу в Якутске?
Анастасия Яковлевна, кэмчиэрийэ со?ус да тутуннар, кэпсээнин бэрт ыраахтан са?алаан сэ?эргээбитинэн барда.
Оччолорго иккис оскуола дириэктэринэн Роман Михайлович Поскачин диэн кип-киэ?инэн куруук чинчилиирдии к?р? сылдьар, ?р? тарааммыт баттахтаах, ордоотуу со?ус улахан са?алаах, у?ун ньоло?ор сирэйдээх хаты?ыр кыра ки?и ?лэлиир этэ. Кини н?кс?чч? со?ус туттан, киэ?-киэ?ник, чи?ник хардыылаталаан к?р?д??р устун хо?угар аа?арын т??? да?аны толло к?рд?лл?р, дьи?инэн, кини о?о?о да, ?лэ?иттэригэр да?аны бол?омтолоох, сымна?ас сы?ыаннаах ки?инэн биллэрэ. Учууталлар, интэринээт иитээччилэрэ ?кс?н эр дьон буолаллара. Биирдэ да?аны ??рэнээччилэрин м???н-этэн кирдиэлэппиттэрэ, т??рэйдээбиттэрэ диэн суо?а, т??? кыалларынан ?й??-убуу, с?бэ-ама биэрэ сылдьаллара. Николай Васильевич Егоров, Алексей Герасимович Захаров, Федот Васильевич Попов, Николай Дмитриевич Соловьев курдук учууталлар, интэринээт иитээччилэрэ: кыргыттарга Иван Лукич Лукшин, уолаттарга Василий Лукич Сенькин – ?г?с о?о ?й?гэр-санаатыгар ха?ан да умнуллубаттык и?эн хаалбыт, ?йт?н с?ппэт дьон буоллахтара.
Интэринээккэ хайдах бэйэлэрин к?р?нэн-дьа?анан олорбуттарын та?ынан куру?уоктары, ордук спортивнай, культмаассабай, юннатскай ?лэлэри, ураты к?хт??хт?к салайбыт Степан Павлович Петров, Василий Лукич Сенькин курдуктары Анастасия Яковлевна улахан махталынан бэлиэтээн а?ынна. Физрук Степан Павлович бэйэтэ эрчийбит о?олорунаан Иван Петровтуун, Дмитрий Саввиновтыын хайы?арга хамаанданан к?рэхтэ?иилэргэ хас да сыл устата республика?а миэстэлэспиттэрэ, бастаабыттара. Оттон Василий Лукич араас краеведческай, туристическай походтары тэрийэрэ, гербарий хомуйтарара.
– Вот тебе и карты в руки, организуй юннатский кружок, – дириэктэр, этэргэ дылы, эдэр учууталын тылыттан хабан ылла.
Анастасия Яковлевна, дириэктэрин соруда?ын т??? да эмискэ дьа?ал курдук со?уйа и?иттэр, эй да, ээх да диэн хардарбата, симиктик мичээрдээн эрэ кэбистэ. Сорудах бэрилиннэ да туолуохтаах, туох да диэн утары этэр, у?атар-кэ?этэр сылтах суох буолан биэрдэ. Уруоктарын быы?ыгар к?н? бы?а туохтан са?алаан ?лэлиирин эрэ ту?унан толкуйдуу, мунаара сырытта. У?ун мунаах-тэнээх санаа кэнниттэн институкка ??рэппит учуутала Василий Николаевич Дохунаев ньыматынан арай пришкольнай учаастак тэрийэн о?олорунан бэйэлэринэн араас ол-бу ??нээйи ??ннэттэрэн, к?р??-харайыы ?лэтин тэрийэн к?рб?т ки?и диэн т?м?ккэ кэлбитэ.
Киэ?э дириэктэрин кытта санаатын ?ллэстэ киирбитэ, заву?а Матрена Петровналыын тугу эрэ кэпсэтэ, с?бэлэ?э олороллоро.
– Мы как раз сидим обсуждаем, кого выбрать секретарем комсомольской организации и в учком. Кого можно, как вы считаете? – Марианна Евгеньевна, кэтэ?эн олорбут курдук, эдэр учууталыттан ыйыта то?уйда.
Анастасия Яковлевна, эмиэ урукку интэринээттээ?и оло?ун холобуруттан ?йд??н, тута хардарда:
– Обычно у ребят бывают свои лидеры, они сами должны выбирать.
– Это мы понимаем, – Матрена Петровна, эйэ?эс, холку бэйэлээхтик мичилийэн кэби?ээт, этиитин сахалыы т?м?ктээтэ: – Би?иги санаабытын этии эрэ бы?ыытынан киллэрэр кыахтаахпыт.
– Биллэн турар, Миша Николаев секретарь, оттон Шадрин Юлий дуу, Софронов Коля дуу учком буолуохтарын с?п.
– Вот и хорошо. Можно сказать, что мнения наши совпадают, – Марианна Евгеньевна, астыммыттыы, к?лэн ылла. – Вы, кажется, по какому-то делу пришли?
– Я по поводу юннатского кружка.
– Ах, да-да. Ну и с каким предложением?
– Что если пришкольный участок создать?
– Да-а? И чем же там заниматься?
– Школьники сами бы занимались овощеводством, сажали бы картошку, морковь…
– Ой, хорошо-о бы, а будет ли расти? – Матрена Петровна чахчы сэргээбит бы?ыынан унаарытта.
– А почему бы и нет? Хорошая идея, – дириэктэр бы?а т??эн са?а аллайда. Тугу эрэ толкуйдуу т??ээт, салгыы са?арда: – Только надо подобрать участок с хорошей почвой.
– Арба да?аны, эргэ ат дала баар ээ, киэ? ба?айы. Вот заброшенное стойло лошадей за общежитиями учителей.
– Точно, и от воды недалеко.
Нууччалыы-сахалыы бэркэ ?р?к?йэн бы?аарсыы кэнниттэн салгыы хантан туох сиэмэни булан ??ннэрэр ту?унан боппуруоска кэлэн и?иннилэр.
– Я попробую написать письмо бывшему своему руководителю. Думаю, он поможет и советом, и семенами, – Анастасия Яковлевна кичэмэл санаатын быктарбытыгар дириэктэрэ с?б?лэ?эн сонно тута хаба тардан ылла:
– Правильно думаешь, свяжись немедля, надо еще где-то заказать семена, подходящие нашим климатическим условиям.
– Наш район лежит на одной параллели с Архангельской областью. Может, туда напишем? – Матрена Петровна, куолутунан, ха?ан эрэ аахпытын-билбитин ?йд??н ылла.
– Очень хорошо, мы поищем адреса, с кем связаться в Архангельске. А вы сегодня же напишите своему руководителю.
Анастасия Яковлевна, киэ?э дьиэтигэр тиийэн, институттаа?ы сылларыгар биологияны ??рэппит учууталыгар Дохунаевка анаан-минээн сурук суруйда. Василий Николаевич Дьокуускайга аан ма?най ботаническай сады тэрийэн ?лэлэтэригэр студенныы сылдьан ?г?ст?к ?лэлэспит, практикатын барбыт салайааччыта этэ.
* * *
Сарсыардаа??ы дьыбардаах халлаан тумарыктыйар будул?аныгар курданалларыгар диэри сыгынньах уонча уол та?ырдьа сырсан тахсаннар, халы? хаар ыраас ньууругар ??к?р?йэн-к??лэ?ийэн ылбахтаат, тура эккирээн, т??стэрин, моонньуларын харса суох хаарынан суунан булумахтаннылар. Онтон с??рэкэлии сылдьан хардарыта к?хс?лэрин анньыстылар, ол быы?ыгар хатыйсан, т??нэритэ анньы?ан, устунан кып-кы?ыл буолуохтарыгар диэри тустан биликтэ?эн бардылар.
– Коля, кытаат, охтума-а!..
– Оо, Миша эмиэ кыайда!
– Володя, кэл! Эн би?и бэйэбит киирсиэххэ…
– Дабаай, Мишаны куолуо?у?!..
Орто курбуу у?уохтаах, ?р?к?йб?т хара куударалаах нууччалыы хааннаах уол тула тэлэкэчийэ сылдьан утуу-субуу ?рд?гэр кэлэн т??эр уолаттары, ?р-?т?р гынаттаабакка, хардарыта со?уталаан и?эр. Онтон к?рг??м?нэн сырсан кэлэн биир сомо?о буола ч?м?хт????т, сууласпытынан бары хаарга охтон т??эллэр. Харса суох булумахтанан, б?т??хтэ?эн, а?ыла?ан-мэ?илэ?эн тура эккирээт, интэринээттэрин диэки с??рэн ма?ы?аллар. Киирээт, соттордорун ?рд?гэр т??эн, эттэрэ-сииннэрэ итийиэр, кууруор диэри соттубутунан бараллар.
– Ыч-чаа…
– Хайдах ыччалыыгын, до?ор, кы?ыны бы?а дьарыктанан баран? – Миша, аттыгар сотторунан к?хс?н суураланан а?ылыы-мэ?илии турар табаары?ын диэки тэбэнэттээ?инэн к?р??т, к?лэн лэ?игирэттэ.
– Ээ, ??рэнэн хаалбычча, ?йд??м?нэ…
– Бээ, кырдьык, былырыын т????? са?алаатыбыт этэй?
– Олунньу ыйтан.
– Ээ, с?п-с?п, били Анастасия Яковлевна режим ту?унан кэпсиэ?иттэн ыла тута дьарыктаммыппыт дии. Билигин тохсунньубут б?тэн эрэр. Кырдьык, сыла чуга?аан эрэр эбит, – хаты?ыр, намы?ах у?уохтаах Володя Федотов бигэргэтээччи буолла.
– ?ч?гэй буолбат дуо к?н? бы?а чэбдик сылдьарбыт?
– ?сс? киэ?э сытыах иннинэ суунарбыт ?ч?гэй ээ, т??н олус кытаанахтык утуйан тура?ын.
– Ол эрэ буолбатах, кэлин тумуулаан да к?рб?т буоллубут дии.
– Анастасия Яковлевна эрчилиннэххитинэ ыалдьыаххыт, грипкэ ылларыаххыт суо?а диэн с?пк? да эппит эбит.
– Кырдьык, ол и?ин дэгиттэр барытыгар эрчиллиэххэ наада, – Миша до?отторун биир санаа?а т?мэр, к???л??р бы?ыынан кэриччи к?р?тэлээтэ.
– Оттон хайы?ардыыбыт дии.
– Ол диэн кыра.
– Миша бэйэтэ штанганан дьарыктанар, ол и?ин к??стээх, – Коля Софронов табаары?ын илиитин-ата?ын, быччы?ын туппахтаан к?р?р.
– Айыкка, до?ор, миигинник ки?и тимири кытта ?р? тус-туо суохпун. К??стээх, улахан эрэ дьон дьарыктаныахтарын с?п.
– Оннук буолбатах. Владимир Стогов диэн кыра ыйаа?ы??а аан дойду чемпиона бэйэтин ыйаа?ыныттан икки а?аар т?г?л ыараханы анньар.
– Тыый, с?рдээх да буолар эбиттэр! Оттон эн т???н? анньа?ын?
– Мин нэ?иилэ бэйэм ыйаа?ыммын к?т???б?н. Анаан эрэ дьарыктаннахха улаханы сити?иэххэ с?п. Холобур, Плюкфельдер, американец Пауль Андерсен, онно олорор японец Томми Коно курдук.
– Итилэри эн хантан билэ?ин? – уолаттар сирэйдэрэ-харахтара ?р?к??эн, Мишаны т?г?р?йэн кэбистилэр.
– «Физкультура и спорт» сурунаалтан уонна «Советский спорт» ха?ыаттан.
– Ээ, куруук библиотека?а сылдьар ки?и билэн б??? буолла?а дии.
– Аан дойду, Олимпиада чемпиона буоларга ынырык эрчиллии наада буолуо ээ?
– С?рдээх буолла?а дии.
– Оннук буолумуна. Холобур, бокса?а ыарахан ыйаа?ы??а чемпион Рокки Марчиано апперкот диэн со?отох удары уу анныгар т??рт чаас устата тохтоло суох охсоро ???.
– Аата с?р?н, Миша, эн эмиэ оннук дьарыктаныа? дуу? – ким эрэ омуннуран ыйытта.
Миша, бэрки?ээбиттии, к?лэн кэбистэ.
– Эс, мин дьи?нээх спорка охтуом суо?а. Эппин-хааммын эрэ сайыннарар ту?уттан дьарыктанабын.
– Оо, о?олоор, остолобуойбутугар хойутаары гынныбыт!
– Кырдьык да?аны.
– Уруок кэнниттэн бары хайы?арга тахсаары?, сотору поход буолуо.
– С?п-с?п…
Тиэтэлинэн та?нан, бары остолобуойдарыгар саамыла?ан та?ыстылар.
* * *
Ньирээйи мастаах сэндэ?э ойуур быы?ынан хас да хайы?ардаах ки?и бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи, ?т?кт?сп?т курдук, субуру?а с??рэн и?эллэр. Кинилэр ахсыалар. Хара искиэрэлээхтэр, хааты?калаахтар. Хара бараа?ка бэргэ?элэрин кулгаахтара хас хамсаннахтарын аайы, кынатынан сапсынан эрэрдии, ?р?тэ даллара?ныыр. Бу орто оскуола тохсус, онус кылаастарын уолаттара Уолба учаастагар походтаан т?нн?н и?эллэр. Сарсыарда эрдэ туран айаннаан, к?н?с 11 чаас са?ана тиийэ охсубуттара. Оскуола дьиэтигэр дьону мунньан, лекция аа?ан, ха?ыат, араадьыйа сонуннарыттан кэпсээн агитационнай ?лэ ыытан баран, эбиэттии т??ээт, т?тт?р? айаннаабыттара.
?рэх то?ойдорун бы?ыта охсор а?халаат сир киириитин-тахсыытын аа?а с?тэ-с?тэ к?ст?р поход кыттыылаахтара дьиэлэрэ чуга?аан истэ?ин аайы эбии тэптэн тэтимнэрин эбэн, устунан к?рэхтэ?эр бы?ыынан сырсан киирэн бардылар. Бастаан и?эр этэрээт хамандыыра Миша Николаев кэнниттэн тэйиччи со?ус хаалан испит Ваня Никифоров т?ргэнник тэбэн б?т??хтээн чуга?аан кэллэ.
– Миша, т?ргэтиир ???б?т, дьоммут тиэтэтэллэр.
– Сылайбатах буоллахтара дуу? Дьэ ?с биэрэстэни с??рэбит, онтон дэриэбинэбит к???ннэ?инэ бытаарыахпыт, – тэтимнээхтик сыыйа тэбэн, Миша с??рэрин эбэн биэрдэ.
Стрекаловка муу?угар киирэн, чигдитийэ кытааппыт килэркэй суол устун харса суох тэбэн, ?с биэрэстэ сири начаас элэ?нэттилэр. Б????лэк кытыы дьиэлэрин кырыы?алара к?ст?р буолуута Миша, кэннин хайы?ан к?р?н баран, дьоно бары сити?эллэрин курдук бытаарда.
– Хайа, бары ?ч?гэйгит дуо?
– ?ч?гэйбиэт…
– Мин хайы?арым быата холкутаата.
– Оттон мин торуоскам хаалыга алдьанна, – Кеша Гоголев, к?лэн мичилийээт, хаалыга суох торуоскатынан далбаатанна.
– Дьэ мантан инньэ аргыый барыа?ы?. Улахан алдьаныыта, с?т?гэ суох ?ч?гэйдик сырыттыбыт, – Миша астыммыт бы?ыынан холкутук к?лэн кэбистэ.
– Улахан К??лгэ ха?ан барабыт?
– Кэлэр ?р?б?лгэ.
– Каникулбут кэмигэр Баахынайга дуу, Кыстатыам?а дуу баран кэлиэ?и?. Туох дии саныыгыт?
– Эбэтэр Куонара?а… – ким хантан сылдьарынан, бэйэтин дойдутун диэки иэ?эн тыл к?т?хс??тэ са?аланна.
– Ыраахтара бэрт, хайдах тиийээри…
– Ортотугар дьаам?а хонон тиийэр буоллахпыт дии.
– О?олоор, Марианна Евгеньевна Кыстатыам?а агитбригаданан баран концерт к?рд?р?н кэлэр ту?унан биллэрбитин истибиккит дуо? – Миша до?отторун кэриччи к?р?тэлээтэ.
– Тыый, ол оччо ыраахха концерт малын, та?а?ын-сабын хайдах с?гэн бараары… – тохсуска ??рэнэр Проня Спиридонов сибилигин баран эрэрдии аймана т?стэ. Атыттар да?аны мунаарбыт к?р??нэннилэр.
– Табанан барыахпыт. Директорбыт кэпсэтиэх буолбут, – хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээрэ Миша Николаев оскуола оло?ун былааныттан сонун и?итиннэриитин бары сэргии т?ст?лэр. – Кыра кылаастары кытары илдьэ барыахпыт.
– Ок-сиэ, дьэ ньиргиэр айан буолсу.
– Оттон табалаахтар куотар буоллахтара дии.
– Туох буолуой, дьаам?а хонукпутугар ситиэхпит буолла?а.
– Уу, ?ч?гэй да буолсу…
Поход кыттыылаахтара, инники к??тэр к?хт??х тэрээ?ин сонунун истэн ??рэ-к?т? аймала?ан, ким дьиэлээх дьиэтигэр, оттон ?г?стэр тутуспутунан интэринээттэригэр бардылар.
Ойуунускайы то?о билбэппитий?
Саха тылын учуутала Гаврил Васильевич Попов онустарга киирэн кылаас сурунаалын арыйан, ??рэнээччилэрин кэриччи к?р?н ким баарын-суо?ун бы?ааран бэлиэтии олордо?уна, Миша Николаев туран кэллэ.
– Гаврил Васильевич, Ойуунускай диэн поэт баара дуо?
– Баара… – эдэр учуутал, со?уйбуттуу, ??рэнээччитин ?р? к?р?н та?аарда. То?о ыйыппытын дьиибэргээн, утары ыйытардыы к?р?тэлээтэ.
– Ону би?иги то?о билбэппитий?..
– То?о ??рэппэппитий?..
– «Норуот ?ст????» ??? буолбат дуо?..
– Бээрэ, о?олоор, ону э?иги то?о ыйыттыгыт? – о?олор бары айдааран, к?йг??рэн барбыттарын дьиибэргээн, учууталлара буойардыы ыйытта.
– Оттон ха?ыакка суруйбуттар дии.
– Тугу? Ханнык ха?ыакка?.. – Гаврил Васильевич, Эдьигээ??э быйыл са?а учууталлыы к???н хойутаан кэлэн, ха?ыакка суруйтарбакка хаалбыта.
– Бу манна хо?оонун та?аарбыттар, – Коля Софронов «Кыым» ха?ыаты тэниччи тутан учууталыгар а?алан биэрдэ.
Бары сонур?аа?ын, суугуна?ыы буолла. Ха?ыат иккис бала?атыгар П.А.Ойуунускай «Артыаллар, уруйдаа?!» диэн балай да у?ун хо?оонун хас да колонканан бэчээттээбиттэр. Туох да бы?аарыы, комментарий суох. «То?о дьиибэтэй? Ол аата ?ч?гэй буолаары гынна?а дуу?..» – Гаврил Васильевич т????н и?игэр ??р??, сэргэхсийии, эрэмньи санаа иэйиитэ саба халыйан киирэргэ дылы гынна.
– О?олоор, бу хо?оону бары аахтыгыт дуо?
– Аа?ан.
– Суох, би?и аа?а иликпит…
Интэринээттэр эрэ аахпыт, а?аардара аа?а илик буолан та?ыста.
– Дьэ оччо?о исти?! – Гаврил Васильевич к??мэйин о?остон, ?р? к?т???ллэн туран, ??рэ-дь??рэ тыллары эгэрэ?-дэгэрэ? т??эрэн доргуччу аа?ан барда:
Мин атас до?орум,
Мичи?ниир к?м???м,
Аалардыыр на?наччаан,
Артыаллаах Аанысчаан
?лэлээн ти?ийэр,
??г?тэ и?иллэр…
К?л?мн??р-мичи?ниир
К?нд? к??х биэбэккэм,
К?л?мн??р-дьиримниир
К??х тырым сибэкким
Долгуйан нусхайар,
Долгуйа умайар.
Кылаас и?э уу чуумпуга куустаран, бары ылы-чып и?иллээн олордулар. ?й?-санааны манньытар, к???л??р, к??рдэр тыллар эдэр с?рэхтэри угуйар, санааны к?т???р, эрэли ??скэтэр к??стэрэ тыл дэгэтин алыптаах музыкатыгар кубулуйан, эттэригэр-хааннарыгар и?эн киирэргэ дылы буоллулар.
Кулаа?ы-тойоту,
Кубул?ат мо?ойу
К?н сирин ?рд?ттэн
К??х сирэм к??н?ттэн
Этириэс э?иэххэ!
Эпчи?ник тэбиэххэ!
Артыаллар-холкуостар,
Аармыйа норуоттар,
Би?иги к??сп?т?н,
Биир кэлим ?пп?т?н
Ким кыайыай! Уруйдаа?!!!
Ким хотуой! Уруйдаа?!!!
?ст??хх?, утарсар к??стэргэ эйэлэспэт сы?ыа??а ы?ырар, к????-уо?у, сайдыыны, эрэллээх оло?у уруйдуур к??рээннээх тылларынан т?м?ктэнэр урут ха?ан да итиниэхэ маарыннаах суруйууну истибэтэх, ??рэппэтэх о?олорго хо?оон илбистээх ураты тыла-???, ?йг?-санаа?а и?эр дьайыыта ?йд?р?н-санааларын ?р?к?ттэ. Гаврил Васильевич хо?оону аа?ан б?пп?т?н кэннэ кылаас и?э чочумча уу чуумпуга и?ийдэ. Онтон ха?ыаты кичэллээхтик суулуу тутан ха?аайыныгар т?нн?р?р?н кытта, с????-махтайыы, дьиктиргээ?ин суугуна и?иллэн барда.
– Гаврил Васильевич, Ойуунускай туох и?ин хаайыллыбытай? – Миша Николаев, ким да санаппатах чып кистэлэ? хара?а дьыала ыар хаппа?ын сэгэтэн к?р?рд??, аргыый ыйыппыт с??, холку куола?а уопсай к??гээни тохтотон, кылаас и?э б?т?нн?? кулгаах-харах буолан ты?аан олордо.
О?о диэтэххэ олуурдаах ыйытыылаах буолан биэрдэ. Эдэр учуутал бэйэтэ да?аны мунаах санаа?а ылларбыта. Уонунан у?ун сылларга норуот ?ст???? аатыран умнуллубут поэт хо?оонун то?о бэчээттээбиттэрин дьиктиргии, таайа сатыы олорбута. Мээнэ?э бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы, ол аата хайаан да туох эрэ ?ч?гэй ?тт?гэр уларыйыы тахсаары гынна?а. Туох да бы?аарыы, комментарий суо?ун и?ин соруйан таайтаран, дьон ?й?н-санаатын бэлэмнээн та?аардахтара. Гаврил Васильевич бэйэтэ да билбэтинэн чэпчии т?стэ.
– Платон Алексеевич Ойуунускай поэт эрэ буолбатах, кини революционер, республика салайааччыта этэ. Кинини «норуот ?ст????» диэн буруйдаан хаайбыттара.
– Революционер эрээри хайдах ?ст??х буолбутай? – хара киитэллээх ?рд?к хаты?ыр Юлий Шадрин долгуйбут бы?ыынан сырдык ньал?аххай батта?ын ?р?тэ анньыммахтаата.
– Ол с?рдээх уустук боппуруос…
– Оттон хо?ооно ?ч?гэй ба?айы дии.
– Э-ээ, баайы, кулаа?ы утары…
– Киниэхэ итинник революционнай ис хо?оонноох суруйуулар, этиилэр элбэхтэр.
– Советскай былаа?ы утары суруйбута дуу?
– Суох.
– Оччо?о то?о хаайаллар?
– Бу хо?оонун то?о бэчээттээтилэр?
– Хо?ооннорун оскуола?а ??рэппиккит дуу? – о?олор бииртэн биир олуурдаах ыйытыыларыгар хо?оон ааптарын биллибэт кистэлэ? дьыл?ата, суостаах-суодаллаах сура?а-садьыга барыта т?м?ллэн и?эргэ дылыта.
– О?олоор, бу олус уустук, сэрэхтээх боппуруос диэн ?сс? т?г?л этэбин. Хаайыллыа?ыттан ыла хо?ооннорун ??рэтэри боппуттара. Оттон бу хо?оонун то?о бэчээттээбиттэрин билбэтим. Ба?ар, туох эрэ уларыйыы тахсаары гыммыта буолуо.
– Ии, кырдьык, ба?ар, оннук буолуо…
– Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай атын хо?ооннорун билэ?ин дуу? – Миша Николаев ч?лл?рк?й куола?а уопсай к??гээни ба?ыйан чуолкайдык и?илиннэ.
– Мин кини хо?ооннорун, оло?хотун элбэ?и аахпытым, соро?ун нойосуус билэбин.
– Ээ, хата аа?ан и?итиннэр эрэ.
– Кырдьык, истиэхпитин ба?арабыт.
Гаврил Васильевич, о?олор бол?омтолоохтук к?р?н-истэн кэтэ?эрдии и?ийэн олороллорун к?р?н, к?рд????лэрин бы?а гыммата. Туран кылаас иннигэр сис туттан т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьан, «?р??л кэриэ?э» диэн хо?оону ?р? к?т???лл??лээхтик доргуччу аа?ан барда:
Будул?ан тума??а, чыгдааннаах дьыбарга
Буорахпыт буруота бур?а?наан оргуйар,
Т??ннэри-к?ннэри т?рб??тээн ытарга
Т?нн?кт??н-??лэстиин барыта доргуйар…
Хо?оон харса-хабыра суох охсу?ууга ы?ырар уоттаах-т?л?нн??х тыллара о?олор уйул?аларын, санааларын к??рдэр к????н эдэр учуутал ??рэнээччилэрин сирэйдэригэр-харахтарыгар илэ к?р?н с???, салла санаата. Тыл илби?э, дьайар к???э с?д? да буолар эбит. Бары д?й??рб?т курдук са?ата суох тыйы?ыра дьиппиэрэн олороллоро.
– Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай бобуулаах хо?ооннорун хантан булан ??рэппиккиний? – уопсай чуумпуну ?рэйэн, эмиэ Миша Николаев куола?а и?илиннэ.
Тута хоруйдуурга судургута суох ыйытыы. У?ун сыллар ус-таларыгар норуот кыр ?ст????нэн ааттаммыт поэт бобуулаах айымньыларын аа?ыы, ??рэтии, буолаары буолан оскуола о?олоругар пропагандалаа?ын судаарыстыбаны утары ыар политическай буруйу о?оруу буолара саарбахтаммат суол этэ. Ону баара, ити ха?ыакка тахсыбыт хо?оонунан сибээстээн, ??р??т?н, долгуйуутун уо?ун уйумуна, тус кистэлэ?ин сэрэ?э суох арыйан кэбистэ?э ???. Аны кэлэн, буолар буолтун кэннэ, туох диэн т?тт?р? этиниэй, билинэригэр эрэ тиийэр буолла?а. Уонна оттон хо?оонун ?р?сп??б?л?кэ улахан ха?ыатыгар мээнэ?э бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы.
Балай да ?р са?ата суох т?тт?р?-таары хаамыталаамахтаат, остуолун иннигэр кэлэн тохтуу т?стэ. ??рэнээччитин утары к?рд?, киниэхэ эрэ ту?аайардыы, сорунуулаахтык са?аран барда:
– Миша, мин оскуола?а ??рэнэ сылдьан убайдарым кистээбит Ойуунускай кинигэлэрин ампаарбытыттан булан аа?ар, хо?ооннорун нойосуус ??рэтэр этим. Бу мин тус бэйэм кистэлэ?им буоларын ?йд??х тустааххыт. ?ск?т?н б?г?н аахпыт хо?ооммут ха?ыакка бэчээттэммэтэ?э буоллар, мин маны э?иэхэ кэпсиэм суо?а этэ.
О?олор ?йд??рд?? са?ата суох бол?ойон истэ олороллоро. Б?г???? уруок былаана кэ?иллэн, барыахтаах матырыйааллара тыытыллыбакка хаалбытын Гаврил Васильевич уруок т?м?ктэниитэ эрэ ?йд??б?тэ. Дьиэтээ?и ?лэтин биэртэлээн б?тээтин кытта к?р?д??ргэ чуораан тыа?а ?р? кылыгырыы т?сп?тэ…
Эргитэ санаатахха
Оскуолатаа?ы о?о саас ?лб??д?йбэт ?рд???? т?гэннэрэ Михаил Ефимович туохха?ыйбыт санаатыгар к?н бэ?э?ээ??и курдук элэ?нээн аастылар.
Оскуолалара эрэйдээх сэттэ уонус сыллар б?тэ?иктэригэр диэри турбута. Оччолорго балай да улахан дьиэ этэ, к?т?лл?б?тэ бэлиэр ?йэ чиэппэрэ буолан эрэр эбит. Билигин икки этээстээх, быйыл а?ай евро-?р?м??н?нэн са?ардыллыбыт, аныгылыы толору тэриллээх, маллаах-саллаах б????лэк ортотугар тутуллубут бэртээхэй оскуолалаахтар. Урукку кинилэр интэринээттэрэ уонна учууталлар олорбут биир уопсайдара билигин да?аны ордон тураллар. Интэринээт о?о музыкальнай тэрилтэтэ буолан кэм да ту?алыы тураахтыыр эбит.
Михаил Ефимович дойдутугар кэллэр эрэ оскуолата турбут сирин, интэринээтин тиэргэнин бы?а ааспат. Хайаан да?аны кэлэ сырытта?ына, с??рб?т-к?пп?т, оонньообут-к?р?лээбит оскуолатаа?ы о?о саа?ын тэлгэ?этин к?рд???нэ, тула хаамта?ына эрэ астынар.
Бу б?г?н эмиэ кэлэн эргийэ хааман, ?г???-элбэ?и эргитэ санаата, уруккуну-били??ини тэ?нии тута, уларыйыыны-тэлэрийиини к?р?-истэ, инникини, кэскили т?стээн и?игэр толкуйдуу, былаанныы истэ. Стрекаловка ?рэх эниэ сыырын та?нары хааман, ?рэх т?рд?нээ?и Эбэ хаа?ын кумах тумсугар тохтоон, хотуттан э?сэр киэ?ээ??и сииктээх сиккиэри утары хайы?ан, улуу ?р?с уйаара-кэйээрэ к?ст?бэт киэ? иэнин одуулуу турда.
Санаа… Сатаан саба?аламмат сала? к??с… Ки?и аймах санаатын к????нэн Аан Ийэ Дойду айыллыытын историятыгар кылгас кэм и?игэр балысхан ??н??-сайдыы суолун туту?ан кэллэ?э, салгыы сайдар тэтимэ ?сс? ки?и ??йбэтэх ?тт?нэн эбии улаатыа, к????р?? турда?а.
Санаа ча?ыл?ан т?гэнэ быралыйар былыргыны, быдан ыраа?ы, ?йэ к?дэнигэр, к?н-дьыл тумарыгар саспыт ааспыты эргитэн а?алан хара?ы? иннигэр ?рд???? ?б?гэлэрбит сирдэрин-уоттарын, олохторун-дьа?ахтарын дь???ннээн-бодолоон ойуулаан биэриэ, са?ардан-и?эрдэн, иэтэн-туотан ?йд?р?н-санааларын этитиэ, с??рдэн-к?т?тэн, айдаран-алдьаттаран м?кк??рдэрин-охсу?ууларын к?рд?р??…
Санаа – инники дьыл?аны, с?рэх ба?атын т?ст??р с?д? аналлаах к??с.
* * *
Оо, Улуу Эбэ, ты?ыынчанан му?аат сыллар э?силлэр киэ? уора?айдарын та?аатыгар т???л??х эрэ ки?и ??йэн-ахтан к?рб?т?х ?л?скэн ?г?с бы?ылааннарын, олох-дьа?ах хаамыытын, к?н-дьыл уларыйыытын к?р?н кэлли? буолла!
Дьо?ус ахсааннаах, дьулур?а санаалаах ураа?хай саха эн илгэлээх кытылгын булуо?уттан, уорааннаах тыйыс айыл?а? то? буоругар хам то?он ?л?н-с?тэн хаалбакка, ?г?с ?йэлэргэ тыыннаах буолар ту?угар м?хс?н, ?й-с?рэх м?кк??р?н ?р? тутан, к?н б?г?н?гэр диэри омук бы?ыытынан ордон кэллэ?э.
Тымныы полю?унан аатырбыт планета саамай тыйыс, ха?ыс айыл?алаах сиригэр, Илин Сибиир Хотун киэ? иэнин хотугу эргимтэтигэр ынах-сылгы с????н? дэлэччи иитэн, то?уттар томороон тымныылаах то? буор дойдуну аал уоту оттунан, ала?а дьиэни тэринэн сылаас тыынынан сылыппыт, ?р?? илгэни ?р?л?пп?т, уйгу быйа?ы ?ксэппит сахаттан атын омук бу орто аан ийэ дойдуга суох эбээт. Туох да диэбит и?ин, саха?а тиийэр тулуурдаах, к?н?, судургу, сытыары-сымна?ас майгылаах, нуучча судаарыстыбатыгар ураты бэриниилээх, улахан ???л??х норуот а?ыйа?а чахчы.
Нуучча ха?аахтара ?рэр саа к????нэн ?б?гэлэрбитин ?м?т?ннэрэн, куттарын-с?рдэрин то?утан бас бэриннэриэхтэриттэн ыла дьа?аах т?л?б?р?нэн сирэйдээн, т???л??х к?нд? т??лээ?и хоро таспыттара, с????лэрин-астарын, ойохторун-кыргыттарын былдьаан олохторун огдолуппуттара ама мэлдьэх буолла?ай? Ол барыта докумуо??а, сурукка-бичиккэ ти?иллэн, араас архыыптарга киирэн сылдьар.
Са?а сири ба?ылыыр ха?аахтар этэрээттэрэ, киис эккирэ-тиитигэр сылдьар промышленниктар, олохтоох омук бэлэмигэр тирэ?ирэн, нэлэмэн киэ? сиринэн тилийэ тар?аммыттара. Кы?ал?алара диэн остуруоктары, симиэбийэлэри тутуу этэ. А?ыыр ас, миинэр ми?э, туттар сэп-сэбиргэл, сирдьит дьон, ?лэ?ит илии барыта ?рд?ттэн буолара. Ол да и?ин кылгас кэм и?игэр б?т?н Илин Сибиири, Забайкальены Камчатка?а, Приморье?а тиийэ тилийэ с??рдэхтэрэ дии. Бу улууканнаах географическай арыйыылар ?кс?лэрэ саха омук ???т?нэн, кини сылгы к?л?т?нэн, а?ынан-??л?нэн, мындыр уус, сирдьит, с?бэ?ит-?лэ?ит дьонунан сити?иллибитэ. Охотскай, ?йм?к??н, Халыма курдук сир у?уга дойдуга тиийэ быра?ыллыбыт былыргы айан аартыктарын аайы ты?ыынчанан саха атын у?уо?а дьаргыл таас олбохтуу тэлгэнэн сытарын туо?улуур биир да ханан эмит бэлиэ, сибики баара били??итэ биллибэт. Алыс барытын билиммэт буолуу, ыраа?ынан мэлдьэ?ии баттал, сэнэбил биир саамай ньэгэй к?р??э буолар. Урут ыраахтаа?ылаах Россия са?ана у?улуччу ???л??х олохтоохторго, сэдэх да буоллар, кэм мэтээл, куортук биэрэн, аат-суол и?эрэн бэлиэтиир эбит буоллахтарына, ол сэбиэскэй кэм?э умнуллубута. Бу дьыала с?рг?т?лл??хтээх, история кырдьыга тиллиэхтээх.
Т??? да баттабылга, ?т?р?лл??гэ сырытталлар, оччотоо?у саха омугун бас-к?с дьонун ортотугар ыраа?ы анаарар инникини т?стээччилэр норуот оло?ун бы?аарыылаах к?ч?мэ?эй кэмнэригэр ??скээн, олорон аа?ар т?бэлтэлэрэ хайаан да?аны баар буолар эбит. Тыгын сиэнэ, Б?дь?к? уола Ма?ары олус уустук кэм?э олорон ааспыт ки?и. Ха?аахтары кытта кыргы?ыы ма?найгы сылларыгар э?этэ Тыгын ?л?р?гэр т??ртээх-хастаах о?о оччотоо?у суостаах-суодаллаах кэми чуолкайдык ?йд??б?т эбит буолла?ына, 1642 сыллаах бастаанньа?а кыттыбыттарын и?ин а?атын Б?дь?к?н?, убайын Чаллаайыны ма?найгы бойобуода Петр Головин ыйаан ?л?рт??б?т?н уон т??ртээх уол ?ч?гэйдик ?йд??рэ чахчы.
?г?с сыллар усталарыгар Ма?ары бэйэтин та?ынан ?лб?т а?атын, убайын тустарыгар дьа?аах т?л??р. Санаан к?рд?хх?, тустаахха улахан баттабыл, ата?астабыл буолара саарбахтаммат суол. Ол да буоллар кини ???-саа?ы ?й?гэр-санаатыгар туппат, бэйэтин кыатана, тулуйа сатыырга ??рэнэр. Б?р??кээн турар кэм, олох-дьа?ах сабардама туох да ??т?-ааны булларбат, кыа?ы та?ынан саба баттаныы бы?ыытын-майгытын ??скэппитэ. ?р?л?ст?? да, таах ыттыы ?л?рт?н атын т?лк? суо?а. Ха?аахтар саа-сэп к????нэн бэриннэриилэрэ диэн ?сс? кыра. Кэмэ суох элбэх илиигэ-атахха иилистэ, кэ?иллэ сылдьар киис баайдаах дойду арыллыбытын ту?унан омуннаах кэпсээн сири-сибиири тилийэ к?т?н ыраахтаа?ыга тиийэ и?иллибитин кэнниттэн аата-ахса биллибэт, сиргэ-дойдуга баппатах араас урдустар, ол и?игэр буруйтан-сэмэттэн куота сылдьар саарбах дьон киис сойуотугар туу?угурбут халы? хал?а?алара кылгас кэм и?игэр Саха сирин ?г?с муннуктарыгар кутулла т?сп?ттэрэ. Оччотоо?у суут-сокуон диэн тугун дь??л?н-дьаабытын б?д??л?? барбат, уорартан-талыыртан, ?л?р?рт?н-???р?рт?н да?аны туттуммат урдур?аччылар сытар ына?ы туруорбат сытыары-сымна?ас, к?н? майгылаах олохтоох дьону т???л??х т??рэйдээн олохторун огдолуппуттарын этиэххэ, кэпсиэххэ кэрэгэй. Ыраахтаа?ы аатынан хомуллар дьа?аа?ы та?ынан, туох да к?м?скэлэ суох олохтоохтору аны араас хаамаайылар с????лэрин-астарын ?тэ гынан, кэргэттэрин, кыргыттарын ойох о?остон, т??лээхтэрин, малларын-салларын былдьаан, у?ун сылларга т???л??х талбыттарынан айбардаан, к?ннээн-к??нэхтээн олорон ааспыттарын кырдьыгынан билиниэхпитин бэйэбит кыбыстабыт.
Маннык ?й?-санааны тууйар-тумнарар хааннаах хабала сабардаабыт кэмигэр тугу гынан, туох суолу-ии?и тобулан оло?у о?остуохха, дьон-сэргэ, омук кы?ал?атын аччатыахха с?б?й диэн толкуй оччотоо?у бас-к?с дьон т?б?л?р?н элбэхтик сыспыта чуолкай. Сирэйэ-хара?а суох халабыры, ата?астабылы тулуйа сатаан баран ыксаан утарсыылар, ?р? туруулар онно-манна, ордук ха?аластар ?тт?лэриттэн, тахсыталыы сылдьыбыттара кырыктаахтык сабыта баттанан и?эллэрэ. Буорах саа буулдьатын, тэргэн тэрил к????н утары ох саанан тугу гынаахтыахтарай, кэлтэй кыргыллан эрэйдэрэ-буруйдара, сордоро-му?нара эбии элбиирэ. Ол эрээри с?р?н итэ?эстэрэ т?мс??лэрэ суо?а, улуус-улуус бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар атаанна?ыылара атахтыыра. Ол ту?унан историк С.М.Соловьев маннык бэлиэтээн суруйбута баар:
«Несмотря на появление здесь и там сильных духом родоначальников между дикарями, им не сладить было с русскими людьми, роды были слишком ничтожны, разбросаны на огромных пространствах и враждебны к друг другу: вспыхнет восстание, для его подавления пойдут русские люди, их ничтожное число, человек 15, но с ними толпа покорных туземцев, которые идут усмирять своих; осадят дикари в острожке русских людей, на выручку последним спешат другие дикари». К?ст?р?н курдук, улахан ??рэхтээх интэлигиэн ки?и оччотоо?у кэм сиэринэн сахалары сэнэбиллээхтик дьикээрдэринэн аа?ар буолла?ына, чахчы дьиикэй хааннаах ха?аахтар, хаамаайы урдустар сы?ыаннара хайда?ын сэрэйбит да, к?рб?т да биир. Ол гынан баран Соловьев чахчы баар, мэлдьэ?иллибэт суолу суруйар. Ону хас да дьи?нээх буолуталаабыт историческай чахчылар туо?улууллар.
1648 сыллаахха малдьа?ардар ха?аахтарга утарсыыларыгар Тыгын айма?а ?й?к уонна ??чэй диэн Ха?алас тойотторо Пушкин бойобуода ха?аахтарын кытта бииргэ тиийэн кинилэри у?арытыыга кыттыспыттар.
1676 сыллаахха Дьаархан тойоно Болто?у Тимирэй ?р? туруутугар Нам тойоно Нохто Ньыыкын кинини утары ха?аахтары кытта с??рбэ ки?илээх сэбилэниилээх этэрээти, 40 аты, ?с куйа?ы биэрэн ыытар.
1693 сыллаахха ?р бэриммэккэ олорбут Индигиир ламуттарын утары эмиэ ха?аахтары кытта Ма?ары, Боро?он тойоно Хапчын уола Чуука бэйэлэрин дьоннорунаан барсаннар ламуттары утары киирсиигэ кытталлар уонна тылларыгар киллэрэн бэринэргэ к??эйэллэр.
Бу быстарык, бы?ымах бы?ылааннардаах ты?аа?ыннаах уустук кэм?э олорон ааспыт ?б?гэлэрбит иэдээннэрин бы?аарар биир с?р?н т?р??т? этиэххэ с?п. Ол нуучча ха?аахтара Саха сирин Тыгын тойон Улуу Или, били??инэн государственно?ы, тэрийэр санаанан араас ньыманы туттан, ол и?игэр к????нэн дьарыйары, ардыгар ????н?-бата?ы туттары да?аны кэрэйбэккэ, атын улуустары барыларын бииргэ т?мэр к???э-к?дэ?э ситэ илик кэмигэр булбуттара буолар. Тус-ту?унан ы?ыллан олорор а?а уустарын буорах саалаах а?ыйах да ки?и оччотоо?у кэм сиэринэн бэриннэрэрэ уустуга суох дьыала этэ. Оттон Тыгын кэмигэр бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэ, кыргы?а олорбут, кыайан т?м?ллэ илик улахан уустар ис иирсээннэрин бы?аарсалларыгар т?тт?р?т?н ха?аахтары бэйэлэрин диэки тарда сатыыр т?бэлтэлэрэ тахсыталыыр эбит. Ордук боро?оттор, намнар ха?аластары кытта атаанна?ыыларыгар оннук т?гэннэр к?ст?лл?р. Ха?аахтар ону таба ту?анан, улахан уустар тойотторун бэйэ-бэйэлэригэр кикси?иннэрэн, утарыта туруортаан, ?р? туруу к?рд?гэнин, бастаанньалары олохтоохтору бэйэлэрин к?м?л???ннэрэн саба баттыыллара. Ол эрээри дьон ула?алаах ?йд??хт?р?, эр с?рэхтээхтэрэ оччолорго да?аны бааллара. К??с, сэп-сэбиргэл ?тт?нэн быдан ба?ыйтарар тэ?э суох бала?ыанньатыгар киирсии, ол киирэн а?аардастыы кыргыллыы к?ст?н турар алдьархайын ?йд??р дьон ?тт? к?дь???э суох хаан тохтуутун бохсор инниттэн дьоннорун-сэргэлэрин ?л??-с?т?? ?кс?? илигинэ ?йд?т?-тохтото сатаан бэринэргэ ы?ыран тыл-?с эппит, бопсо-хаайса сатаабыт т?бэлтэлэрэ да?аны баар буоллахтара. Оннук ?й?нэн-санаанан салайтаран ?й?к уонна ??чэй аймахтарын малдьа?ардары буойа-бопсо сатаабыт буолуохтаахтар. Эмиэ оннук сыалы туту?ан Ма?ары Чуукалыын Индигиир олохтоохторун ?йд?т?н тылларыгар киллэрдэхтэрэ. Улахан уустар тойотторо Л?г?й, Мымах били??и кэм кэрдиитин ?рд?ттэн к?р??гэ т?мс??лээх утарсыылар кэмнэригэр туора турар, туорайда?ар т?бэлтэлэрэ та?наран биэрии курдук к?ст?б?т?н и?ин, оччотоо?у уустук, халбархай кэм?э с?пт??х бы?аарыныы бы?ыытынан билиниллиэн с?п. Дьи?инэн, оччотоо?уга бу то?оостоох политика этэ. Сэп-сэбиргэл к????нэн тугу да сити?эр кыах суох кэмигэр ньуолбар сы?ыаны туту?ан, нуучча судаарыстыбатын билинэн, кини ?рд?к? салалтатын к?м?т?нэн олохтоох бы?ыыны-майгыны к?нн?р?р, омугу ара?аччылыыр суолу-ии?и тобулар ?й-санаа бас-к?с дьо??о киирбит буолуохтаах. Олох-дьа?ах ыараан, бы?ыы-майгы уларыйан истэ?ин аайы Л?г?й курдук дьон тыла-???, дьайыыта табыгастаа?а ?йд?н?н, сыыйа норуот ?й?гэр-санаатыгар олохсуйан, кэли??и к?л??нэ дьон ол с?пт??х суолу туту?ан салгыы сайыннарбыттара биллэр. Оннук дьонтон биирдэстэринэн Ма?ары буолар. Кини ???-саа?ы сити?э барбакка, бойобуода былаа?ын билинэн к??с-к?м? буолан, бииринэн, нуучча тойотторун, ха?аахтар харахтарыгар быра?ыллан, икки?инэн, дьонун-сэргэтин быстах-бы?ымах бы?ыылартан ара?аччылаан, этэргэ дылы, икки куоба?ы ?л?р?н, Ха?алас улуу?угар биллэр-к?ст?р бас-к?с ки?илэрэ буолар.
1669 сыллаахха улахан уустар ба?ылыктарын тэрээ?ининэн дьа?аах т?л??чч?лэр ааттарыттан 110 ки?и илии баттаа?ыннаах Алексей Михайлович ыраахтаа?ы аатыгар к?рд???? сурук ыыталлар. Онно киис быста эстибитинэн сибээстээн, дьа?аах т?л?б?рэ олус ыараабытын этэн тураннар, сахалар киниэхэ бэйэлэрэ тиийэн к?рс??эллэригэр, бы?аарсалларыгар к???л к?рд??н суруйаллар. Бу саха оло?ун о?остуутугар, омугу эстииттэн-быстыыттан быы?ыыр суолу тобулууга саамай с?пт??х бы?аарыныы этэ. Ыраахтаа?ы ыйаа?а суох Саха сиригэр хайдах да?аны т?птээх оло?у т?р?тт??р кыах, суут-сокуон суо?а. Сурукка илии баттаабыттар ортолоругар Ма?ары эмиэ баара.
К?рд????лэрэ син таах хаалбата?а. 1676 сыллаахха ыраахтаа?ы ыйаа?ын бы?ыытынан Ма?ары, Нам тойоно Нохто Ньыыкын, Мэ?эттэн Тирэх ?рс?кээйэп буоланнар от ыйыгар Москва?а айаннаан, ол сыл кы?ыныгар тиийэллэр. Ахсынньы 25 к?н?гэр кинилэри ыраахтаа?ы Федор Алексеевич к?рс?р. Сахалар ыраахтаа?ыттан, бастатан туран, саамай ыарыылаах боппуруостарын – бойобуодалар уонна дьа?аа?ы хомуйааччы ха?аахтар ??нэ-тэ?иинэ суох барыыларын бопсор дьа?алы ыларыгар, ?л?р??ттэн ураты кыра дьыаланы (биэс солкуобайга диэри) бы?аарыыны олохтоох тойотторго бэйэлэригэр биэрэллэригэр к?рд???лл?р. Икки?инэн, дьа?аа?ы хомуйааччы дьон ахсааныгар уус ба?ылыктарын кытта киллэрэргэ уонна тойоттору дьа?аах т?л?б?р?ттэн босхолууру модьуйсаллар. Ыраахтаа?ы, дьа?аах т?л?б?р?ттэн ураты, икки туруорсууларын ылынар. Онон, били??инэн эттэххэ, гражданскай дьыала суутун сахалар тойотторо бэйэлэрэ к?р?р бырааптаммыттара. Ону та?ынан дьа?аах хомуйааччы ахсаана саха тойотторун суотугар ха?аахтар ?тт?лэриттэн аччыыр. Бу оччолорго улахан сити?ии, ??нэ-тэ?иинэ суох халабыртан арыый быы?аныы этэ.
1680 сыллаахха Ма?ары Москва?а Боро?онтон Чуука Хапчыынабы уонна Мэ?эттэн Чугуун Бодоойобу илдьэ икки?ин тиийэр. Бу сырыыга кини ыраахтаа?ыттан кинээс сололоох т?нн?р, онон сахалартан ма?найгынан кинээс солотун ылар. Аан ма?най судаарыстыба интэриэ?э диэн ?йд?б?л ??ск??р уонна онон сиэттэрэн хардарыта ?йд???? (компромисс), бииргэ ?лэлээ?ин т?р?ттэрэ т?стэнэллэр. ?ст???н туох да кэскилэ суох кыргыллан эстэн хаалар дьыл?аттан быы?аныыга Ма?ары таба суолу тобулан норуотугар улахан ???н? о?орбута.
1768 сыл алтынньы 17 к?н?нээ?и императрица Екатерина II анал ыйаа?ынан Ма?ары хос сиэнэ Соппуруон Сыраанап Россия империятын са?а сокуоннарын т???мэ?ин о?орор биэс с??стэн тахса ки?илээх хамыы?ыйатын чилиэнинэн бигэргэммитэ. Бу улахан суолталаах солону кини бэрт ?г?с мэ?эйи, бобууну-хаарча?ы бэйэтин кыа?ынан, хорсун санаатынан туораан ситиспитэ. Соппуруон Сыраанап саха улуустарын аатыттан а?ыс суол боппуруо?у туруорсубута:
1. 1768 сыллаахха Дьокуускайдаа?ы бойобуода кэнсэлээрийэтэ дьа?аах хомуурун та?ынан сокуоннайа суох олохтообут эбии хомуурун кэлэр сыл т?л?б?р?гэр т??эрэргэ;
2. Сахалар дьа?аа?ы, анал хомуйар дьон к??эйиилэринэн буолбакка, бэйэлэрэ к???л ?тт?лэринэн т?л????ннэрин олохтуурга;
3. Сахалар нууччалыы билбэттэрин уонна нуучча тылбаасчыттара анал билиитэ суохтарын учуоттаан, сахалары, ыар буруйтан уратыга, бойобуода кэнсэлээрийэтэ сууттуурун тохтоторго;
4. Саха тойотторугар ?лэлэрин и?ин с??рбэ сыллаа?ыта тохтотуллубут хамнас т?л?б?р?н хат олохтуурга;
5. Сахалар Россия киин куораттарыгар айаннарын бэйэлэрэ уйунан м?кк??рдээх боппуруостары тиийэн бы?аарсалларыгар к???л? биэрэргэ;
6. Урукку сокуонунан, дьа?аах т?л??р дьо??о атын т?л?б?р со?номмотун бы?ыытынан, дьону та?ыы эбээ?инэ?ин атын ханнык ба?арар ?лэнэн солбуйарга;
7. Иркутскай уонна Охотскай трактарын 41 дьаамнарын тутууттан сахалары босхолуурга. Ол кыаллыбат буолла?ына, онно ?лэлиир дьону дьа?аах т?л?б?р?ттэн босхолуурга;
8. Быыбарынан талыллыбыт улуус тойотторун уонна ыстаары?алары дьа?аах т?л?б?р?ттэн босхолуурга.
Алта ма?найгы пууну империя салалтата с?пт????нэн аа?ан ылыммыта. Бу эмиэ биир улахан сити?ии этэ. Ты?аа?ыннаах кэмнэргэ норуот ортотуттан бас-к?с дьону кэм-кэрдии бэйэтэ та?аарар. Ол дьон соруктарын т??? сити?иилээхтик толороллоро кинилэр тус бэйэлэриттэн тутулуктаах.
Соппуруон Сыраанап кэнниттэн с??рбэ сыл буолан баран Боро?он улуу?ун тойоно Сэ?эн Ардьакыап Санкт-Петербург куоракка тиийэн, икки сылы бы?а к??тэн, Екатерина II кытта к?рс?н, бэйэтэ суруйбут анал «Сахалар тустарынан былаанын» дь??лгэ туруорар. Бу былаан то?ус пууннаа?ыттан икки ма?найгытыгар сахалар урукку уонна били??и олохторо кэпсэнэр. Сэттэтэ – сахалар олохторун хайдах гынан тупсарыахха с?б?н ту?унан к?р??лэр:
1. Быыбарынан талыллар уобалас кулубатын дуо?уна?ын олохтоо?ун. Киэ? сиринэн тар?анан олорор а?а уустарын кы?ал?аларын, туруорсууларын, иирсээннэрин бы?аарыыга олохтоох омуктан ба?ылык баара табыгастаах буолара бол?омто?о ылыллыахтаах.
2. Сахалыы суобас суутун олохтоо?ун. Дь??ллээччилэ-ринэн уобалас ба?ылыга уонна суутта?ар дьон улуустарын тойоно, кинээ?э буолуохтаахтар. Кинилэр дьыаланы, сокуонунан буолбакка, омук ?гэ?игэр, абыычайыгар оло?уран к?р?лл?р? ирдэниллиэхтээх.
3. Сахаларга ?р?с устун о?очолору со?уу сэнэбиллээх ыар ?лэтэ со?нонор. Ону сыылка?а ыытыллар хаайыылаахтарга с?ктэриллиэхтээх.
4. Иркутскайга диэри почта трагын тутууну нуучча земствотын исправниктара уонна Саха уобала?ын кулубата кытты?ан салайыахтаахтар. Ардьакыап саныырынан, дьаамнары Арассыыйа сыылынайдара уонна с???? уоруутугар т?бэспит сахалар к?р??хтээхтэрэ, таарыччы нууччалартан сир о?о?уутугар ??рэниэхтээхтэрэ. Кинилэр дьа?аахтарын т?л?б?р?н хантан т?р?ттээхтэринэн а?а уустара т?л??хтээхтэр.
5. Исправниктарынан уонна суут сэтээтэллэринэн ананар дьон Саха сирин, дьонун-сэргэтин, омук ?гэ?ин, сиэрин-туомун, тылын-???н ту?унан кэм туох эмэ ?йд?б?ллээх буолуохтаахтарын сити?ии.
6. Сахаларга анаан ??рэх тэрилтэлэрин а?ары к???ллээ?ин.
7. Саха дьонугар сири чаа?ынай бас билиигэ биэрии. Дьон тыаны солоон о?остубут сирдэрин бэйэлэригэр букатыннаахтык сы?ыарары дьа?айыы.
Сэ?эн Ардьакыап туруорсубут «Былаанын» с?р?н ис хо?ооно, сахалар государственнай былааска суудайыыларын курдук сыаналанан, ?й?б?л? ылбата?а. Ол эрээри бэйэлэрин кэмнэригэр саха ?йд??хт?р? Соппуруон Сыраанап, ?л?кс?й (Сэ?эн) Ардьакыап сыралара таах хаалбата?а, к?н-дьыл аа?ан истэ?ин аайы кинилэр туруорсуулара сыыйа олоххо киирэн испиттэрэ.
1. Сахалар дьаам с??рд??т?ттэн босхолонон, трактар устун та?а?а?ы та?ыы бэдэрээтин ба?ылаан барбыттара.
2. Тыаны солоон сир о?остуммут дьо??о солоо?уннарын 40 сыл устата бас билэллэригэр дьа?ал тахсыбыта.
3. ??рэхтээх сахалар баар буолбуттара. Холобур, бэйэтин ?й?нэн-дьо?урунан улуус кулубатыгар тиийэ ??мм?т Ньукулай Ырыкыныап суруксут, уобалас начаалынньыгар у?улуччу суолталаах дьыалаларга чиновнигынан ?лэлии сылдьыбыт сахалыы тыллаах А. Я. Убаарабыскай.
4. Нуучча чиновниктарын ортотугар сахалыы са?арар, саха оло?ун-дьа?а?ын билэр дьон баар буолуталаабыттара. Этнографтар бэлиэтээ?иннэринэн, XIX ?йэ б?тэ?игин диэки нуучча нэ?илиэнньэтин и?игэр саха тыла олус киэ?ник тар?ана сылдьыбыт эбит. Оттон билигин, т?тт?р?т?н, бэйэбит нууччатымсыйан хааллыбыт.
5. Саха дьоно Иркутскайга чаастатык кэлэ-бара сылдьар, Сибиир нэ?илиэнньэтигэр аналлаах сокуоннары ылыныыга кыттар буолбуттара. 1824 сыллаахха Боро?он кулубата Уйбаан Мигээлкин, Ха?алас кинээстэрэ Сэмэн Кирииллин, Ньукулай Ырыкыныап Иркутскайга тиийэн «О законах и обыкновений издревле существуемых у якутов Якутской области и округи» диэн сурук т??эрбиттэрэ кэлин бэйэни салайыныыга тирэх буолбута.
Тус бэйэ дьолун-соргутун ту?угар туох о?о?уллубата?а баарай, оттон уопсай дьыала и?ин бары к????н-к?дэ?ин биэрэн туран бэйэтин харыстаммакка ?лэлиир-хамныыр ки?и ха?ан ба?арар дьон-сэргэ билиниитин, махталын ????гэр сылдьааччы. Соппуруон Сыраанап, Сэ?эн Ардьакыап оннук дьон этилэр.
Наполеон сэриитин кыайбыт, реформаторынан аатырбыт Александр I император дьа?алынан Сибиир ?рд?нэн реформаны ыытыыны салайбыт Михаил Сперанскай хамыы?ыйатын ?лэтин т?м?г?нэн 1827 сыллаахха тохсунньу 27 к?н?гэр Дьокуускай уокурукка Степной Дуума тэриллибитэ.
Дуума?а 15 ки?и ?лэлиирэ. 1830 сыллаахха от ыйын 3 к?н?гэр Степной Дуума сэттэ улуус мунньа?ын ыыппыта. Барыта 482 ки?и кыттыбыта. А?а уу?ун ба?ылыктара, нэ?илиэктэр кинээстэрэ, нэ?илиэктэр аайыттан биирдии итэ?эллээх ки?и, улуустар кулубалара бааллара.
Степной Дуума бу мунньа?ын ?йг? о?орон к?рд?хх?, маннык хартыына тиллэн кэлэр.
…Инники кэккэ?э аатырбыт-сура?ырбыт уордаах Уот Ыстаары?ын, тойон-хаан к?р???н киллэринэн, басты? олох уот ?тт?гэр сото кэби?эн, мустубут дьону-сэргэни ?рд?лэринэн ?р? к?р?н хоноллон олорор. Кини диэтэх ки?и, мунньах дьонун ахсаанын чиэппэрин хабар саамай элбэх, 122 ки?илээх Илин э?ээр Боотуруускай улуу?ун кулубата буоларынан, с?бэ кыттыылаахтарын барыларын ба?ылаан-к???лээн киллэрэн, у?а-ха?ас ?тт?нэн хас да кэккэни ылан, сугулаан и?ин к??нтээн кэбиспит. Хас тыл-?с и?иллиитин, с?бэ-ама этиллиитин бы?аарарга куолас холбоо?унугар хотуулаах ?тт? кини диэки буолуох этэ буолла?а.
Бары тыыммат кэриэтэ и?ийэн олорон, устар ууну сомо?олуур уус тыллаах у?унньута, Пиэрибэй Малдьа?ар басты? кинээ?э Ньукулай Ырыкыныап суруксут уоттаах-т?л?нн??х этиитин истэллэр.
– К?н ыраахтаа?ыбыт Ньукулай Пиэрибэй Арассыыйа эбэ хотун б?р?ст??л?н ?рд?к мындаатыгар олорбута бэлиэр ха?ыс да сылыгар барда. Кини иннинэ олорбут ?л?кс??нд?р Пиэрибэй са?ана би?иги, сахалар, олохпутун-дьа?ахпытын ку?а?ана суох о?остон испиппит баара. «Сибиир омуктарын устааба» би?иги а?аларбыт, э?элэрбит т?р?т ?гэстэрин бол?омто?о ылан, бэйэлээх бэйэбит ба?абыт хоту Степной Дуума диэн Улуу С?бэни тэринэргэ к???л ыламмыт бу б?г?н манна кэлэн мустан олоробут. Бэйэбитин к?р?нэр-дьа?анар ?тт?гэр, кыра да со?ус буоллар, син сити?иилэр баалларын билэбит. Т??лээ?инэн, этинэн-а?ынан эргинэр бырааптаммыппыт, та?а?а?ы бэдэрээтинэн та?арга ылсы?ан дьарыктаммыппыт хас да сыл буолла. Ити барыта урукку ыраахтаа?ы са?ана этэ, оттон билигин мантан инньэ са?а ыраахтаа?ыбыт би?игини хайдах тутан-хабан киирэн барара биллибэт. Онон са?а ыраахтаа?ыбытын кытта хайаан да?аны бэйэбит тиийэн сирэй к?рс?н кэпсэттэхпитинэ эрэ сатаныах курдук буолла. ?ск?т?н Ньукулай Пиэрибэй би?иги урукку сити?иибитин сарбыйбакка оннунан хаалларда?ына ?ч?гэй. Ол эрэ буолуо дуо? Эрэйбит, кы?ал?абыт бы?аарылла илигэ билигин да?аны элбэх. Бары билэ?ит, сууппут-сокуоммут хайдах ?лэлиирин. Ханнык ба?арар кыра тор?он чунуобунньук, сиэмистибэттэн буоллун, балыыссыйаттан буоллун, би?игини талбытынан тутар-хабар, сууттуур кыахтаах. Онон ханнык ба?арар дьыала би?иги бэйэбит нэ?илиэкпит и?игэр, быраабабыт дьиэтигэр к?р?лл?бэккэ эрэ ???э тахсыа суохтаах. Аны туран нуучча суутугар олохтоохтору к?р?лл?р?гэр хайаан да Степной Дууматтан биир эмэ ки?и кыттара наадалаах!
Ырыкыныап илиитигэр Дуума?а дь??ллэ?иллиэхтээх боппуруостар испии?эктэрин тутан турара. Онно ма?найгынан хаа?ына суотугар Саха сирин олохтоохторугар училище а?ылларын ту?унан туруорсуу баара…
Сэттэ улуус мунньа?ын бы?аарыытынан, Киргиэлэй (Уот) Ыстаары?ыны кытта Ырыкыныап суруксут уонна Киллэм нэ?илиэгиттэн Дь?г??р Татаарынап тылбаасчытынан ыраахтаа?ыны кытта к?рс??э барар буолбуттара. Ол эрээри Уот Ыстаары?ын, т??рт уончатыттан эрэ тахсыбыт муус доруобай ки?и, туга-ханныга чуолкай биллибэккэ эмискэ ?л?н, бу дьыала олоххо киирбэккэ хаалбыта.
Степной Дуума уон биир сыл устата ?лэлээбитин кэннэ 1838 сыллаахха сэтинньи 22 к?н?гэр Иркутскай генерал-губернаторын дьа?алынан сокуоннайа суох тэриллибитинэн аа?ыллан, ?лэтин букатыннаахтык тохтоппута. Т?р??тэ биллэр, Дуума кимтэн да тутулуга суох дьор?ооттук ?лэлээн киирэн барыыта, ыраахтаа?ы администрацията, полицията сахалар ис дьыалаларыгар булку?ар кыа?ыттан тахсыыта губернаторы дьиксиннэрбитэ чуолкай. Ол да буоллар онно олохтоммут бэйэни салайыныы ньымата, «Устаап» нуормалара 1917 сылга диэри ту?аныллан кэлбиттэрэ…
Михаил Ефимович урукку дьыллар охсу?уулаах уор?аларын, оччотоо?у бы?ыыны-майгыны куруук илдьиритэн, анааран к?р?н, кэли??и кэм?э тэ?нии тутан толкуйдуурун с?б?л??р. Саха оло?ун тупсарыыга ма?най омук бас-к?с тойотторо турууласпыт буоллахтарына, кэли??и ?йэлэргэ сыыйа бэйэ и?иттэн ??рэхтээхтэр ??нэннэр норуоттарын ту?ун саныыр, кэлэр кэскили кэри?ниир са?а ара?а ??скээбитэ.
* * *
Сахалар ??рэххэ сыстыылара Саха сиригэр христианство итэ?элин киллэриини кытта ситимнээх. ХVIII ?йэ ортотуттан ыла сахалары с?рэхтээ?ин (крещение) са?аланар, онтон с??стэн тахса сыл буолан баран, ХIХ ?йэ 70-с сылларыттан ыла, ыраахтаа?ы былаа?а «туземецтарга» анаан оскуолалары а?арга бы?аарынар. Ха?аахтар о?олоругар аналлаах оскуолалартан ураты, церковнай-приходской ??рэхтээ?ин са?аланар. Хас да улууска оскуолалар а?ыллаллар. 1889 сыллаахха оскуола ахсаана 52-гэ тиийэр, онно 828 о?о ??рэнэриттэн 368-?а эрэ саха этэ.
Ыраахтаа?ы чиновниктарыттан сахалар губернатор И.И.Крафт аатын саамай ?рд?кт?к туталлар. Кини алта сыл салайбытын устатыгар сэттэ начальнай училищены, ?л??нэ трагын э?ээр 26 оскуоланы астарбыта. Ону та?ынан И. Крафт дьа?алынан Казань, Петербург, Москва университеттарыгар, институттарыгар ??рэнэр уонтан тахса Саха сирин устудьуонугар стипендия анаммыта. Эмиэ кини к???лээ?ининэн музей уонна библиотека дьиэлэрин тутууга ?п хомуллуутугар бэйэтэ 1500 солкуобайы сиэртибэлээбитэ. Ыраахтаа?ы администрацията Саха сиригэр ыыппыт «культурнай политиката» т??? да дуона суо?ун и?ин, ХIХ ?йэ иккис а?аарыгар саха норуотун сайдыытыгар ураты хоннохтоох хардыы о?о?уллубута бэлиэтэниэхтээх. Чэ, ба?ар, университеты, институту б?тэрбит саха ахсаана а?ыйах да?аны буоллун, ол гынан баран кинилэр омуктарыгар т???л??х ?т??н? о?орбуттарын санаан к?р??. Кинилэр бэйэлээх бэйэбит испититтэн тахсыбыт эрээри, букатын ураты, ?рд?к сайдыылаах дойдуларынан сылдьыбыт, та?ыччы киэ? билиилээх-к?р??лээх дьон буолаллар эбээт!
ХIХ, ХХ-с ?йэлэр ыпсыыларыгар олохтоох национальнай интеллигенция ??т ?р?мэтин курдук чараас ара?ата ??скээбитэ.
1883 сыллаахха Иркутскай т?рмэтигэр саха биир бастакы ??рэхтээ?э, ма?найгы учуонайа, естественнэй наукаларга кандидат Константин Неустроев баара-суо?а 25 саа?ыгар ытыллан ?лб?тэ. Бу ча?ылхай талааннаах, ??рэхтээх ки?и революционнай ?йд??х-санаалаах хаайыылаахтары кытта кистэлэ? суруйсууга уорбаланан хаайыллыбыта. Са?ардыы ситэн-хотон, сириэдийэн эрдэ?инэ, норуотугар ту?алыыр кыах биэрбэккэ, олус эрдэ тыынын быспыттара.
Константин Неустроевтан а?ыс сыл балыс (1866 с.) Василий Никифоров, норуотун бары кы?ал?атыгар барытыгар к??с-к?м?, ?й-санаа буолбут дьи?нээх интэлигиэн, оччотоо?у саха прогрессивнай ?йд??х-санаалаах бас-к?с уонна ??рэхтээх дьонун лидердэрэ, патриот, ки?и киэнэ кэрэмэ?э, омугун ту?угар ча?ылхай оло?у олорон ааспыта. Саха ??рэхтээхтэрэ барылара да?аны сурукка-бичиккэ аан бастаан полит-сыылынайдартан ??рэммиттэрэ барыбытыгар биллэр суол. Василий Никифоровка бы?аччы сабыдыаллаабыт дьонунан Константин Неустроев уонна кини Петербурдаа?ы университекка бииргэ ??рэммит табаары?а, университет кистэлэ? куру?уогун соруда?ынан ??рэх миниистирин Сабуровы дьон ортотугар сирэйгэ биэрэн саакка ыыппытын буруйугар Саха сиригэр сыылка?а ыытыллыбыт Папий Павлович Подбельскай буолаллар. Сыл кэнниттэн Иркутскайга кини холобурун Неустроев хатылаан ытылларга ууруллубут. До?ордуулар биир дьыала?а т?бэспиттэр эрээри, бириигэбэрдэрэ тус-ту?унан буолбута. Ону билигин хайдах ба?арар тойоннуохха с?п.
Папий Подбельскай Саха сиригэр кэлэн ?г?с саха ыччатын, ол и?игэр Василий Никифоровы, сурукка-бичиккэ эрэ буолбакка, уопсастыба, политика уонна экономика боппуруостарыгар кытта ??рэппит улахан ???л??х ки?и. Кини Дьокуускайга киирэ сылдьан Романовкатаа?ы ытыала?ыыга т?бэ?эн хомолтолоохтук ?лб?т. С??рбэ?ис сыллардаахха В.Никифоров Москва?а бара сылдьан Подбельскай огдооботун уонна уолун к?рс?тэлээбит. Подбельскай уола почта уонна телеграф наркомунан ?лэлии олорор кэмигэр киниэхэ сылдьан кэпсэппит.
1890 сыллаахха В.В.Никифоров Д?пс?н улуу?ун кулубатынан талыллан, са?а оскуолалары а?ыынан ?л???йэн ?лэлиир. Та?ара ?лэ?иттэрин к?рд????лэринэн бырабыыталыстыба сената кинини церковнай-приходской оскуолалар бочуоттаах попечителлэринэн бигэргэтэр. Синод киниэхэ Библияны бэлэх туттарар. В.Никифоров к???лээ?ининэн К?м?лт? сэбиэтэ диэн оскуолаларга ?б?нэн к?м?л???р б?л?х тэриллэн ?лэлиир. 1895 сыллаахха ??рэхтээ?ин и?ин ?р?? к?м?с мэтээлинэн на?араадаланар. Кэлин ??рэхтээ?ин уопсастыбатын тэрийээччилэрин ахсааннарыгар киирсэн, тыа оскуолаларын учууталларын бэлэмниир учительскай семинарияны арыйыыга ?г?с сыратын аныыр. Семинария?а нуучча тылын бастакы учууталынан кэлин саха алфавитын ааптара буолбут С.А.Новгородов ?лэлиир. Киниэхэ Василий Никифоров Петербурдаа?ы университекка киирэригэр стипендия анаан улахан к?м?н? о?орбуттаах. Оччотоо?у интеллигенция, ки?и с????н, ордук саныан курдук, т?мс??лээхтэрэ, бэйэ-бэйэлэрин ?й???лл?р?.
1898 сыллаахха В.Никифоров к???лээ?ининэн аа?ар библиотека, онтон сыл буолаат тыа ха?аайыстыбатын уопсастыбата тэриллэр. Соруга диэн ??рэхтээ?ин уонна сахалыы сир ?лэтигэр туттуллар сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыйыы, агрономия т?р?ттэригэр ??рэтии. Бу уопсастыба уонча сыл устата улахан к?дь??стээхтик ?лэлээбитэ.
В. В. Никифоров 1905–1907 сылларга, ?р?б?л??сс?йэ кэмигэр, ордук тахсыылаахтык ?лэлээбитэ. Сибииргэ бэйэни салайыныы ту?унан дьа?ал тахсыбытыгар к?м?л????чч?лэринээн бэйэлэрэ Саха сиригэр земствоны киллэрии бырайыагын о?орбуттара. Онно сири барытын сахалар бас билиилэригэр биэрэри уонна Дуума?а сахаттан бэрэстэбиитэл баар буоларын модьуйсууну губернатор олох с?б?лээбэтэ?э. 1905 сыллаахха алтынньыга ыраахтаа?ы норуокка сымнатыы о?орорго к??эллибитэ. Нэ?илиэнньэ?э гражданскай к???л т?р?ттэрин олохтуур аатырбыт-сура?ырбыт Манифе?а тахсыбыта. Ки?и к??мч?лэммэт, саныыр санаатын к???л этэр-тыынар, араас мунньахтар, сойуустар тэриллиилэрэ хааччахтаммат буолбута. Оруобуна бу кэм?э земство боппуруостарыгар бары улуустартан мустубут бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буолбута.
В.Никифоров салайар тыа ха?аайыстыбатын уопсастыбата атын уопсастыбалары кытта бииргэ тэрээ?ин мунньа?ы (учредительное собрание) ы?ырыы ту?унан модьуйсубуттара. Еврейдэр, инородецтар, иновердар тустарынан сэнэбиллээх, баттыгастаах сокуоннары суох о?орорго туруорсубуттара. Дьокуускай ол к?ннэргэ, бы?ыты то?о аспыт халаан уутун курдук, ?р? оргуйан олороро. Араас миитиннэр, собостуопкалар, учууталлар, атыы?ыттар, ??рэнээччилэр, оспуоччуктар, бирикээсчиктэр сойуустара ?р?т-?рд?гэр тэриллибиттэрэ. Сыылынайдар уонна кинилэри ?й??б?т Василий Никифоров ба?ылыктаах сахалар куорат Дууматын ыларга холонон к?рб?ттэрэ табыллыбата?а.
Сахалар сойуустара ?рэллибитин кэннэ В.Никифоров хаайылла сытан Манчаары ту?унан пьеса суруйар. Норуот геройунан с?рэ?эр-быарыгар мунньуллубут туох баар кы?ыытын-абатын, сойуу?а ы?ыллыбытын, до?отторо-атастара т??эн биэрбиттэрин, былаа?ы утары туруула?ыыга со?отох хаалбытын суланан-су?харан этитэр. Пьеса была?ын тухары норуот ту?угар охсу?уу идеятынан ?р? к??р?? тэ?э дьон-сэргэ биир санаа?а кыайан т?м?лл?бэтиттэн хомойуу, хоргутуу к??стээхтик бэриллэр. Бастаан утаа самодеятельнай куру?уоктарга пьеса сахалыы оонньонорун цензура к???ллээбэтэ?э. Ол и?ин Пекарскай к?м?т?нэн айымньы кырыытын-кылаанын нарылыы т??эн баран нууччалыы тылынан эрэ оонньоноро к???ллэммитэ. Саха к?р??чч?лэригэр балай да ?р кэм ааспытын кэннэ к???ллэнэн, улахан с????н?, би?ирэбили ылбыта.
В.Никифоров кэлин публицистиканан хото дьарыктанар, олохтоох ха?ыаттарга ыстатыйалара, суруйуулара ситимин быспакка тахсаллар, бэйэтэ сурунаал тэрийэн та?ааттарар. Дьокуускайдаа?ы географическай уопсастыба салаатын ?лэтигэр кыттар, Кы?ыл Кириэскэ ?б? сиэртибэлээ?ини к???лээччи бы?ыытынан ылсан ?лэлиир.
1917 сыллаахха олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэ кэмигэр былаас Дьокуускайга Г.Д.Петровскай ба?ылыктаах сыылынайдар илиилэригэр киирбитэ. Кулун тутар са?атыгар куоракка В.Никифоров бэрэссэдээтэллээх сахалар мунньахтара буолбута. Мунньах кыттыылаахтара ыраахтаа?ы у?уллубутунан э?эрдэлээн Петроградка телеграмма ыыппыттара.
Саха интеллигенциятын ?г?с ?тт? олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэни ??рэ-к?т?, элбэ?и эрэнэ к?рс?б?т буоллахтарына, ?кт??б?рдээ?и сабыытыйаларга сы?ыаннара араас этэ. 1917 сыл от ыйын ортотугар Саха сирин ?рд?нэн земство, ол аата бэйэни салайыныы былаа?а, киирбитэ. ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтэ В.Никифоровы уонна кини биир санаалаахтарын уйул?аларын хамнаппыта. Сэтинньигэ уопсастыба?а Куттал суох буолуутун кэмитиэтин, куораттаа?ы Дуума, байыаннайдар уонна баа?ынайдар депутаттарын Сэбиэтин, В.Никифоров ба?ылыктаах Саха национальнай кэмитиэтин холбо?уктаах мунньахтара ыытыллыбыта. Т?мс??лээх мунньахха Сэбиэскэй Арассыыйа ?лэлээн иитиллээччилэрин бырабыыталыстыбатын билиммэт ту?унан уураах ылыммыттара. Социалистическай ?р?б?л??сс?йэни ылыммат, олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэни к?м?ск??р кэмитиэт тэриллэр. Бассабыыктар салайааччыларын Олейниковы, Эренбуру, Андрееви?ы, саха хара ?лэ?иттэрин сойуу?ун бэрэссэдээтэлин М.К.Аммосовы тутан хаайталыыллар.
Кэлин ыытыллыбыт олохтоох бэйэни салайыныы мунньахтарыгар бассабыыктары, Сэбиэт былаа?ын норуот ?й??б?т? к?ст?б?тэ. Маннык бы?ыыга-майгыга, 1918 сыллаахха тохсунньу 20 к?н?гэр, Саха уобала?ынаа?ы земство мунньа?а ?лэтин са?алаабыта. Мунньахха ба?ылыыр-к???л??р оруолу федералистар ылбыттара. В.Никифоров земство салалтатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар, ол эбэтэр Саха сирин ситэриилээх былаа?ын салайааччытынан буолбута. Кини бассабыыктар былаа?ы кииннээ?иннэрин дь??лгэ туруорарга эппитэ. Петроград Саха уобала?ын салайыыга ороо?орун утарбыта. Саха сиригэр уобаластаа?ы земство уонна национальнай кэмитиэт бэрэстэбиитэллэрин холбо?уктаах былаастара салайыахтаа?а.
Олунньу 5 к?н?ттэн В.Никифоров уобаластаа?ы земство салалтатын бэрэссэдээтэлин дуо?уна?ыгар киирэн ?лэлээбитинэн барбыта. Толору сыл а?аара буолбакка, от ыйыгар, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас со?урууттан кэлбит этэрээт саатын-сэбин к????нэн олохтоммута. Земство, бэйэни салайыныы идеята самнарыллыбыта, ол эрээри оччотоо?у ?й-санаа м?кк??рэ б?г???? би?иги кэммитигэр олоххо киирбитэ.
В.Никифоров политическай олохтон туоратыллыбыта. 1922 сыллаахха Бурятия?а ?лэлиир, н???? сылыгар Саха республикатын салалтатын к?рд????т?нэн Москва?а кыраай сити?иилэрин быыстапкатын тэрийэн ыытар. Ол кэнниттэн ССРС салалтатын и?инээ?и Саха бэрэстэбиитэлистибэтигэр ?лэлиир. 1925–1926 сылларга М.К.Аммосов к???лээ?ининэн тэриллэн Саха сиригэр ?лэлээбит ССРС НА хамыы?ыйатыгар киирсэн, демография боппуруо?ун чинчийиигэ ?лэлиир. Э?иилигэр промысловай кооперация программатын о?орууга ?лэлии сылдьан тутуллан хаайыллыбыта. ОГПУ эрдэттэн буруйдаа?ыныгар т?бэ?эн, хаайыы балыы?атын куойкатыгар ?лб?тэ. Хайдахтаах курдук улахан ?йд??х, у?араабат эрчимнээх тэрийээччи, т?л?нн??х патриот ки?и олорон, ?лэлээн-хамнаан ааспытын норуотугар билиннэрбэккэ умуннаран сылдьыбыттарын ки?и билигин бэрки?ии эрэ саныыр. Олох уларыйбата?а, ?й-санаа у?уктубата?а буоллар, ?сс? т??? ?р умнууга сылдьыа биллибэт этэ.
Гавриил Васильевич Ксенофонтов 1888 сыллаахха т?р??б?тэ. Кини В. В.Никифоровтан 22 сыл балыс этэ. Т?р?пп?ттэрэ, улахан уоллара Гавриилтан ураты, ?сс? биэс уоллаахтара, ?с кыыстаахтара. Тыа начаалынай оскуолатын кэнниттэн Дьокуускайдаа?ы реальнай училищены б?тэрбитэ. Онтон Томскайдаа?ы университет юридическай факультетыгар, Иркутскайдаа?ы университекка ??рэммитэ. Томскайдаа?ы университеты б?тэрэн баран, 1912–1917 сылларга Дьокуускай адвокатуратыгар ?лэлиир. Оччотоо?у дьон ?й?гэр-санаатыгар и?эн хаалбытынан, кини суут дьыалатын олус ?йд??хт?к, эппиэтинэстээхтик ыытар эбит. Дьо??о ?т?? санаатынан, уус тыллаах араатарынан биллэрэ.
Ма?найгы аан дойду сэриитэ са?аланыа?ыттан общественнай уонна политическай ?лэнэн дьарыктанан барар. Сахалары аармыйа?а хомууру тохтотторбут ?т??лээ?э биллэр. Сэриигэ баа?ырбыттарга уонна ?лб?ттээхтэр дьиэ кэргэттэригэр сиэртибэ хомуйуутун хампаанньата са?аламмытыгар Г.Ксенофонтов Россия Кы?ыл Кириэс уопсастыбатын Дьокуускайдаа?ы салаатын салайбыта. Оттон ол уопсастыба олохтоох омуктарын салаатын В.Никифоров салайара. Онон кырдьа?астаах эдэр икки политик, бу кэм?э к?рс?н, бэйэ-бэйэлэрин ?йд???н, биир идейнэй ?йг?-санаа?а кэлбиттэрэ чуолкай.
Олунньутаа?ы ?р?б?л??сс?йэ саха интеллигенциятын инники к????э ?т?р?йэн та?аарыыта – олох ирдэбилэ. Саха ??рэхтээхтэрэ олус а?ыйах буоланнар хас биирдиилэригэр элбэх эбээ?инэс с?ктэриллибитэ.
Г. В.Ксенофонтов, Саха сиринээ?и уопсастыба?а куттал
суох буолуутун кэмитиэтин чилиэнэ, Дьокуускайдаа?ы уокурук суутун хамы?аара, олохтоох баа?ынайдар хамыы?ыйаларын салайан, саха омук култууратын тилиннэрии программатын о?орор. 1917 сыллаахха кулун тутарга саха уонна нуучча баа?ынайдарын холбо?уктаах съезтэрэ ыытыллар. Манна «К???л» диэн саха интеллигенциятын т?мэр федералистар холбо?уктара тэриллэр. Бу холбо?укка 400-тэн тахса саха басты? интэлигиэнэ киирбитэ. Г.Ксенофонтов «К???л» холбо?ук салалтатын чилиэнинэн буолбута. Программаларын с?р?н ис хо?ооно, сыала-соруга: омуктар бэйэлэрин дьа?анар, судаарыстыбаннастаах, бас билиилээх буолар бырааптарын билинэр, араас национальностар холбо?уктаах государстволарын федерацията. Федералистар Сибиир киэ?, толору бырааптаах, Сибиир Дууматынан салаллар ту?унан автономия буоларын модьуйсаллара. Г.Ксенофонтов Б?т?н Сибиир уонна Саха сирин икки ардыларыгар былаа?ы тыырсыы ?лэтигэр этиилэри киллэриигэ к?хт??х кыттыыны ылар. Федералистар Б?т?н Россиятаа?ы Учредительнай мунньах ы?ырылларыгар эрэллэрин с?тэрбэттэр. Онно депутакка кандидатынан Г.Ксенофонтовы аныыллар. Ону та?ынан кини 1917 сыл иккис а?аарыгар куорат Дууматын салайар. Бу кэм?э, бассабыыктар Саха сириттэн барбыттарын кэннэ, федералистар уонна эсердэр к????рб?ттэрэ. ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтин Г.Ксенофонтов эмиэ, В.Никифоров курдук, судаарыстыбаннай переворот бы?ыытынан сыаналаабыта.
1917 сыллаахха ахсынньыга Томскайга су?ал ы?ырыылаах Б?т?н Сибиирдээ?и съезд а?ыллан ?кт??п ?р?б?л??сс?йэтигэр эмиэ м?лт?х сыанабылы биэрбитэ. Бу съезкэ Саха сириттэн кыттыахтаах Г.Ксенофонтов, Б?т?н Россиятаа?ы Учредительнай мунньахха депутат мандатын и?ин киирсэ сылдьар кэмэ буолан, сылдьыбата?а. Ол оннугар быыбарга кыайан, мандат ылар чиэскэ тиксибитэ. 1918 сыллаахха тохсунньуга съезд бы?аарыытынан Сибиири Сэбиэскэй Россияттан тутулуга суо?унан билиниэхтээх Сибиирдээ?и парламент ы?ырыллыахтаах этэ. Ону баара тохсунньу 26 к?н?гэр ы?ырыллыбыт Ар?аа Сибиирдээ?и Сэбиэттэр съезтэрэ бэйэтин дьа?алынан Сибиир Дууматын ы?ан кэбиспитэ. Дьону хаайталаа?ын са?аламмыта. Г.Ксенофонтов, Владивостогунан эргийэн, Сахатын сирин сайын эрэ булбута. Бу кэм?э Омскайга Сибиирдээ?и быстах салалта тэриллибитэ. Бу салалта Сибиирдээ?и Дуума ыытар ?лэтин-хамна?ын с?б?лээбэт этэ. Бассабыыктар кыр ?ст??хт?р? Колчак Сибиир Россияттан арахсарын, автономия буоларын бы?аччы утарар этэ. Инньэ гынан бассабыыктары утары эрээри, кинилэри кытта биир сыаллаах курдук буолан тахсыбыта. Оттон федералистар буолла?ына Сибиир автономията Саха сиригэр национальнай- территориальнай автономия ??ск??р?гэр инники хардыыга тирэх буолуохтаах диэн эрэнэ саныыр этилэр. Бассабыыктар уонна Колчак национальнай-территориальнай боппуруоска биир санаалаахтарын, кинилэр Сибиир Россияттан арахсарын ха?ан да ?й??хтэрэ суо?ун Г.Ксенофонтов ?йд??б?тэ уонна, уобаластарынан хайды?ыы ха?ан да тахсыа суо?ун билэн, политикаттан букатыннаахтык арахсыбыта. Ба?ар, ол ?ч?гэйгэ буолуон с?п, то?о диэтэххэ, т?м?гэр «Ураа?хай сахалар» курдук наука?а дьо?уннаахай историческай пааматынньык айыллыбыта. Хомойуох и?ин, ?лэ иккис тома сурулла сырытта?ына, 1938 сыллаахха саас тутуллан репрессияламмыта.
Саха ма?найгы интеллигенциятын биир тутаах тулаа?ынынан сахалыы уус-уран тыл а?ата, б?л????к А.Е.Кулаковскай-?кс?к?лээх ?л?кс?й буолла?а. Кини 1877 сыллаахха т?р??б?тэ, 1926 сыллаахха тюркологтар ма?найгы съезтэригэр Бакуга айаннаан и?эн аара Москва?а ?лб?тэ. ?кс?к?лээх ?л?кс?й ол-бу партия?а, хамсаа?ы??а кыттыбакка эрэ, бы?ыыны-майгыны тэйиччиттэн к?р?н олорон сэрэтэр, с?бэ-ама тылын к?т????чч? ыллам ырыа?ыт, сээркээн сэ?энньит бы?ыытынан норуотугар киэ?ник биллибитэ.
1912 сыллаахха Россия?а Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээ?и??э Саха сирин делегациятыгар киирсэн Кулаковскай эмиэ сылдьыбыта. Съезкэ анаан дири? ис хо?оонноох тыл этиигэ бэлэмнэммитэ кыайан олоххо киирбэтэ?э. Наар ыраахтаа?ыны ?р? тутуу, айхаллаа?ын, арбаа?ын с?пс?лгэнин с?б?лээминэ, тыл этиэхтээ?эр буолуох, кэлин ?тт?гэр т?р?т да?аны сылдьыбата?а. ?кс?к?лээх ол бэлэмнэммит тыл этиитигэр Сибиир с??счэкэлии, ты?ыынчалыы эрэ ахсааннаах хаалбыт кыра омуктарын ааттарын ааттаталаан туран, кинилэр эстэр суолга киирэн эрэр дьыл?аларын с?р?н т?р??ттэрин бы?ааран биэрэр. Олор ахсааннарыгар сахалары киллэрэн туран, с?р?н т?р??т?нэн Сибииргэ нуучча баа?ынайдарын к???р?? долгуна олохтоох омуктартан сирдэрин былдьаа?ы??а тириэрдэр диэн бэлиэтиир.
Столыпин былаанын бы?ыытынан, Саха сиригэр икки м?л?й??н нуучча баа?ынайа к???р?ллэн кэлиэхтээ?э, онуоха эбии саха тылдьытын ааптара Пекарскай, Россия географическай уопсастыбатыгар ?лэлии олорон, сахалары Муустаах муора кытылыгар к???рт??н баран, кинилэр оннуларыгар сиринэн сатаан дьарыктанар дьону олохтуохха диэбит сура?а Кулаковскайы улаханнык дьиксиннэрбитэ биллэр. Ол эрээри ку?а?ан ?ч?гэйэ суох буолбат диэбиккэ дылы, Столыпин террористар дьайыыларыгар т?бэ?эн уонна Ма?найгы аан дойду сэриитэ са?аланан, ол былаан олоххо киирбэккэ хаалбыта.
?кс?к?лээх элбэх ?й?-санааны этэр, с?бэни-аманы биэрэр аакка-суолга киирбит айымньытынан, суруйуутунан «Ойуун т??лэ», «Интеллигенция?а сурук» буолаллар. Бу ?лэлэригэр кини ??рэххэ сыстыбатах дьада?ы дьон ара?ата интеллигенция, киириилээх-тахсыылаах баай дьон к?м?т? суох ?р?ттэр, сайдар кэскилэ суо?ун этэр. ??рэх эрэ быы?ыахтаа?ын, атын омуктардыын тэ??э туруула?арга бы?аарар к??с буолуохтаа?ын то?о?олоон бэлиэтиир. С???? боруодатын тупсарыы, кымы?ы дэлэтии, дьада?ы дьо??о кредит биэрии с?пт????н, кулаагы кылаас бы?ыытынан э?ии сыы?атын ту?унан, о. д.а. ?г?с сыаналаах этиилэрэ били??и олохпутугар с?п т?бэ?эр. ?кс?к?лээх норуота сайдыан, бар?арыан олус ба?арара уонна эрэнэрэ. Олохпут б?г?н кини ба?атын, ?й?н-санаатын хоту сайдар…
Ыалдьыттар
Улуус ?б?л??й?н быраа?ынньыгар кэлбит ыалдьыттар, олохтоох салалта эрдэттэн тэрийбит былаанын бы?ыытынан, гостиницанан, ыалларынан тар?анан, ?с-т??рт хонук устата олорор сирдэрин буллулар.
Эдэригэр у?ук хоту оройуоттарга, ол и?игэр Эдьигээ??э «Коммунизм уоттара» ха?ыакка у?уннук корреспонденынан ?лэлээбит, билигин сынньала??а олорор Дь?г??р Маппыайабыс Бологуурап б????лэк ыала быраа?ынньыгынан сибээстээн туран биэрбит дьиэтигэр иккиэ буолан т?ст?лэр. Бииргэ олорооччута, уруккута Эдьигээн райпотугар биэс сыл ?лэлии сылдьыбыт эргиэн ?лэ?итэ Б?т?р??п Сэмэн Ыстапаанабыс, Сэрэх Сэмэн диэн хос аатынан биллэр биэнсийэлээх ки?и, эмиэ Дь?г??р курдук, тэрилтэтин ?б?л??й?гэр ы?ырыылаах ыалдьыт бы?ыытынан кэлбит. Икки орону та?ынан ?сс? раскладушка уонна утуйар та?ас бэлэмнэммитинэн сылыктаатахха, ???с ки?и кэлиэхтээх эбит бы?ыылаах.
Ыалдьыттар, айантан сылаар?аабыт дьон бы?ыытынан, тас та?астарын к???рэтинэн, сынньанардыы оронноругар тиэрэ т??эн сытынан кэбистилэр.
– Киэ?ээ ханна а?аталлара эбитэ буоллаа? – Сэмэн Ыстапаанабыс, саа?ырбыт ки?и сиэринэн кыыкынаан, хотулардыы унаарыччы тардан са?арар симик куола?а и?илиннэ.
– Остолобуойга кэлээри? диэбиттэрэ, – Дь?г??р тэрийэр хамыы?ыйа чилиэннэриттэн эрдэттэн хааччыйа ыйытан билбитин дьукаа?ар бы?аара охсон биэрдэ. – Киэ?э алтаттан сэттэ?э диэри болдьоммут кэми а?арыа суохтаах ???б?т.
– Ээ, туохтан тутуллан а?арыахпыт буолла?аай, аска ба?ас туочунай б???? буоллахпыт дии.
Ыалдьыттар, 70-нус сыллар б?т??лэрэ биир кэм?э т?бэси?эн ?лэлии сылдьыбыт дьон, Эдьигээн оччотоо?у оло?ун, дьонун-сэргэтин ту?унан уопсай ?йд?б?ллэрин ахты?ан, балай да ?р кэпсэтэ сыттылар.
– Дойдубут барахсаны к?рб?т?х да?аны ыраатта, отуччаны эрэ кыайбат сыл ааста?а дии. Балай да уларыйбыт, улааппыт.
– Этимэ да?аныы, с?рдээ?ин кэ?ээбит. Урут бу иккилии этээстээх уопсайдар суохтараа, билигин сыалай кваарталлар баар буолбуттар, сайдан истэ?э дии. К?н-дьыл да?аны аа?ара т?ргээн.
– Дьоно-сэргэтэ да?аны уларыйда?а. До?оор, бу санаан к?рд?хх?, былыр да, кэнники да?аны улахан дьон т?р??б?т-??скээбит дойдулара эбит ээ бу Эдьигээн, – Бологуурап, кэтэх тардыста сытан, туох эрэ ыраа?ы саныырдыы, дьиэ ?рд?н одуула?ар. – Шемяков Николай Васильевич – ССРС Верховнай Сэбиэтин икки т?г?ллээх депутата, Кычкин Иннокентий Гаврильевич – аатырбыт учуутал, президент Николаев, Роман, Гаврил Дмитриевтэр, Хомус Уйбаан…
– Хайыы, доор, оттон олох былыыр Убаарыскайы? сытта?а дии, сахалыы ма?найгы ахтыы уус-уран айымньыны суруйбут ки?ии, – Сэмэн Ыстапаанабыс холку бэйэлээхтик тии?ин быы?ынан сыыйда.
– Кырдьык да?аны, эмиэ биир ураты ки?и. Сахалары чахчы ис с?рэ?иттэн с?б?л??р ки?и эбит.
– Хайыы, оттон сахалар оттолоругар ??скээбит ки?и буолла?а дии.
– Били??и ?т сахаларыгар айанын, сирдэрин-уоттарын ?ч?гэйдик к?рд?р?н суруйар буолбат дуо?
– Этимии да?аны.
Эмискэ ааны то?суйан тобугураттылар.
– Оок, ???с дьукаахпытын а?аллылар бы?ыылаах, – Бологуурап, со?уйбуттуу са?а аллайаат, аантан чугас сытар ки?и бы?ыытынан, оронугар олоро т??эн, ата?ын та?а?ын кэтэн хачыгырайда. Тиийэн ааны а?ан биэрбитигэр, дьиэ ха?аайката биир эдэр ки?ини баты?ыннаран киирдэ.
– Бу ???с квартира??ытын а?аллым. Дьэ, эдэр ки?и, манан раскладушка?а сытыа? буолла?а дии, та?а?ы? бу баар.
– Дорооболору?, Куодайыысап диэммин, – хаты?ыр, ?рд?к у?уохтаах, бэрбээкэйигэр диэри унньулуйбут у?ун хара сонноох, бартыбыаллаах эдэрчи ки?и, эрчимнээхтик хамсанан, о?онньоттору кытта илии тутуста.
Ха?аайка, намы?ах суон дьахтар, Бологуурабы куукуна?а ы?ыран киллэрэн, ыскааптарын арыйталаан чэйдииллэригэр аналлаах и?ити-хомуо?у, холодильнигын а?ан, икки улахан туу?аммыт балык, т??л??н-??н??н сытар анды, аллараа холбука?а хортуоска, луук баарын к?рд?тт??т?:
– Бу э?иги аскыт, бэйэ?ит астанан а?аа?. Мин быраа?ынньык к?ннэригэр кыыспар баран олоруом. Дьэ итигирдик, ?ч?гэйдик олору?, – ха?аайка барытын бы?ааран, ыйан-кэрдэн биэрдэ.
Бологуурап, махтанан-ба?ыыбалаан дьиэлээх дьахтары атааран баран, дьонугар киирдэ.
– Дьэ, до?оттоор, ас-??л ?рд?ттэн сиригэр т?бэспит дьон буоллубут. Холодильник и?э толору ас: хортуоскатыттан андытыгар тиийэ. К??стэниитин эрэ кыайыахха наада буолсу.
– Ама-ыы, доор, оттон остолобуой да а?а тотороо инии.
– Эмиэ да?аны оннук ээ. Чэ бэйи, дь???н?ттэн к?р?н и?иллиэ.
Са?а дьукаахтара к?р?д??ргэ тахсар аан кэннинээ?и к?х??? сонун ыйаан киирдэ. Хомуот ?рд?гэр турар телевизоры тиийэн тутан-хабан к?рд?, онтун-мантын эрийтэлээтэ да, ?лэлээн кэлбэтэ. Онтон ту?а тахсыа суо?ун билэн, телевизор ?рд?гэр сытар хас да чараас кинигэлэри ылан эргим-ургум туппахтаан к?р??т, аахайбатахтыы, Бологуурап оронун иннигэр турар сурунаал остуолугар ч?м?хт?? бырахта. Дь?г??р олору со?уйбут курдук э?итэ тардан ылан к?р?тэлээбитэ, хас да чараас медицинскэй брошюралары кытта Михаил Николаев «Глубина памяти» уонна «Новая Якутия. Начало» диэн дьо?ус кинигэлэрэ буолан биэрдилэр.
– Хайа, до?оор, то?о бу кинигэлэринэн быра?аттанны??
– Ээ, атыттар эбит.
– Хайдах атыттар?.. – Дь?г??р, ?йд??б?кк?, ки?итин ?р? к?р?н та?аарда.
– Художественнай кинигэлэр буолуо дии санаабытым.
– ?ы, онтон атыны аахпаккын дуу?
– Соччо аа?ааччым суох.
– Ноо, то?о?..
– Соччо интэриэ?иргээччим суох… – эдэр ки?и, ???сп?тт??, наар биир халыып хоруйдаан, кэпсэтэр ба?ата суо?ун биллэрдэ. Раскладушкатыгар тиэрэ т??эн, дьиэ ?рд?н одуула?а сытта.
Бологуурап, ки?итин и?игэр киллэрбэтэхтии, са?ата суох и?иэттэн кэбистэ. Брошюралары арааран ту?унан ууран баран, кинигэлэри ылан эр-биир эргитэ-урбата туппахтаан, чараас хахтарын тас ?тт?нээ?и ойууларын сирийэ одууласпахтаата: илин са?ах ?рд?нэн кытыаста кыы?ан са?ардыы тахсан эрэр к?н аннынан уйаара-кэйээрэ биллибэт к??х дуол тумарыктыйа нэлэ?ийэр. Ону ?рд?нэн аарыма кынаттарын сараадытан хомпоруун хотой к?т?н и?эр к?л?гэ ойууламмыт. Бу аата Хотой Айыы та?аралаах былыргы саха ураа?хай уу?ун сирэ-уота, дойдута к?рд?р?л?ннэ?э. «Глубина памяти» кинигэни арыйан аннотациятын аахта: «Вопросы о прародине человечества, происхождении и истории народа саха, предпосылки и проблемы зарождения государственности в Якутии. Эти и другие темы поднимаются в книге Президента Республики Саха (Якутия) Михаила Николаева».
Иккис кинигэ та?ыгар алмаас таас к?ст?р, Мирнэй куорат тиэмэлэригэр сы?ыаннаах б?л?х хаартыскалар бэчээттэммиттэр. Ис ?тт?гэр Михаил Николаев мичээрдии олорор мэтириэтэ, «Республика тутулуга суох экономикатын б???рг?т??гэ ма?найгы хардыылар уонна экономика с?р?н салаата – алмаас промышленно?а хайдах сайдан и?эрин ту?унан автор бэйэтин к?р??лэрэ» диэн бы?аарыы суруктаах.
Дь?г??р президент суруйталаабыт хас да кинигэтин урут аа?ан турар. Бу кинигэлэртэн ураты «Генетический вектор…», «Страницы жизни народа саха» диэннэри уонна Арктика ту?унан. Уопсайынан, суруйбута олус элбэх, хас да уонунан кинигэ дииллэр. Аахпыт кинигэлэриттэн сылыктаата?ына, кини с?ннь?нэн ыччакка, ??нэр к?л??нэ?э уонна нуучча дьонугар ту?аайан суруйар эбит. Дьи?инэн олус ту?алаах, кэскиллээх дьыала. Ону ыччаппыт, бу эдэр ки?и да аахайбаттык сы?ыанна?арыттан к?рд?хх?, итини ситэ сыаналаабат, интэриэ?иргээбэт курдук.
– До?оор, эн толору ааты?-суолу? ким диэ??иний, тугу ?лэлиигин? – Бологуурап са?а дьукаа?ын диэки с??рг?лээбиттии к?рд?.
– Куодайыысап Николай Петрович, журналиспын.
– Ханнык ха?ыакка?
– К???л пресса?а…
– Ээ, аны оннук баар эбит дуу? Былыр би?и сахалыы тыллаах икки эрэ ха?ыаты – «Кыымы» уонна «Эдэр коммуни?ы» билинэр этибит.
– Ити ханнык кинигэ ту?унан этэ?иит? – Бологуурап илиитигэр эргим-ургум тутан арыйталыы олорор кинигэтин к?р?н, Сэмэн Ыстапаанабыс сэргэ?элээбиттии ыйытта.
– Бастакы президеммит Николаев кинигэлэрэ.
– Ээ, ону этэр эбиккит дуу, элбэх кинигэлээх дииллэр даа, мин эмиэ биирдэрин да?аны аа?а иликпиин.
– Сыыстарар эбиккин. С?рдээх ыраас санаанан, инникини, кэскиллээ?и ыччакка, республика, Арассыыйа норуоттарыгар анаан суруйар ээ, ону аахайбаппыт.
– Дьи?инэн оннук б???? буолла?а дии, барахсан ыраа?ы ?т? к?р?р ки?и. Ол гынан баран наар нууччалыы суруллубут буолаан, дьон аанньа аахпат дии саныыбыын.
– Оттон нууччалар аахтыннар диэн нууччалыы суруйан эрдэ?э дии, – Дь?г??р, кинигэни арыйталыы олорон, санаа таайтарыылаахтык са?арда. – Саха оло?ун, историятын, бы?ыытын-майгытын олохтоох да, тас да?аны нуучча тыллаах омуктар биллиннэр диэн.
– С?пк? этэ?иин, пропагандалыыр буолла?а дии.
– Оннук буолбакка, бэл ???ээ былааска олорор тойотторбут билбэттэр дии, хайдахтаах тыйыс усулуобуйа?а олорорбутун, ?лэлиирбитин.
– Оттоон оннук ээ-э… – Сэмэн Ыстапаанабыс улгумнук с?б?лэ?эрин биллэрэр.
– К?р?, бу дьо?ус кинигэ?э би?иги историябытыгар сы?ыаннаах ?с боппуруоска с?рдээх интэриэ?инэй бы?аарыылары биэрэр. Бу мин урут аахпыт кинигэм, билигин ол миэстэлэри булуом, – Дь?г??р, «Глубина памяти» кинигэттэн наадалаах миэстэлэрин к?рд??н, страницаларын т?ргэн-т?ргэнник ?рд?лэринэн к?р?н арыйталаабытынан барда. – Бу Юрий Мочанов диэн археолог учуонай 1982 сыллаахха ?л??нэ у?а биэрэгэр, Дьокуускайтан чугас со?уруу сытар Дири? ?рэххэ, т?? былыр, 1,7 м?л?й??н сыллаа?ыта, олоро сылдьыбыт дьон туттубут сэптэрин-сэбиргэллэрин булбут. ?ск?т?н бу булумньулар айыл?а о?о?уута буолбатах буоллахтарына уонна сыллара табата бигэргэннэ?инэ, ки?и аймах аан бастаан Африка?а ??скээбитин ту?унан ?йд?б?л т?рд?ттэн т??рэ эргийэригэр тиийэр.
– Ноо, ол аата хайдаах?..
– Ол аата, тымныы, тыйыс айыл?аны утары туруула?ан тыыннаах ордуу усулуобуйатыгар ?й-санаа, эт-хаан ?тт?нэн у?аарыллан, ки?и аймах аан бастаан хоту дойдуга эрэ ??ск??н с?п диэн этэр.
– ?уй-йиэ-э, эмиэ да с?пк? дылы эбит ээ-э.
– Эс, убедительнайа суох, – эдэр ки?илэрэ кэпсэтиигэ кыттыытын к?р?ч??ктэ?ииттэн са?алаата.
– Ноо, то?о оннук саныыгын?
– Мочанов булумньулара да, датировкалаа?ына да?аны саарбахтар.
– К?р да, до?ор, строгай ки?и буоллу? дьэ. Ол эрээри манна да?аны эн этэргэр маарынныыр баар эбит, – Дь?г??р кинигэ биир страницатын балай да у?уннук сирийэн к?рд?. – Эмиэрикэ археологтара ити тэриллэри 260 – 370 ты?ыынча сыллаа?ылар диэн бы?аарбыттар. Оччотугар да?аны ?л??нэ хочотун олох эрдэтээ?и дьон булбуттар эбит диэн этиллибит.
– Оо, быданнаа?ы кэм эбиит, оччотоо?ута дьон букатын дьиикэй кэмнэрэ буолла?аа, – Сэмэн Ыстапаанабыс с?хп?тт?? а?аатынна.
Куодайыысап, э?элээхтик к?лэн м?ч??нээт, бэрки?ээбит-тии, ба?ын бы?а илги?иннэ.
– Ол Мочанов булумньулара сымыйата-кырдьыга ?сс? дакаастаныан наада. То?о эрэ ол малларынан тутта сылдьыбыт оччотоо?у дьон бастарын у?уо?ун баччаа??а диэри була илик дии.
– Дьээ-э диэ эбитээ, доор.
– Ок-сиэ, дьэ тордуох ки?и буолан биэрди? ээ. Ол гынан баран онту? Мочановынан эрэ бы?аарыллыбат эбит. Атын дакаастабыллар бааллар.
Куодайыысап, сол да э?элээхтик ыма?ныырын кубулуппакка, ?сс? тугу этэр эбит диирдии, Дь?г??р диэки хайыста. Ки?итэ, кинигэтин т?тт?р?-таары арыйбахтаталаан, бииртэн биир холобурдары бы?ыта тутан аа?ан биэрэ-биэрэ, бы?аара олордо:
– Т?? былыргы дьону?, т??? да дьиикэй а?аардаах буоллаллар, холбо?он ??р?нэн сылдьан бултуурга ??рэммиттэрэ чуолкай. Холбо?ууттан, сомо?оло?ууттан, судургу да буоллар, итэ?эл к?р??нэрэ ??ск??ллэр. Тыын ?лл?й? буолбут булт с?р?н к?р??нэрэ тайах кыыл, таба оччотоо?у дьон с?г?р?йэр та?аралара буолаллар. Тайах, таба, э?э уобарастара ???йээннэригэр, ?гэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар и?эр т?бэлтэлэрэ нуучча сирин хоту ?тт?гэр эрэ буолбакка, киин, со?уруу уобаластарыгар, Украина?а, Польша?а, Ар?аа Европа дойдуларыгар Пиренейскэй тумул арыыга тиийэ олохтоох норуоттарга баар буола сылдьыбыт эбит.
– Аата дьиибэтэ, ону туох дакаастыыр эбитээй? – аны Сэрэх Сэмэн, саарба?алаабыттыы, туо?ула?ан унаарытта.
– Дьэ дакаастабыл да?аны баар ахан. Тешик-Таш, Тэгил-Таас диэн буолла?а дуу, хаспахтан неандерталь уол о?о ба?ын у?уо?а к?ст?б?т. Тула ?тт?гэр т?г?р?чч? хайа бараанын муо?а кэккэлэтиллибитинэн саба?алаатахха, бу культ, итэ?эл, сиэр-туом бэлиэтэ буолар диэбиттэр. Элбэх э?э у?уо?а дьаптал?аламмыт (ты?ыынча?а тиийэ) хаспахтар баалларын булбуттар. Былыргы Греция?а э?э?э аналлаах «комедиа» диэн к?рд??х быраа?ынньыктары тэрийэллэр эбит. Комедия диэн литература жанра ити тылтан ??скээбит. Дьиктитэ баар, Большая Медведица диэн Хотугу полушарие б?л?х сулу?ун Россия хоту ?тт?н нууччалара соторутаа??а диэри «Лось», «Сохатый» дииллэр эбит. Поляктар Хотугу Сулу?у «Лосиха Хэглэн», Малая Медведица б?л?х сулу?у «Хэглэн о?ото», оттон эбэ?килэр Большая Медведица сулус б?л???н эмиэ «Хэглэн» диэн ааттыыллара ???.
– Ити саарбах легендалар, тупсаран тугу ба?арар кэпсиэххэ с?п, – Куодайыысап соччо сэргээбэтэх бы?ыынан уо?ун у?угунан эмиэ э?элээхтик ымах гынна.
– Бээ-бээ, тохтоо, легенда эрэ буолбатах. Таба ойуута скифтэр искусстволарыгар кытта баар, буолаары буолан халлаан к?т?рд?р?н ???ээ ?тт?лэринэн ойууламмыт. Ол аата итэ?эл бэлиэтэ – халлаан табата буолар. Украина?а, нууччалар олорор киин уобаластарыгар таба ойуута прялкаларыгар, соттордоругар, куопсуктарыгар хайа да уру?уйдардаа?ар хойуутук к?ст?р эбит.
– Муодатыын, доор, дьи?инэн ынах-сылгы с????гээ с?г?р?й??хтэрин с?пк? дылы эбиит.
– С?пк? этэ?ин, ки?и эрэ муодаргыан курдук. Ол аата, дьон, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, эттэригэр-хааннарыгар и?эн хаалбыт ?йд?б?л?нэн, былыргы ?б?гэлэрин ?гэстэрин хатылыыллар эбит. Дьиктитэ диэн баар, омук-омук бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох халлаан табата итэ?эллээхтэрэ кинилэр художественнай уобарастарыгар к?ст?р.
– Дьээ дьиибэ диэтэ?ии?.
– Онон маннык т?м?г? о?орор, – Дь?г??р, истээччилэрэ бол?ойоллорун курдук, с?м?йэтин чочо?ноппохтуур, – с????нэн ты?ыынча, м?л?й??н?нэн сыллар усталарыгар би?иги т?? былыргы ?б?гэлэрбит бииргэ алты?ан, букку?ан олорбуттар уонна били??и ?йд?б?л?нэн «ки?и аймах уопсай сыаннастарын» ??скэппиттэр. Дьэ хайда?ый?
Дь?г??р, дьоно тугу этэллэрин кэтэ?эн, иккиэннэрин диэки хардарыта к?рб?хт??т?. Балай да са?а суох буолла. Куодайыысап, истибэтэх курдук, дьиэ ?рд?н одуула?ан мэндээриччи к?р?н сыппахтаат, аахайбатахтыы хардарда:
– Ки?и ??скээ?инин теориятыгар ити туох сы?ыаннаах ?????
– Дьэ сы?ыаннаах, до?ор. Ол аата, муус ?йэ кэмигэр дьон хотуттан со?уруу диэки сы?арыйан испиттэрэ дакаастанар. Оттон уруккуттан биллэр теория бы?ыытынан, ки?и аймах сылаас сиргэ Африка?а ??скээн баран, онтон Сир шарын бары ?тт?гэр тар?аммытын ту?унан этии манна с?п т?бэспэтэ к?ст?р.
– Ноо, ол тугунан с?п т?бэспэтиий? – аны Сэрэх Сэмэн туту?ардыы унаарытта.
– Тугунан диэтэххэ, Хотугу полушарие?а Африкаттан т?р?ттээх ки?и сылдьыбытын туо?улуур туох да суол-иис баччаа??а диэри к?ст? илик. Этэргэ дылы, со?уруу??у ки?и сыта да суох эбит би?иги дойдубутугар.
– Кырдьыга даа, туох кы?ал?аттан сылаас дойду ки?итэ хоту тала?ыа-ай? Араа?а, ити с?п этии бы?ыылаах.
– Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс, с?пт??х т?м?г? о?орду?. Аны саамай интэриэ?инэйэ диэн баар, ити таба, тайах культа, итиниэхэ маарынныыр итэ?эл, сиэр-туом, ?гэс диэн би?иэхэ, сахаларга, ха?ан да баар буола сылдьыбатах эбит. Ол ту?унан ханнык да?аны ???йээммитигэр, оло?хобутугар, былыргы сэ?эннэрбитигэр ахтыллыбат.
– Кырдьыык даа оннук баара и?иллибэт ээ-э.
– Онон буолла?ына, оччолорго би?иги бу дойдуга суохпут дакаастанан тахсар, би?иги ?б?гэлэрбит ол кэм?э со?уруу олорбуттар. Ити Михаил Ефимович иккис к?т???р боппуруо?а.
– Хантан кэлбиппит билигин да?аны чуолкайдана илиик буолбаат?
– Манна хас да араас варианы, ?г?с учуонайдар этиилэрин ырытар. Олортон, мин саныахпар, олох т?? былыргы биис уустарыттан т?р?ттээхпит итэ?этиилээх со?ус курдук. Генетиканы чинчийиинэн дьарыктанар сорох ааптардар этэллэринэн, сахалар геннэрэ европеоидтарга киирсэр курдук, т?р?ттэрбит арийдар буолалларын саба?алыыллар эбит. Нууччалар, индиецтэр, сахалар хааннарын састааба маарынна?ар ?р?ттээхтэрэ бэлиэтэммит.
– К??р да, доор, дьиктии да буолар эбиит. Дьээ буолуо-буолуо, ты?ыынчанан сыллар анараа ?тт?лэригэр араас буолуон с?п буолла?аа.
– Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс итэ?эйдэ, оттон эн, до?оор, хайасты?? – Дь?г??р эдэр дьукаа?ын тургутардыы ?тэн-анньан к?рд?.
Ки?итэ, с?б?лээбэтэхтии, са?ата суох иэдэс биэрэн н???? хайы?ан сытта. Дь?г??р кинигэтин салгыы арыйбахтаата.
– Аны кинигэбит ???с боппуруо?а государственность ??скээ?инин ту?унан. Манна нуучча ха?аахтара Саха сирин ха?аа??ыттан билэн-к?р?н кэлбиттэриттэн са?аланар.
– Ээ, ол судаарыстыбаннас ту?унан ханна эрэ аахпытыым, итиннэ мин биири с??? саныырдаахпын. Ити Ма?ары диэн Б?дь?к? уола Тыгын сиэнэ буолла?аа дии. К??р, бу ки?ии? а?атын, э?этин ха?аахтар ?л?рб?ттэрин ?ст?йэн иэстэ?эр эбэтэр к?п т?гэх т??эр майгыны тутуспакка кинилэри кытта ?йд????н, биир тылы булсан ?сс? икки т?г?л со?уруу ыраахтаа?ыны тиийэн к?рс?б?тээ баар ээ, ки?и сатаан санаабат, – Сэмэн Ыстапаанабыс ба?ын бы?а илгистэн чыпчырыммахтаан ылла, – ити, сэрэйдэххэ, мыыдарастан тахсан эрдэ?ээ дии.
– С?пк? этэ?иэн, кини эрэ буолуо дуо? Соппуруон Сыраанабы?, Сэ?эн Ардьакыабы? хайдахтаах дьонуй? Иккиэн Кэтириинэ Торуойу к?рс?н, норуоттарын ту?ун хайдах туруорса сатаабыттарай?
– Оттоон этэбин ээ-э, ки?и с????р диэн, Сибииргэ атын ханнык да омуктан итинниик баран туруорсубуттара суох ээ, бада?аа.
– Ээ, бу Илин Сибииргэ, бука, суох буолуо. Ити аата, би?иги былыр судаарыстыбалаахпыт, ньуолбар, дипломатияны, ула?алаах, о?уруктаах кэпсэти?иини сатыыр улахан омуктан т?р?ттээхпит туо?ута буолар.
– Оттоон оннугар тахсар ээ-э.
Дь?г??р илиитин к??рэс гыннаран ча?ытын к?рб?тэ, т??рд? эрэ са?ардыы аа?ан эрэрэ.
– Оо, уусу??а диэри бириэмэ билигин да?аны баар эбит. Дьэ оччо?о иккис кинигэбитин к?р?????, атын тугу гыныахпытый?
– Ээ-э, сытыахтаа?ар син да этээ.
– Бу кинигэ?э республика к???л экономикалаах буолуутун туруула?ыы, АЛРОСА сабыылаах компания хайдах тэриллибитин ту?унан кэпсэнэр. Онон урут истибит, билэр боппуруоспут буолла?а, – Дь?г??р кинигэ сорох илиистэрэ хо?нон ?л?бээй биир ч?м?х угулла сылдьалларын араартаан, страницаларынан к?р?н саа?ылаата. – Хаарыан ?ч?гэй халы? кумаа?ыны, килбэчийэн т??эн лаа?а бэрдин к?р??? этэ, ку?а?аннык килиэйдээбиттэр, илиистэрэ хо?нон хаалбыттар дии.
– Оттоон страницалара барыта бааллаар инии. Туох буо-луой, би?иэхэ ис хо?ооно буолла?аа, – Сэмэн Ыстапаанабыс кинигэ алдьаммытын улаха??а уурбаттык хардарда.
– Дьэ буолла?а, с?б?лэ?эн ылынан и?эр буоллахпыт… Манна 1991 сыллаахха Ельци??э ыытыллыбыт телеграмма баар эбит ээ, аа?абын дуо?
– Дьээ, истиэххэ эрээ, – о?онньоро ч?рб??н?? т?стэ.
?р са?ата суох сыппыт Куодайыысап эмиэ сэргээн, истэрдии бэттэх хайыста. Дь?г??р, к??мэйин о?остордуу к?хс?н этиппэхтээт, Саха сирэ алмаа?ы уонна к?м??? ССРС Гохраныгар ыытарын тохтоторун ту?унан телеграмма ис хо?оонун добдугураччы аахпытынан барда.
– Ок-сиэ, доор, дьэ хорсуун да бы?аарыныы эбиит. Барахсан абыраабыта ээ, онтон атын дьээ эстэрдээх этибиит, – Сэмэн Ыстапаанабыс с???н эмиэ чыпчырыммахтаан ылла.
Арай Куодайыысап соччо сэ?ээрбэтэхтик тыл ы?ыгынна:
– Дьи?инэн, итинник дьайыы Сэбиэскэй Сойуус Конституциятын куруубайдык кэ?ии буолла?а.
– Бу да ки?и тылын, до?оор, оччолорго Сойуу?у? ха?а эрэ хаалбыт, тыын хары?ыга, тутуу былдьа?ыы кэмэ буолла?а дии.
– Оннук буолбаккаа, к?р??-?, кини оннугар урукку тойон олорбута буоллаар, Конституцияны тутуспута аатыраан хоргуталыыр этээ.
– Чахчыта буолла?а, к?рб?т да, сэрэйбит да биир. Дьэ ?л?? т?пт?р т?гэ?эр т?б?б?т оройунан куугунуур кутталга киириэ этибит. Севернэй завоз диэммит букатын кэлиэ суо?а этэ, оччо?о бары таракаан курдук то?ордоох этибит.
– Этимэ да?аныы, онноо?оор Приморье, Камчаткаа, Магадаан, бэл кинилэр бэйэлээхтээр, кыс ортото то?он-хатан, тэлэбиисэргэ айдаан б???т?? буолбута дии, – Сэмэн Ыстапаанабыс эдэр дьукаа?ын диэки сиилээбиттии к?рб?хт??т?. – Та?ырдьаа к??стэнэллэрин умуннуу? дуо? Ыксаан тимир суолу туора сытан пуойастары харгыстыыр этилээр дии.
Дь?г??р, ??лээннээ?ин санаатын салгыырдыы, к?бдь??рэ т?стэ:
– Дьэ оччолорго этэ дии, би?иги сылаас дьиэ?э олорон, куотала?а-куотала?а, ки?ибитин ???эн чобуохха?арбытыттан соло булбат кэммит.
– Оттоон тот да му?наах, аас да алдьархайдаах диэн баар дии. Би?иги тоттохпутунаа тугу даа хо?уруубутугар хоннорбот буолааччыбыт. Оол кэриэтээ, алдьархайга т?бэстэхпитинээ, мыык да диэччибиит суо-ох. Оннуук дуо, доор? – Сэмэн Ыстапаанабыс эдэр ки?и диэки сорунуулаахтык эргилиннэ. – Арбыы, ол суруксуттуулларыын са?анаа эн ааты? эмиэ и?иллэргээ дылы этэ дуу, ал?а?аатыым дуу?
– Баар да буолла?ына, ону хайаары гына?ын? – Куодайыысап ?с-са?а буолан утары мордьойдо.
– Кээс да, доор, оттон чуолкайда?аары ыйытта?ыым дии-и. Ки?инии мээнээ ??хпээт ба?айыы, сэтэ-сэлээнэ кэлин бэйэ?ээр т?нн??р дииллээр, – Сэмэн Ыстапаанабыс с?бэлиирдии унаарытта.
– Харчы бараххан хамнатар буолла?а дии, урукку партократтар ускайдаа?ыннара. С?г?н да олорботтор ээ, былаастара сууллубутун кэннэ ньимийэн биэриэ эбиттэр.
– ?э-?э-э, с?г??н буолаллар ээ-э, уруккуларын курдук к???л айбардаары былаас былдьа?ан Ньукулаайабы самнара сатыыллар буолла?аа.
– Диэмэ да?аны, чахчы омук дьолугар кэлбит ки?ини сордууллар. Ордук санаа?ын, бэрт былдьа?ыы диэн баар бы?ыылаах бу орто дойдуга саамай ку?а?ан кыдьык.
– ?ы, «омук дьолугар» ааттаах ээ. Ол ?л?гэр тугу о?ордо? – Куодайыысап Дь?г??р? э?элээхтик утары к?рд?.
Дь?г??р абарбыт уо?ар оронугар олоро т?стэ. Ки?итин супту одуулаан дьиппиэн куола?ынан чи?ник этитэлээтэ:
– С?р?н, до?ор, к?р?р??-истэри? б??лэнэн сылдьа?ын дуо? Сэбиэскэй былаас сэттэ уонтан тахса сылын устата о?о?уллубутунаа?ар уон сыл и?игэр элбэ?и о?ордо буолбат дуо? ??рэхтээххин дии, ама олору ааттаталыыр наада буолла?ай? На?аалаан да эрэ?ит, дьи? баары, кыларыйар кырдьыгы билиммэт диэн тугуй? ?б?гэлэрбит «а?ыыр и?иккэ кулгуйуу» диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ.
– На?аалаа?ына диэн онно тугуй? – Куодайыысап, ???ргэнэн ?с-са?а буолан ?р? хадьыаланан, эмиэ оронугар олоро т?сп?т?н бэйэтэ да?аны ?йд??м?нэ хаалла. – Хата эн на?аалаан миигин ???эн бараары гынны? дии!
– Дьукаахпыт, култууралаах эдэр ки?и, ???ргэ?и?, к?р?ч??ктэ?э охсору? т?ргэнэ бэрт эбит! – Дь?г??р бэрки?ээн ыты?ын охсунан ылла. – То?о тута баайсан бара?ын, до?оор?
– Оттон кулгуйар диэти? дии, ол тугу? тылай?
– Ок-сиэ, бу да ки?ини к?р. Саатар ити ?с хо?оонун билбэккин дуу? А?ыырын а?аан, сиирин сиэн баран махтаналларын умнубут дьону итинник этээччилэр, – Дь?г??р ки?итин, сиилээбиттии, супту одуулаан олордо.
Куодайыысап, ки?и эрэ буоллар син мух-мах баран, са?ата суох б?к т??эн олорбохтоото. Онтон эмискэ тура эккирээн, аан хоско сулбу хааман тахсан сонун сиирэ-халты кэтээт, та?ырдьа тахсан барда.
– Хайаа, доор, ки?и? атахха биллэрдэ дии. ?э-?э-?э-э, – аан сабыллар тыа?ын кытта сэргэ Сэмэн Ыстапаанабыс холкутук к?лэн э?ээриттэ.
– Куотан к?рд?н. Тугу да?аны дэ? истиэхтэрин ба?арбаттар, кэлтэй кинилэр эрэ холуннарар, ??хсэр бырааптаах курдук сананаллар.
– Тыы-ый, оттоон урукку систиэмэ? с?р?н куо?ура оол буолла?а дии-и.
– С?пк? этэ?ин. ??хс??хтээ?эр, холуннарыахтаа?ар эрэ буолуох, тыыннаах му?ун ытатыы, саба баттыыр, ?сс? репрессиялаан симэлитэр да кырыгар кыйыттыбыт дьон этэ буолла?а. Ол кинилэр ?йд?б?ллэригэр с?п, нуорма. Оттон бэйэлэригэр биир эмэ хатыылаах тылы утары эттэххинэ, ??хс?? аатырар. Дьэ с?рдээх логика буолбат дуо?
– Оттоон хабаххаа тыыннарыы кэмэ этэ буолла?аа.
– Оннук-оннук, билигин ба?ас тэ??э аахсар инибит, атын кэм?э олоробут курдук дии.
– Дьээ билигиин да?аны с?г??н бэриммэт дьон буолуохтараа. Ити репрессиялыыр, сиртэн симэлитэр диэн тылларгыын с?б?л?? истибэттэрэ чуолкаай, – Сэмэн Ыстапаанабыс, тэптэрэн биэрэрдии, аргыый сыыйда.
– С?б?лээбэтиннэр, до?ор. Урут Аммосов, Ойуунускай, Бараахап курдук басты?, ?т?? дьоммутун мэ?иэстэн баран, буолар буолуохтаа?ын курдук, сталинизмы арбыы, ?т??т?н та?ааран, кураана?ы дой?охтуу сылдьалларын атыннык туох диэххэ с?б?й?
– Айыкка-а, дьэ ыарыылаахтык ылыныллар тыллары са?ардыы?, доор, арах-араах! И?иттэхтэринэ, иэдээн.
– М?л?й??н?нэн буруйа суох дьону сордоон-му?наан ?л?рб?ттэрэ, басты? ара?аны ирдээн туран имири эспиттэрэ ыарыылаах буолбатах ??? дуо?!
Кылгас т?гэ??э хайа-хайаларыгар табыга?а суох ты?аа?ыннаах уу чуумпу б?р??кээтэ. Кинилэр олорон кэлбит олохторо, хас биирдиилэрин тус-ту?унан дьыл?алара бу кэлин самныбыт систиэмэ, со?отох партия сабардаабыт му?ур идеологиятыттан бы?аччы тутулуктаммыттара.
Дь?г??р Бологуурап, хайа инженерэ, ?рд?к ??рэхтээх горняк эрээри, талбыт идэтинэн табыллан ?лэлээбэтэх, ?рд?к дуо?унаска, аакка-суолга, на?араада?а тиксэн арбамматах ки?и. Кини, университеты кы?ыл дипломунан б?тэрбит, билии-к?р?? ?тт?нэн биир басты? специалист, ?рд?ккэ дабайыахтаах, улахан салайааччы буолуохтаах ки?инэн аа?ыллара олоххо кыайан киирбэтэ?э ?г?стэри со?уппута, дьиктиргэппитэ. Идэтинэн син с??рбэччэ сыл ?лэлээбитэ эрээри, к?нн?р? прораб, хайа маастарын дуо?уна?ыттан ?рдээбэтэ?э. Ол с?р?н биричиинэтинэн партията суо?а буолбута. Саа?ын тухары наар тыа?а-хонууга оробуочайдары кытта бииргэ хара ?лэ ыараханыгар сылдьан, киин б????лэккэ, хонтуора?а сыл ба?ыгар-ата?ар ахсааннаахтык к?ст?р?. Дьиэ?э-уокка, кэргэттэригэр да?аны к???н-саас эрэ бэрт кылгас кэм?э к?ст?н аа?ара. Партия?а эрдэ киирэр кыах баара, аармыйа?а сырытта?ына, устудьуоннуур да кэмигэр тыл к?т???р т?гэннэрэ бааллар этэ. Ону бэйэтэ у?атан-кэ?этэн хаалларан и?эрэ. То?о эбитэ буолла, кини эдэр саа?ыттан олус хомуньуус буола сатыыр, былааска тарбачы?ар карьерист дьону и?игэр киллэрбэт, ахсарбат буолара. «Оо, дьэ партиялаах, коммунист бэрдэ ??? ээ», – диэн ?р?-сала к?т?р ?р?к?нэ?ээччилэри к?р?-к?р?, ордук санаа?ын имэ?эр ылларбыт дьонтон атыннык санаабат этэ. Ону баара, олох-дьа?ах, ?лэ-хамнас бы?ыытыгар-майгытыгар да?аны к?ст?р?нэн, т??? да?аны чиэ?инэй, ?ч?гэй ?лэ?ит буолларгын, партията суох буоллу? да, ?т???э тиксибэт, ?рд?ккэ ?н?йбэт аналланарга суруллубатах сокуон баара. Дьон туруору с?р?ннээх, мас к?н? ?тт?лэриттэн уратылара, ону бэркэ билэр буолан, партия халы? кэккэтигэр харыыта суох хал?а?алыы анньан киирбиттэрэ. Арай Дь?г??р эрэ ??лээннээхтэриттэн хаалан хаалбыта. К?ннээ?и олох, ?лэ-хамнас ту?унан кылгас ыстатыйалары, фельетоннары олохтоох ха?ыакка суруйан муунтуйбут санаатын сай?анара. Сыыйа республика ха?ыаттарыгар, киин сурунаалларга тиийэ критическэй ис хо?оонноох, олох проблемаларыгар аналлаах публицистическай ыстатыйалара бэчээттэнэр буолан барбыттара. Кэлин кэргэнэ Саха госуниверситетын медицинскэй факультетыгар ??рэнэ барарынан сибээстээн, Дьокуускайга к?сп?ттэрэ. Лена ??рэ?ин б?тэриэр диэри сэттэ сыл устата тематическай экспедиция?а техника-экономика салаатын партиятыгар инженеринэн ?лэлээбитэ. Бу сылларга суруналыыстыка?а сыстан, «Кыым» ха?ыакка штаты та?ынан корреспондент бы?ыытынан промышленность тиэмэтигэр сы?ыаннаах араас и?итиннэриилэрэ, ыстатыйалара сотору-сотору тахсаллара. Кэргэнэ ??рэ?ин б?тэрэн, хоту дойдуга быраа?ынан ананан аны Эдьигээнниир буолбуттара. Бу дойдуга кэлэн ?лэттэн уурайар саа?ыгар диэри олохтоох ха?ыакка корреспонденнаабыта. Кэргэнинээн иккиэн пиэнсийэ?э тахсан баран Дьокуускайга т?нн?н олохсуйбуттара. Онтон уларыта тутуу кэмигэр тыа сиригэр уларыйыы-тэлэрийии, кредит биэрии, чаа?ынай бас билии к?р??э киириитин, былыргы НЭП са?анаа?ы курдук табыгастаах кэм эргиллибитин бэйэтэ тыаттан т?р?ттээх ки?и буолан кэрэхсии, э?эрдэлии к?рс?б?тэ. Сотору то?оостоох т?гэн тосхойбутунан ту?анан, аны бэйэлэрэ тыа?а тахсан, с????-ас тэринэн, дьи?нээх сахалыы олоххо к?сп?ттэрэ.
Киниэхэ холоотоххо, Сэмэн Ыстапаанабы?ы?, хомуньуус бэрдэ буолан, кинитээ?эр быдан тахсыылаахтык ?лэлээбит ки?и. Продснаб тойоно, партбюро сэкирэтээрэ, Дьокуускайга тиийэн республика Госснабыгар тиийэ салайсыбыт ки?и буолла?а. ?йд????н ?йд??х хата урукку систиэмэ эстэрин, партийнай идеология м?лт??р?н са?ана партиятыттан аккаастанан, билиэтин остуолга ууран биэрбит сурахтаа?а. Дь?г??р, ону ?йд??н, ки?ититтэн чуолкайда?ыах санаата киирдэ.
– Арба да?аны, Сэмээн, эйигин партийнай билиэтин бэйэтэ остуолга ууран биэрбит ??? диэни истибиттээ?им ээ. Ол кырдьык дуо?
– Ээ, кирдиик буолумунаа, – Сэмэн т?т?л? суох унаарытта.
– Ол тутатыгар чэпчэкитэ суох дьыала буолуохтаах ээ. Туох санааттан оннукка соруммуккунуй?
– Ээ, бэйэбиттэн бэйэм кэлэйээн. Сыллаа?ы отчуот, квартаал аайы сымыйа сыыппараа, припиискэ б???т??. Надайыаллаан, тулуурбуттан аа?ан ыксаан олордохпунаа, хата то?оостоох кэм бэйэтэ кэлбитээ.
– Дьэ ханныгын да и?ин инти? хорсун санааттан тахсар. Онно санамматах дьону? билигин, партия дьи?нээх патриоттара кинилэр буолан, э?игинниктэри та?нарыахсыттарынан аа?аллар ээ.
– Ээ, ?э-?э, э?эни к?р?н баран суолун ирдээбиккэ дылы, с?тэрэрин с?тэрээн, эстэрин эстээн баран би?игинниктэринэн кы?ыыларын-абаларын та?ааран эрдэхтэрээ, – Сэмэн, кэлэйбиттии, э?элээхтик унаарытта.
Дь?г??р к?лэ т?стэ.
– Дьэ, до?ор, олус да таба холоон этти?. Кырдьык, с?тэн, мэлийэн хаалбыт дьыаланы баран кураанах к?л?г?н харбыала?а сатаа?ын да диэн. Ту?ата суох халтай дьарык буоларын ?йд??б?тт?р?н ки?и сатаан санаабат.
– Доор, хомуньуус паартыйа идьиэйэтээ диэн сэттэ уонча сыл устата дьон-сэргэ ?й?гээр-санаатыгаар и?митэ дири?э бэрт буолла?аа, – Сэмэн бэйэтэ бэйэтигэр кэпсиирдии бы?аарда. – Ону хайдаах эмискэ уларытан кэби?иэххиниий? Онуоха эбии би?иги омук бэйэбит да?аны ??рэтиинии-такайыыныы олус бэриниилээхтик ылынааччыбыыт.
– Кырдьык, и?эриммиппитин ы?ыктан биэрбэппит бэйэбит киэнэ буолла?а. Ону билиниэххэ с?п. Ол гынан баран сорохтору? билигин да былааска араас дуо?унаска ?лэлии сылдьан реформаны утараллара, олох хаамыытын туорайда?аллара, барытыгар т?тт?р?лэ?э олороллоро кы?ыыта бэрт буолбатах дуо?
– Оол ити былаас былдьа?ааччылар уоннаа кинилэр хос моонньохтороо олустууллаар.
– Оо дьэ, этимэ да?аны, били президеммит быыбарын кэмигэр дь???лэммиттэрин к?р??? этэ. Урут Николаевтан ?й?б?л ылан ?рд?ккэ ыттыбыт, аакка-суолга тиксибит дьонтон ?кс?лэрэ кинини та?нарбыттара ки?ини кэлэтэрин аа?ан олус дьиксиниилээх, кутталлаах санааны ??скэтэр. ?р?сп??б?л?кэ, норуот ту?ун та?ы умнан туран, ?рд?к? структуралар, олигархтар интэриэстэригэр харчыга атыыланар диэн т?р??б?т дойдуну, нацияны та?нарыы буолбатах дуо? – Дь?г??р, санньы туттан олорбохтоот, хараастыбыт куола?ынан аат эрэ харата хардарда.
– С?пк? этэ?иэн, былааска иирэн, харчыга хара?араан дьон кэрээниттэн тахсан эрээр.
– Киин сир о?уруктаах санаалаахтарын угаайыларыгар киирэн биэрэн олохтоох «дьор?оотторбут» ?р?т-???э ??с??-харсыы тэрийэннэр, бэйэбитинэн ки?ибитин туораттардылар. Омуктарын дьыл?атынан оонньообуттара ха?ан эмэ аньыылара таайыа ээ. Алыс ??нэ-тэ?иинэ суох бардылар.
– ?ээ дьэ, буолан и?ээхтээтэхпит эбээ, илбит-эйэбиит суо?а бээрт.
О?онньоттор санаа?а т??эн ?р?тэ тыынан са?ата суох олорбохтоотулар. Дь?г??р ча?ытын к?р?ннэ.
– Ок, алтабыт чуга?аабыт ээ, до?оор! Остолобуойдуур кэм буолбут, барыахха, – ибири-сибири хомунан, та?ырдьа иккилии этээстээх уопсайдар быыстарынан киэ? уулусса?а тахсан, биэрэк диэки аллара киирдилэр.
??лээннээхтэр
Эбэ биэрэгиттэн туруору тахсар туора уулусса кумах хаа?ын ?рд?гэр тимир эрэ?иэ?кэ олбуордаах, эргэрбит гынан баран, ма?а ?сс? да чиргэл дьо?ус дьиэ та?ыгар дьон б??? олбуор и?инэн-та?ынан мустан чуо?у?ан тураллар.
– К?нд? до?оттор, бу дьиэ?э 1961–1964 сылларга Михаил Ефимович уонна Дора Никитична Николаевтар дьиэ кэргэттэрэ олоро сылдьыбыта. Кинилэр, ??рэхтэрин кэнниттэн олоххо са?а ?ктэнэн эрэр эдэр специалистар, ?лэлэрин манна, Эдьигээ??э, са?алаабыттара, – Эдьигээн улуу?ун дьа?алтатын ?лэ?итэ эдэр дьахтар микрофонунан са?арар чуор куола?а уулуссанан аа?ан и?ээччилэри ыраахтан ?м?р? тардан, истибит эрэ барыта тиэтэйэ-саарайа дьон мустубут сирин диэки дьулуста. – Б?г?н би?иги бастакы президеммит музей-дьиэтэ а?ыллыытын ??р??лээх т?гэнигэр му?уннубут.
Хас да ки?и э?эрдэлээн тыл эппитин кэнниттэн дьиэ?э киирии кы?ыл лиэнтэтин Михаил Ефимовичка бэйэтигэр быстардылар. Кини Эдьигээн олохтоохторугар, дьа?алта салайааччытыгар ту?аайан махталын биллэрэн кылгас тыл эттэ. Телевидение ?лэ?иттэрэ, фотокорреспонденнар, ону та?ынан фотоаппараттаах эрэ барыта ??р??лээх т?гэни у?улан, т??эрэн вспышкалар уоттара ча?ылы?настылар. Ол кэнниттэн и?ирдьэ киирэн дьиэ ис бараанын к?р??-истии, сипси?ии, с?пс?г?нэ?ии буолла. Дьиэ ис ?тт? ?р?м??ннэнэн са?ардыллыбыт. Киирэри кытта аан хос у?а ?тт? гостинай, ортотугар билиитэ о?о?унан быыса?ан ха?ас ?тт? куукуна эбит. Улахан а?ыыр остуол ?рд?гэр дуйдаах алтан сылабаар итии паарынан бургучуйа тыынар. Утары хапта?ынынан быы?аммыт кыра-кыра икки хоско ха?аайыттар уонна о?олор былыргы тимир оронноро тураллар. Хомуот ?рд?гэр хаартыскалардаах альбомнар, а?ыйах дьиэ тэрилэ, и?ит-хомуос бааллар. Музей-дьиэ ис тэрилэ ?сс? да ситэ илигэ к?ст?р. Ол эрээри оттон кылаабынайа дьиэтэ буолла?а, мала-сала, экспонаттара сыыйа хомуллан туолан и?иэхтэрэ турда?а.
Дь?г??р Бологуурап к?р??чч?лэр хал?а?аларын кытта бииргэ киирэн дьиэни к?р?н эргийэн киирэр аан та?ыгар кэлиитигэр дьон хайыы-?йэ?э остуол тула олорон алаадьылаах итии чэй и?эн сырылатан ырааппыттар. Остуол ба?ыгар Михаил Ефимович бэйэтэ бэркэ дуо?уйбут к?р??нээх ??рэн мичилийэ олорор. Ба?алаах барыта о?олуун-дьахтардыын солбу?а-солбу?а кинини кытта сэргэстэ?э хаартыска?а т??эллэр. Кырдьык да?аны, туох да харах баайыыта суох дьон-сэргэ ??рб?т, дуо?уйбут, к?рб?т? эрэ барытын долгутар т?гэнэ тыыннаах хартыына буолан Дь?г??р ?й?гэр-с?рэ?эр хатаммыта. К?р??ххэ исти?э, ?ч?гэйэ с?рдээ?э.
Бологуурап эмиэ ?т?р??эн-анньы?ан чэй куттаран остуол ойо?о?угар кыбыллан, сыыйа-баайа чэйин и?эн б?т??тэ дьон арыый а?ырыы бы?ыытыйда. Сиэбигэр укта сылдьар фотоаппаратын аттыгар олорбут уолга биэрэн ытыктыыр салайааччытын кытта т??эрэригэр к?рд?ст?. Хас да ки?и кэнниттэн уочарата кэлбитигэр кэккэлэ?э олоппоско олорунан кэбистэ. Кинилэр кэннилэригэр икки-?с дьахтар сэргэстэ?э турунар кэмнэригэр уол т??эрэн ылла…
Дь?г??р Бологуурап хас да ки?иттэн ыйдаран, ??лээннээ?э, урут маннаа?ы ха?ыакка ?лэлиир сылларыгар бодоруспут ки?итэ, кырдьа?ас учуутал Николай Петрович Софронов олорор дьиэтин дьэ булла. К?н?с музей-дьиэ а?ыллыытыгар Ньукулайдыын к?рс??э т??эн кэпсэтиилэригэр табаары?а киэ?э кэлэ сылдьарыгар ы?ырбыта. «??лээннээхтэр а?ыйах буолан мустан кэпсэтэ, уруккуну-хойуккуну сана?а т???? этибит», – диэбитэ.
– Дь?г??р Маппыайабыс, би?иги бу, Михаил Ефимови?ы билэр, сорохпут бииргэ ??рэммит, сорохтор бииргэ ?лэлээбит, алтыспыт дьон, мустан, ?ч?гэйдик саныыр, ытыктыыр ки?ибит ту?унан ?йд???-сана?а, кэпсэтэ олоробут. Ону эйигин и?иттин, биллин, суруйар ки?иэхэ, ба?ар, наада буолуо диэммин ы?ырбытым, – Николай Петрович Дь?г??р? аттыгар олордон ыалдьыттарын кытта били?иннэртээтэ.
Аныгы сиэринэн с?б?гэр ?г??р? астаах остуол тула олорооччулары сорохторун Дь?г??р уруккуттан билэр дьоно буолан, кэпсэтии-ипсэтии и?нигэ?э суох к?хт??хт?к барда.
– Оскуола?а хас да сыл бииргэ ??рэммит Михаил Ефимович о?о саа?ын до?оро бу Николай Петрович буолла?а дии. Атыттар би?иги биир кылааска ??рэммэтэхпит, ?рд?к?-анныкы кылаастарга этибит. Онон кини кэпсээнин ма?най истиэ?и?, биирдэ да ?ч?гэйдик кэпсии илик ээ, – кыра хаты?ыр Евдокия Ивановна Константинова, бэрт эрчимнээхтик са?аран-и?эрэн, б?г???? дьоро киэ?э дьа?алын бэйэтигэр ылынна.
Ньукулай, иккистээн к?рд???ннэрэ барбакка, бэйэтэ да?аны кэтэ?эн олорордуу, ч?лл?рк?й холку куола?ынан кэпсээн барда. Ким да бы?а т?спэккэ сэргээн истэ олордулар.
– Мин 1947 сыллаахха эргэ Лииндэ алын с????х оскуолатын б?тэрэн, 30-тан тахса к?ст??х сири табанан айаннаан, Эдьигээн оскуолатыгар ??рэнэ киирбитим. Сэттис кылаа?ы б?тэрбитим кэннэ к???н Эдьигээн оскуолатыгар ахсыс кылаас а?ыллыбыта. Онно ??рэнэрбэр ?кт?мт?н Николаев Миша диэн баа?ынай хааннаах, будьурхай баттахтаах хаты?ыр уол кылааспытыгар ??рэнэ кэлбитэ. Эдьигээ??э кини бииргэ т?р??б?т убайа Ким Ефимович ?лэлиирэ.
Мишаны кытта уопсай тыл т?ргэнник булан, олус иллээхтик ??рэммиппит. Кини о?оттон улахан туох да уратыта суо?а. ?ч?гэйдик ??рэнэрэ, оскуола уонна интэринээт оло?ор к?хт??хт?к кыттара. Мин ?йд??рб?нэн, кини ордук нуучча тылыгар би?игиттэн чорбойоро. Уус-уран литератураны ?л???йэн туран аа?ара, мэлдьи кинигэ тутуурдаах сылдьар буолара. Аахпыт кинигэбит ис хо?оонун былдьа?а-тары?а бэйэ-бэйэбитигэр кэпсиирбит, ол быы?ыгар арыт м?кк??эн да ыларбыт. Хата ки?ибит, атыттар курдук, омуннуран-т?л?нн?рэн м?кк?спэт этэ. Ол курдук о?о эрдэ?иттэн холку, ыгылыйбат майгылаа?а, хас биирдии этиитин толкуйдаан, ыара?натан баран са?арара. Уопсайынан, сахалыы мындыр ?йд????н и?ин би?иги кинини оонньоон «еврей курдук ?йд??х ки?и» диирбит.
– ?э-?э-?э, оччоттон дуоспуруннаах эбит дии.
– Ээ, оннук б??? буолла?а дии. Улахан ки?и курдук, к?сс??, боччумнаах ба?айытык туттан сылдьара.
– Интэринээккэ бииргэ олорбуппут, онно бэрээдэги, режими к?р??чч?, к???лээччи кини буолара.
– С?пк? этэ?ит, Миша спордунан утумнаахтык дьарыктанара, к?ннээ?и режими кытаанахтык туту?ара, – Ньукулай ыалдьыттара бэлиэтээ?иннэрин кытта с?пс???н, салгыы кэпсээбитинэн барда. – Ол дьарыгар бииргэ ??рэнэр о?олорун эмиэ к???л??рэ. Би?иги интэринээккэ сэттис хоско бииргэ олорбуппут. Учууталбыт Анастасия Яковлевна Александрова с?бэтинэн биир дьыл к???н?ттэн ыла эппитин-хааммытын эрчийбитинэн барбыппыт. Би?игини Мишабыт дьарыктааччы. Ол сыл кы?ыныгар да, саа?ыгар да бары ыалдьыбакка, биир да к?н? к?т?ппэккэ ??рэхпитин т?м?ктээбиппит. Ону та?ынан кини штанганан дьарыктанара.
Эдэр дьон сиэринэн, оскуола, кулууп ??к??т?гэр сылдьарбыт. Мин да, кини да ??к??лээбэт этибит, ол оннугар маассабай оонньууларга ??р??нэн кыттарбыт. Ол са?ана били??и курдук уот-к??с суо?а. Ол да буоллар, санаабытын т??эрбэккэ, ?р?с фарватерын к?рд?р?р маяктар батареяларынан лаампа уматан, соро?ор ч?мэчи уотугар гармошка, балалайка, гитара до?у?уолунан ??к??, оонньуу тэрийэрбит.
Икки сыл, интэринээккэ миэстэ суох буолан, мин Мишалыын Михаил Андреевич уонна Матрена Андреевна Солдатовтарга дьиэлэммиппит. Ол са?ана би?иги до?ордо?уубут ?сс? чи?ээбитэ. Оскуола?а аргыста?ан сылдьарбыт, уруокпутун бииргэ аа?арбыт, о?о буолан мэниктээн да ыларбыт. Ол быы?ыгар м?кк????, тыл-тылга киирсибэккэ кыы?ырсыы да ханна барыай. Олорор ыалбыт элбэх о?олоохторо, ону та?ынан ?сс? дьукаахтаахтара. Солдатовтар о?олорун к?рс?рб?т, дьиэ ис-тас ?лэтигэр тэбис-тэ??э сылдьарбыт. Ха?аайыммытын кытта эргэ баарсаны к?т?рэн, ма?ын кумах биэрэги дабайан ыраах ба?айы сиргэ санныбытынан таспыппытын ?йд??б?н. Ол ма?ынан кэлин дьиэ туттубута.
Интэринээттэн, таска олорорбут бы?ыытынан, иккиэн сухой паек ылар этибит. Завхозпут арыыбытын ыйыырыгар куруук балыйа сатыыра. Арыыны ыйаа?ы??а ???эттэн быра?ара, ыйаа?ын стрелката киилэтин к?рд?р??н иннинэ хаба тардан ылара уонна: «Чэ о?олорбор арыый элбэх да буоллун, мэ, ылы?», – диирэ. Би?иги бэйэ-бэйэбитигэр имнэнсэн баран: «Ээ, Афанасий Николаевич, балыы?калаа-ма, то?о ???эттэн быра?а?ыный? ?сс? эбиитин ыйаа?ыны? тохтуу илигинэ хаба тардан ыллы? дии. ?ч?гэйдик ыйаа», – диэн, олох аахсан баран тэйэрбит. Иккистээн ыйаата?ына, ол арыыбыт а?аарыттан а?аара эрэ буолара. Аспытын салааска?а тиэйэн эбэтэр суумка?а уктан олорор ыалбытыгар илдьэн ч?к?чч? туттаран кэби?эрбит. Ыалбыт би?игиттэн кэлтэгэй кэппиэйкэни да к?рд??б?тт?р?, кинилэртэн биирдэ да?аны м???лл?бэтэхпит. Билигин санаатахха, адьас туора к?рб?кк?, о?олорун кытта тэ??э туппуттар эбит. Ол и?ин кинилэри олус исти?ник саныыбыт.
– Оччотоо?у саха ыала барахсаттар бары да?аны сиэр-майгы ?тт?нэн мааны дьон буоллахтара.
– Ээ, кэмэ оннук эбитэ дуу, дьон-сэргэ бэйэ-бэйэлэригэр сы?ыаннара на?аа ?ч?гэй, иллээх ба?айы буолар этилэр.
– Оттон сэрии кэннинээ?и ?й-санаа ч?л, инникигэ эрэл, итэ?эл к??стээх кэмэ буолла?а дии, – дьахталлар Ньукулай кэпсээнин бы?а т?сп?ттэрин с?б?лээбэтэхтии, Дь?г??р бы?аччы т?м?к о?ордо. – Чэ, Николай Петрович кэпсээнин ситэри истиэ?и?, ол кэнниттэн санаабытын атаста?ыахпыт.
– Кырдьык, мэ?эйдээбэккэ бастаан истиэ?и?, ол кэнниттэн кэпсэтиэхпит буолла?а дии, – Евдокия Ивановна, дь??гэлэрин буойардыы, са?арда.
Ньукулай куолутунан к?хс?н этитэн, с?б?лэ?эрдии кэ?ис гынаат, салгыы кэпсээбитинэн барда:
– Оскуола комсомолун комитетыгар иккиэн чилиэнинэн сылдьарбыт. Мин 8-с кылааска учком секретарынан, интэринээт сэбиэтин председателинэн ?лэлээбитим. Михаил, оскуола чулуу спортсмена буоларын бы?ыытынан, учком?а, интэринээккэ спортивнай секторынан талыллан ?лэлээбитэ, оскуола?а учууталлар актыыбынай к?м?л????чч?лэрэ этэ. Кинитэ суох биир да спортивнай к?рэхтэ?ии, уус-уран самодеятельность, поход тэриллибэтэ.
Миша басты? табаарыс этэ. То?о диэтэххэ, кини ха?ан ба?арар ки?ититтэн к?рб?кк?, барыбытыгар биир тэ?ник сы?ыанна?ара. Кы?ал?алаах т?гэ??э ?т?? с?бэ?ит, ??р??н? тэ??э ?ллэстэр амарах до?ор буолара. Ха?ан да?аны к????нэн ?тт?йб?т?, ки?иргээбэтэ, кимиэхэ да ?ч?гэй буола сатаабата, кыамматтары куруук а?ынар аакка сылдьара. Мааны та?а?ы та?нарын отой с?б?лээбэтэ, о?оттон ураты буола сатаабат этэ.
Би?иги ата?астабылы ис-испититтэн тулуйааччыбыт суох, бэйэбитин т?р?т ата?астаппат этибит, улахан, к??стээх да уолаттарга куруук утарыла?ааччыбыт. Оттон кыамматтары, бэйэбититтэн м?лт?хт?р? ха?ан да тыыппат буоларбыт, т?тт?р?т?н кинилэргэ к?м?л???рб?т.
Михаил ?ч?гэйдик ыллыыра, бас куоластаа?а. Кини ыллыырын сэ?ээрэн истэрбит, арай концертарга со?ото?ун ыллыырын ?йд??б?пп?н. Оскуола хоругар эрэ кыттааччыбыт. Биирдэ уус-уран самодеятельность к?р??т?гэр бэлэмнэнэн, инструментальнай оркестр тэриммиттээхпит. Ким ?й укпу-тун этэр кыа?ым суох эрээри, репетицияны Миша Николаев ыытарын ?йд??б?н. Туох инструменнаах буолуохпутуй, Юлий Шадрин баянныыра, би?иги эрбиини, кураанах бытыылканы тыа?атан оонньуурбут. Хата кимнээ?эр с?б?лээннэр хай?ал б???т?н ылбыппыт.
Дьи?эр, о?о дьон бы?ыытынан, баракааспыт да элбэх буолла?а дии. Онтон биир т?гэни кэпсиибин. О?олорбор, сиэннэрбэр кэпсээтэхпинэ, итэ?эйбэт курдук тутталлар. «Хайдах ол би?иги президеммит оннукка кытты?ыай?» – дииллэр. Би?иги да?аны эмиэ о?о буола сырыттахпыт дии. Биирдэ, саас этэ, бада?а, та?ырдьа к?н сылыйбыт, у?аабыт кэмигэр буорах хайдах эстэрин к?р?рг? бы?аарынныбыт. Конный двор диэн хайалаах сир ?рд?гэр соруктаах а?айдык туттан тиийдибит. Американскай хапта?ай баа?ка?а тобус-толору буорах куттубут уонна у?ун быаны баайан баран син тэйиччи со?ус са?ан, кирийэн сыттыбыт. Са?ата-и?этэ суох испиискэни уматтыбыт уонна быабытыгар да?айдыбыт. Быабыт буруолуу т??ээт умайбытынан барда. Би?иги куттанан, хаптайыахпытынан хаптайан, аппа а?хайыттан к?р? сытабыт. Дьэ эбээт, до?оор, буорахпыт эстэн тыас-уус б???т?н та?аарбат дуо?! Санаабытыгар, тыаспыт Эдьигээни биир гына дуора?ыйбыт курдук буолла. Онтон к?рб?пп?т, буруобут б????лэги ?рд?нэн киирэн бара турда. Би?иги, ону к?р?-к?р?, к?лэн у?а сытабыт. Дьэ ол курдук буорах хайдах эстэрин илэ харахпытынан к?рд?хп?т дии.
– Ама оннук баар этэ дуо?
– Тыый, баракаас ба?айы эбиккит дии.
– Эчи кутталын… Кэбис, мин Михаил Ефимович оннук буолуо дии санаабаппын, – дьахталлар бары со?уйа, аймала?а т?ст?лэр.
– Оччолорго кини Миша буолла?а дии. Этэбин ээ, би?иги да?аны о?олор буола сырыттахпыт диэн, – Ньукулай, кырдьыгын та?аарынардыы, холкутук бы?аарда.
– Оттон буоллун, ол эрээри ки?и истибэтэх ба?айыта…
Дь?г??р, уопсай к?йг??н? тохтотордуу, илиитинэн далбаатанна:
– Бээ-бээ, тохтуу т????. Итиччэтигэр мин э?иэхэ атын, ?сс? ча?ылхай холобуру кэпсиэм. Э?иги Ельцин кинигэтин аахпыккыт дуо?
– Суох.
– Ноо, онно туох баарый? – бол?омто аны Дь?г??ргэ ту?аайылынна.
– Борис Ельцин «Исповедь на заданную тему» диэн кинигэлээх. Дьэ онно баар. Бэйэтэ билинэринэн, оскуола?а сылдьан олох к?л?гээн эбит. Ол эрээри бары кылаастарга наар биэскэ ??рэммит. Инньэ гынан пиэрибэй кылаастан онуска диэри куруук ыстаары?анан талылла сылдьыбыт. Поведениетын ту?унан кыратыттан са?алаан кэпсээтэххэ маннык: бэ?искэ ??рэнэ сылдьан кылаастарын салайааччыта киириэхтээх уруогар о?олору барыларын иккис этээстэн т?нн?г?нэн аллара ыстаннартаабыт. Учууталлара киирбитэ, кылааска ким да суох ???, тахсан дьу?уурунайтан ыйыппытыгар ким да тахсыбата?а диэбит. Аны немец тылыгар ки?итинэн ?ч?гэй ба?айы эдэр дьахтар уруогар олоппо?угар патефон иннэтин курдары ?р? саайан айдаан тарпыттар. Ол аата немецтэри утаран бырачыастаа?ыннара ???. Оттон саамай кылаабынайа, ити ха?ас илиитигэр икки тарба?а суох дии, ол гранатаны э?эн мэлиппит.
– Тыый, хата хайдах ?лб?т???й?
– Диэмэ да?аны!
– Дьэ ол маннык буолбут. Бу бэдиги? табаарыстарынаан фро??а бараары тии?эллэрин, биллэн турар, ыыппат буоллахтара дии. Дьону? туран бэйэлэрэ бэстилиэт, саа о?остор буолбуттар. Аны граната булан, ол тэрил ис туруга хайда?ын билэргэ бы?аарыммыттар, эмиэ о?ороору. Ельцини? байыаннай ыскылаат буолан турар ?с хос хатыылаах боробулуоханан эргитиллибит та?ара дьиэтигэр ??мэн тиийэр. Харабыл дьиэ н???? ?тт?гэр барбытынан ту?анан, т?нн?к эрэ?иэ?кэтин эрбээн и?игэр киирэн, икки гранатаны уктан тахсар. Хата харабыл к?рб?т?х. К?рб?тэ буоллар, ыйыта да барбакка, ытан кэби?иэхтээх эбитэ ???.
– Тыый, аата к?т?р баламатын…
– Эс, хайдах президе??ин итинник этэ?ин?
– Оттон куттаммата с?рэ бэрт эбит дии!
– Нуучча харса суо?а буолла?а…
– Дьэ бээ, салгыы исти?, – Дь?г??р, истээччилэрэ бэрки?ээбит ки?ир-ха?ыр са?арсыыларын буойан, салгыы кэпсээн барда. – Дьону? туран, гранаталарын чинчийэ, куорат та?ыгар ыраах тыа?а тахсаллар. Маладьыа?ы? табаарыстарын 100-кэ миэтэрэ тэйиччи бары? диэн модьуйбут. Бэйэтэ гранататын тааска ууран баран тобуктаан туран молотуогунан чааккайар ки?и буолбут. Били запалын араарбатах, билбэт буолла?а дии. Онтуката эстэн, икки тарба?ын мэлиттэ?э ол. Хата, кырдьык, хайдах ?лб?т??? буолла?
– Ол бэйэтэ суруйар дуо итини барытын?
– Бэйэтэ буолбакка.
– Ки?и? ?сс? онтун киэн туттардыы ахтар ээ.
– Ээ, сымыйалыыра буолуо…
– Ама, до?ор, хайа ?л?гэрэй…
– Оо, онуоха холуйдахха, би?иги дьоммут мэниктээ?иннэрэ диэн к?ннээ?и биир т?гэн баракаа?а буолла?а.
– Кырдьык да, оннук эбит.
– Ээ, ама уол о?о оччо мэниктээбэт буолуо дуо?
– Диэххэ айылаах… – Ельцинтэн саллан, дьахталлар бастаан со?уйа истибит Ньукулайдаах тэбэнэттэрин улаха??а уурбаттыы сыаналаатылар.
– Би?иэхэ да?аны ити кэннэ син араас баара да, баламаттаа?ын суо?а. Чэ мин ахтыыбын ситэрэн кэби?иим, – Ньукулай кэпсээнин сал?аата. – Тиэмэбититтэн букатын халыйан хааллыбыт. Мин 9 – 10-с кылаастарга о?оллономмун с?г?н ??рэммэтэ?им. Мишалаахтан хаалбытым, кэлин киэ?ээ??и оскуоланы б?тэрбитим. Миша ?рд?к? да?аны кылаастарга куруук лидеринэн сылдьыбыта.
Сайын, к???н катерынан кэлбит табаары куруустаа?ы??а ?лэлиирбит. Бензини куруустуур харчылаах буолара. Онно мээнэ дьону ылбаттара, к??стээх, бэйэ?ин кыанар буолуохтааххын. Трюм и?иттэн 200 лиитэрэлээх буочуканы быалаан баран тардан та?аарарбыт. Михаил ?кс?н оннук ?лэ?э сылдьааччы. Орто оскуоланы сити?иилээхтик б?тэрэн, ??рэх туттарса барарыгар ол ?лэлээбит харчытын бырайыас о?остубут буолуохтаах.
?рд?к ??рэ?и б?тэрэн баран, Эдьигээ??э кэргэнинээн ?лэлии, олохсуйа кэлбиттэрэ. Мин кинилэргэ Баахынайтан киирдэхпинэ куруук сылдьарым. Уруккубутун-хойуккубутун ахты?ан, ырыты?ан кэпсэтэрбит. Николаевтар дьиэлэрэ билигин музей буолуутугар с?бэ?ит буол диэбиттэригэр ??р??нэн с?б?лэспитим. Бэйэм ыал буолан, о?о-уруу т?р?т?н, Баахынайбар букатыннаахтык олохсуйбутум. Михаил Ефимович кэлин Дьокуускайга улахан дуо?унастаах ?лэ?ит буолбута.
Биирдэ Тыа ха?аайыстыбатын министиэристибэтигэр ?лэлиир кэмигэр Баахынайга командировка?а кэлэ сылдьыбыта. Мин ол кэм?э оскуола?а учууталлыырым. «Эдьигээн» совхоз Баахынайдаа?ы отделениетын управляющайа Михаил Афанасьевич Соломонов миэхэ кэлэн: «Михаил Ефимович эйигин к?рс??н ба?арар», – диэбитэ. К?рс??эр сирбитин б????лэк та?ынаа?ы тыа ыраа?ыйатыгар болдьообут этэ. Мин онно на?аа ??рб?т?м, долгуйбутум. До?орбун к?рс?бэтэ?им 15 сыл буолбут этэ. Т??? да улахан дуо?унаска сырыттар, миигин, боростуой тыа учууталын, ы?ыран к?рс??эриттэн киэн тутта санаабытым. Балтараа чаа?ы бы?а айыл?а?а олорон, ис дуу?абытыттан кэпсэппиппит. Хайдах олорорбун, хас о?олоохпун, туох дьиэлээхпин ыйыталаспыта. Биэс о?олоохпутун, ону та?ынан т??рт т?г?р?к тулаайа?ы иитэрбитин с??? истибитэ. Бары икки хостоох дьиэ?э симиллэн олорорбутун истэн: «Кыара?астык да олорор эбиккит», – диэбитэ. Онтон сотору с?м?л??т кэлбитигэр Михаилы порка тахсан атаарбытым.
Биир кэм?э ??рэммит до?орбут Саха Республикатын президенэ буолбутугар му?ура суох ??рб?пп?т. Кининэн киэн тутта о?олорбутугар, сиэннэрбитигэр, дьоммутугар-сэргэбитигэр мэлдьи кэпсиибит. ?лэтин-хамна?ын ту?унан ха?ыаттан аа?а, араадьыйанан истэ, телевизорынан билэ-к?р? олоробун. Эдьигээ??э командировка?а кэллэ?инэ, кулуупка баран к?рс??эбин. Элбэх дьон ортотуттан миигин таба к?р?н хайаан да кэпсэтээччи. Онно ма?най к?рс??эрбитигэр: «Коля, дорообо! Хайа, манна баар эбиккин дии. Мин эйигин куоракка олороро буолуо диибин», – диэн баран илии туту?ан дорооболоспута. Михаил Ефимович, атын дьон курдук, улуутумсуйбат, урукку оскуолатаа?ы до?отторун, иккис дойду о?остубут Эдьигээнин сирин куруук исти?ник саныыр. Ону туо?улаан биир т?гэни сэ?эргиим. 65 сааспын туолар ??р??лээх к?мм?н кэргэним, о?олорум Дьокуускай куоракка бэлиэтиэххэ диэн тыл к?т?хп?ттэрин ??р??нэн ылыммытым. Урут-уруккуттан иитиэхтии сылдьыбыт ба?а санаам туолара чуга?аабытыттан олус долгуйбутум. ??рэппит учууталларбын, биир кэм?э ??рэммит, армия?а бииргэ сулууспалаабыт до?отторбун-атастарбын мунньан ирэ-хоро кэпсэтэр, о?о уонна эдэр сааспыт т?нн?бэт ?т?? кэмнэрин ахты?ар дьоро киэ?этин тэрийбитим.
О?олорум: «А?аа, ?б?л??йгэр Михаил Ефимови?ы ы?ырдаххына кэлиэ дуо?» – диэн ??йэ-хаайа туппуттара. Мин испэр ха?ан бириэмэ булан кэлиэ?эй диэн саарбахтыырым. Ол гынан баран ы?ырыыбын президент приемнайыгар орто к?т??т?м илдьэн биэрбитэ, кини Дьокуускайга суох кэмэ буолан биэрбит этэ. Дьоро киэ?эм олус и?ирэхтик ааспыта. Бар дьоммор оло?ум сити?иитин, о?олорбун, сиэннэрбин били?иннэрэн, до?отторум ??рб?т харахтарын к?р?н олорон бэйэбин олус дьоллоо?унан санаммытым.
Арай биир ?т?? к?н т?л?п??н тырылаата. Трубка?а: «Николай Петрович, бу президент приемнайыттан секретара эрийэбин. Эйигин 65 сааскын туолбут ??р??лээх к????нэн э?эрдэлиибит. Сотору Михаил Ефимович бэлэ?ин туттара тиийиэхпит», – диэн са?аны истээт, долгуйуубуттан са?абыттан маттым. Дьиэтээ?илэрим, сирэйим уларыйбытын к?р?н, куттаннылар ахан. Куттаналлара с?п да?аны, иккитэ инфарктаан «анараа дойдуга» тиийэ сы?ан баран, эмчит о?олордоох буолан бэттэх кэлбиттээ?им. Онтон ?йд?н?н кэлэммин:
– Михаил Ефимович бэлэ?ин туттара кэлэллэр ???, – диэн нэ?иилэ ыган та?аардым.
А?ыйах с?к??ндэ и?игэр бары д?йб?т курдук буоллубут, ким да са?арбат. Буолумуна, ха?ан итинник т?гэн буолбута баарай? Нэ?иилэ ?й ылан, аны «улахан дьону» к?рс??р? бэлэмнэнэр аакка т?ст?б?т.
– А?аа, ха?ан бокуой булан кэлиэ?эй диэбити? дии. Михаил Ефимович оскуолатаа?ы кэмнэрин, чугас до?отторун син биир умнубат буолла?а дии. Ол аата, кини били??инэн эрэ олорбот, о?о саа?ын до?отторун куруук саныыр эбит. Итинтэн к?ст?р кини улахамсыга суо?а, боростуойа, – о?олорум ??рэн чо?улуспут харахтарын к?р?мм?н, о?о саа?ым т?гэннэрэ, бииргэ ??рэммит до?орум ?йб?р бу баардыы элэ?нээн ааспыттара.
?р к???ттэрбэтэхтэрэ, т?р??б?т к?мм?нэн э?эрдэлии, Саха Республикатын президениттэн бэлэх туттара, секретара киирэн кэлбитэ. Улахан да улахан, олус кэрэ роза сибэкки букеттаах этэ. Кэннигэр биир ки?и телевизор к?т???н турара. Секретарь олус исти? тылынан э?эрдэлээн тыл этэн баран, Михаил Ефимович ы?ырыыны тутан олус долгуйбутун, ??рб?т?н уонна ити к?н куоракка баара буоллар, до?орун ??р??т?н ?ллэстэ хайаан да кэлиэхтээ?э кыаллыбата?ыттан хомойо саныырын ту?унан долгутуулаахтык кэпсээбитэ. Ол кэннэ син ?р ону-маны сэ?эргэспиппит. Михаил Николаев миэхэ, оскуолатаа?ы саа?ын до?оругар, исти? тыллары анаабыт суруга бу баар, – Николай Петрович, эрдэттэн чуга?ата остуол ?рд?нээ?и долбуурга уурбут паапкатын ылан, и?иттэн сибэкки ойуулаах улахан аккырыыкканы та?ааран тэнитэн к?рд?рд?.
Дьиэлээх аттыгар сэргэстэ?э олорор Дь?г??р, аккырыыкканы илиитигэр ылаат, туран кэллэ.
– К?нд? до?оттор, ??лээннээхтэр, мин бу э?эрдэ ис хо?оонун барыгытыгар аа?ан и?итиннэрэрбин к???лл??р инигит?
– Тыый, к???ллээн буолумуна.
– Истэн б??? буолла?а дии.
– Ээ, дьэ-дьэ, аах…
Уопсай с?б?лэ?и, сэ?ээриини ылан, Бологуурап, к??мэйин о?остон к?хс?н этиппэхтээт, аккырыыкканы тэниччи тутан туран доргуччу аа?ан барда:
«До?орбор!
К?нд? Николай Петрович, орто дойдуга т?р??н, олох олорон 65 сааскын туолбут ?т?? т?гэ??инэн до?ордуу исти?ник э?эрдэлиибин!
Оло?у? усталаах-туоратыгар ыччаты иитиигэ, кыамматтарга-тулаайахтарга к??с-к?м? буоларга, дьиэ кэргэни, ала?а дьиэни олохтоохтук, бигэтик тэриниигэ дьо??о-сэргэ?э ?т?? холобур буолбуккуттан астынабын.
Эдэр, о?о эрдэхпититтэн до?ордуу сы?ыаммытын умнубаппын, харыстыыбын. Дьолу-соргуну, ?т?? доруобуйаны! Са?а ?йэ?э бигэ оло?у Эйиэхэ, дьиэ кэргэ??эр ба?арабын.
Э?эрдэни кытта Михаил Николаев».
Истээччилэр бары, дьиэлээх ки?ини э?эрдэлээн, уруйдаан к??-дьаа кэпсэтиилэрин сал?аан, уруккуну-хойуккуну ахты?а, саныы олордулар.
– Мин э?игиттэн биир кылаас ?рд?к? ??рэммитим, – Евдокия Васильевна Кононова, билигин улуустаа?ы музей кассира, Николай Петровичка ту?аайан бэйэтин ахтыытын са?алаата. – Ол гынан баран интэринээккэ бары бииргэ олордохпут дии. Оччолорго биология учуутала Анастасия Яковлевна интэринээккэ анаан хортуоска олордор этэ. Онно ?лэлиирбит, хортуоска хостоон эбии а?ылык о?осторбут.
Кы?ы??ы маспытын бэйэбит бэлэмниирбит. Миша, эн, Атласова Лида диэн сытыы ба?айы кыыс баара дии уонна да атыттар буола??ыт 12 к?ст??х сиргэ Куонара?а, Кыстатыам?а хайы?арынан баран кэлэргит дии. Хайы?ар секцията баара, онон походтаан хонон баран кэлэр бы?ыылаах этигит. Барытын Миша тэрийэрэ.
– Ээ, маарыын эппитим дии, о?оллономмун, балык у?уо-?ар харан кылааспыттан хаалан хаалбытым диэн. Кырдьык, ол иннинэ походта?а барсаары бэлэмнэнэ а?ай сылдьыбытым, – Ньукулай хом т?сп?т куола?ынан са?арда.
– Оннук дуу? Уопсайынан, Мишалаах с?рдээх активнай кылаас этилэр.
Мин 1955 сыллаа?ы иккис выпуспун, т?рд?? эрэ этибит: мин – Иванова Дуся, Элляева Валя, Иванов Миша, Иванов Гоша буоламмыт б?тэрбиппит. Михаил Ефимович Омскайга ??рэ?ин кэнниттэн комсомолга ?лэлээбитэ. Кинини кытта мин кэргэним бииргэ ?лэлэспитэ, мин о?обун кытта дьиэ?э олорбутум.
– Ити поход ту?унан мин на?аа ?ч?гэй ?йд?б?ллээхпин, – кэпсэтиигэ толуу, холку к?р??нээх Светлана Николаевна Карпова кытынна. – Кырдьык, оччолорго Миша Николаев сааскы ?р?б?л кэмигэр нэ?илиэктэринэн походу тэрийэр этэ. Улахан уолаттар Кыстатыам?а хайы?арынан бараллара, оттон би?иги табанан айанныырбыт. Онно би?игини, кыра кылаастары, эмиэ илдьэ сылдьаллара. Аара дьаам?а хонорбут. Онно уолаттарбыт би?игини, кыргыттары, то?уоххут диэн та?а?ынан, соннорунан ?лл?йэллэр. Оттолоругар сытыарар, на?аа харыстыыр, кы?аллар этилэр.
Кэлин «Эдьигээн» совхоз тэриллибитигэр миигин биир сыллаах зверовод ??рэ?эр Улан-Удэ?а ыыппыттара. ??рэхпин б?тэрэн Кыстатыам?а ?лэлии сырыттахпына, Михаил Ефимович райкомолга кэлэн баран миигин комсомолга ?лэ?э ылбыта. Сэттэ сыл ыччаты кытта ?лэлээбитим. Субуотунньуктары тэрийэрбит, кулууппутугар мас бэлэмниирбит. Кулууп ма?ын комсомоллар дьа?айаллара, маска бары ырыанан-тойугунан тахсарбыт. Уолаттар охтороллор, кыргыттар мутук ыраастыыбыт, киллэрбиттэрин кэннэ эрбиибит. Стрекаловка муу?угар каток о?орон ха?кыылыырбыт.
Наар былаанынан ?лэлиирбит. Сэкирэтээрбит ха?ан да кыы?ырбата, м?хп?т?-эппэтэ, куруук к?лэ-??рэ сылдьара. Концертары, семинардары, конференциялары тэрийэрбит. Быыбардары ыытыы тэрээ?инигэр сарсыарда 5 – 6 чаастан гармошкалаах кэлэрбит. Урут оройуоннары б?д??с?т?? кэмигэр конференция?а кытта Тиксииттэн Чилингаров кэлэр буолара.
Кэлин Дьокуускайга сельхозтехника?а ГСМ инженеринэн ?лэлээбитим. Онно Михаил Ефимович миниистир эрдэ?инэ чох, горючай боппуруостарынан сибээстээн, куруук алты?ар, кэпсэтэр этибит. Былырыын Эдьигээ??э кэлэ сылдьан, урут комсомолга бииргэ ?лэлээбит дьонугар барыбытыгар анаан бэлэх туттартаабыта, на?аа ?ч?гэйдик кэпсэппитэ.
– Инньэ гынааччы ээ, урукку до?отторун, бииргэ ?лэлээбит дьонун умнааччыта суох, – сэ?эргээччи тохтообутугар Ньукулай сэ?ээрэн, кэпсэтиини салгыырыгар к?рд???рд??, утары олорор Мария Егоровна Федорова диэки к?рд?. – Аны Маарыйаны истиэххэ, кини да?аны балай да бииргэ ?лэлээбит, алтыспыт буолуохтаах.
– Бииргэ ??рэнэрин ??рэммэтэ?им. Кини кэлэр сылыгар мин сэтти?и б?тэрбитим. Онтон атын сиргэ к???н барбыппыт, – Мария Егоровна кэпсээнин улгумнук са?алаата. – К?р?р этим, интэринээккэ олорон телогрейканан сылдьара. Батта?а хойуу, куудара б???, бэргэ?э соччо кэппэт этэ. Оскуола чугас буолан кы?аллыбат бы?ыылаа?а. Суумката суох, кинигэлэрин кыбына сылдьааччы.
??рэнэн ?лэ?ит буолан баран ?л????? тиийэн ?лэлээбитим. Биирдэ Дьокуускайга к?рс?н ?лэ?э ы?ыран, комсомолга тыа ха?аайыстыбатын отделыгар киирбитим.
Ол са?ана сибиинньэ?э бурдугу сиэтимэ? диэн уураах тахсыбыта. Ыаллары кэрийэ сылдьан бурдугу, куруппаны сиэппэттэрин хонтуруоллуур этибит. Уопсайынан, ки?и сиир бурдугун к???ллээбэттэрэ. Урут Булу?у, ?л??н?, Анаабыры, Верхоянскайы, Эдьигээни холбоон, биир производственнай управление о?оро сылдьыбыттара. Манна Эдьигээ??э кииннэммиттэрэ. Элбэх специалист баара, кинилэр райкомол бюротугар киирэллэрэ. Олору кытта таба учаастактарыгар э?ин командировкаларга сылдьарбыт. 60-нус сыллар ортолоругар арыгы маассабайа суо?а. Биир эмэ и?эр ыччакка наставник, кэпсэтэр, иитэр ки?ини аныыллара.
Кырдьык, куруук былаанынан ?лэлиирбит. Нэдиэлэ аайы мунньахтаан, былаан туолуутун бэрэбиэркэлээ?ин буолара. Михаил Ефимович ону чопчу ирдиирэ.
Идэбинэн зоотехник этим. Хонтуора?а олорорбун с?б?лээбэппин. Биирдэ управлениелар Москва?а икки ыйдаах идэни ?рдэтинэр курска направление биэрдилэр. Курспуттан кэлбитим, Верхоянскай оройуон арахсан хаалбыт, ?лэм миэстэтэ хата баар эбит. Маннаа?ы звероферма?а старшайынан ?лэлээтим. 1964 сыллаахха кырса т?р???эр, тирии туттарыытыгар республика?а бастаан та?ыстыбыт. Таба иитиитигэр эмиэ бастаатыбыт. Инньэ гынан к?т??хп?т?н кыната эрэ суох сырыттыбыт. Э?иилигэр икки?ин бастаатыбыт.
Онтон Иркутскайга тыа ха?аайыстыбатын институтугар ??рэнэ бардым, Николаев Дьокуускайга обкомолга барбыта. ??рэхпин б?тэрэн учуонай зоотехник буолбутум. Звероферма?а ?лэлээбит кэммин Михаил Ефимович хайгыыр этэ, оройуон к?рд?р??тэ тубуста?а дии. Кэлин миниистирдии сырытта?ына, онтон обком?а ?лэлиир сылларыгар, мин Верхоянскайга совхоз парткомугар ?лэлиир кэмнэрбэр куруук к?рс??эр, ?лэбитинэн алты?ар буоларбыт. К?м?л???р этэ.
Мария Егоровна кэнниттэн кыра, хаты?ыр бэйэтигэр холооно суох эрчимнээхтик туттубут-хаптыбыт, сытыы тыллаах-?ст??х, олохтоох бэтэрээннэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Евдокия Ивановна Константинова, тыл этэрин кэтэ?эн олорбуттуу, кэпсэтиини тута хабан ылан салгыыр:
– Убайын кытта саастыыбын. Михаил Ефимович о?о эрдэ?иттэн с?рдээх туругас-олоругас, с?рэхтээх, ирдэбиллээх, бэйэтин саастыылаахтарын т?мэ тардар дьо?урдаах этэ.
Кэлин райком пленума, бюрота буоллун, итэ?э?и-бы?а-?а?ы тута этэр идэлээ?э. Биирдэ райком бастакы секретара Васильев Николай Егорович баарына кыыл, таба иитиитигэр итэ?э?и ыйбытын ки?итэ с?б?лээбэтэ?э. Оччолорго партияны са?арыллыбат этэ. Мээнэ буолары-буолбаты араатардыыр куолу?ут дьон элбэх буолара. Кини инньэ гыммат этэ. Ордук-хо?у тугу да са?арбакка, чопчу, чуолкайдык этэрэ. Комсомолга ?лэлии сылдьан, мин Баахынайга сэбиэттээн олордохпуна, субуота, ?р?б?л аайы 10-тан тахса к?ст??х сиргэ хайы?арынан кэлэллэрэ. Б????лэктэн 1,5 к?ст??х сиргэ звероферма?а хайа ?рд?ттэн мас охторон, мыраан сирэйинэн аллара т??эрэллэрэ. Б????лэккэ лекция аа?ара, концерт, маассабай оонньуу тэрийэрэ. Трио, квартет и?игэр киирсэн ылла?ар этэ. «Ыытар миигин комсомол», «Геологи», онтон да атын ырыалары ыллыырбыт. «Шахталыыбыт», «третий лишний» оонньуубут. Сэкирэтээрбин диэн туора турбат, киирсэн и?эр. Ха?ыат, листок та?ааттарара. Биирдэ дьиэбэр киэ?э, ма?а?ыын сабыллыбытын кэннэ, уоппун отто сырыттахпына кэлэн со?уттулар. Атыы?ыты булан ма?а?ыын астаран ас ылан кулуупка баран а?аан, мааттар ?рд?лэригэр хонон турардаахтар.
Дьо??о на?аа эйэ?эс, кы?амньылаах. Дьон аатын барытын билэр, ?йд??р. Бииргэ ??рэммит табаары?а Петров Николай Иннокентьевич диэн хирург куртах рага буолан, пенсия?а тахсаат, ?лб?тэ. ?л??н биир сыл иннинэ Михаил Ефимович президеннээн олорон, командировка?а кэлэ сылдьан к?рс?н кэпсэппит, эмкэ к?м?л????н хайыы-?йэ?э кыаллыбат буолбут этэ. Ону Коля ?л?р?гэр на?аа ?ч?гэйдик санаан барбыта. Ксенофонтовтар диэн бырааттыылары сураспыта. Олорго, элбэх о?олоох, ха?аайыстыбалаах ыалларга, дьиэ тутуутугар матырыйаалынан к?м?л?сп?тэ.
Михаил Ефимович дойдутун мэлдьи ахтар-саныыр. Ха?ан эмэ кэллэ?инэ, кумахха балыктыыр, сынньанар. Саамай таптыыр миэстэтэ – о?о сылдьан атах сыгынньах бадараанын кэ?эн тиийэн к??г?л??р сирэ, Уоттаах диэн. Би?иги хайабыт салгыыта, кумахтаах, хайалардаах, буруулардаах к??г?лэнэр сир. Онно тиийэн к??г?лээччи. Интэринээккэ иитиллибит, тулаайах а?аардаах ки?и буолла?а дии. Оскуола к?л?нэр атын ??рэ?ин быы?ыгар к?р?р-истэр, биэбэйдиир этэ. Тулаайах, эрэйи к?рб?т ки?и буолан, дьо??о на?аа ?ч?гэй сы?ыаннаах. Эдьигээ??э к?м?т? элбэх. Семейнэй экономиканы на?аа ?й??р, улууска сибиинньэни, кууруссаны дэлэччи ыыттарар. Кимиэхэ туох наадатын куруук ыйытала?ар.
Бэйэтин курдук ?лэ?ит, т??ннэри-к?н?стэри сылдьар дьону с?б?л??р. Бытаан ки?ини с?б?лээбэт, оннуктары бы?а-хото са?аран да?аны кэби?иэн с?п. Уопсайынан, олус принципиальнай, справедливай ки?и.
Кэпсэтии киэ?э хойукка диэри у?аата. Дь?г??р Бологуураптан уратылара олохтоох Эдьигээн дьоно, бары Михаил Ефимови?ы кытта биир к?л??нэ дьон, биир кэм?э ??рэммит, ?лэлээбит, бииргэ алтыспыт до?отторо, табаарыстара. Олох о?о?уута, дьыл?а хаан ыйаа?а диэн дьикти ба?айы. О?о эрдэ?инээ?и, эдэр саа?ы? кэминээ?и, бэйэ?иттэн соччо улахан уратыта суох курдук к?ст?р до?ору?, ??лээннээ?и? кэлин улахан ки?и, б?т?н норуот лидерэ, республика салайааччыта, президенэ буола ??нэрэ-улаатара олус ??р??лээх, умсугутуулаах иэйиини, киэн туттунуулаах санааны ??скэтэрэ биллэр.
Кылгас т?гэ??э дьиэ и?э чуумпуран, дьон бэйэлэрин санааларыгар куустаран са?ата суох олорбохтоотулар. Бу олорооччу Эдьигээн олохтоохторо эдэр эрдэхтэринээ?и ??рэх, ?лэ к??рээннээх кэмнэригэр Михаил Николаевы кытта алтыспыт умнуллубат ?т?? ?йд?б?ллэрин иккистээн тилиннэрэн минньитэ саныы олорор буоллахтарына, Дь?г??р Бологуурап ?й?-санаата букатын атынтан и?нэн, онтугар хоруй к?рд??рд??, барыларыгар ту?аайан ыйытта:
– Ки?и ки?иттэн уратыта туохханый? Атыннык эттэххэ, о?о эрдэхтэн биир кылааска ??рэммит, биир кэм?э студеннаабыт, биир коллективка ?лэлээбит, этэргэ дылы, биир и?иттэн-хомуостан а?аспыт ки?и? ?рдээн, улаатан, республика салайааччытыгар тиийэ ??нэн тахсыытыгар туох т?р??т, к??с-к?м?, ?й?б?л буолуон с?б?й?
– Ким билэр, оттон ?й-талаан бы?аарар ини.
– Ген диэн баар дии, т?рд?-уу?а бы?аарара буолуо.
– Ээ, Михаилы эттэххэ, т?р?т о?о эрдэ?иттэн ки?иттэн эрэ ураты ?йд??х-санаалаах, бэрээдэктээх, а?ыныгас майгылаах этэ, – Ньукулай, ??лээннээхтэрин этиилэрин биир санаа?а т?мэрдии, к??-дьаа ба?аарыйда. – Онтуката ??нэн-сайдан истэ?ин аайы тэ??э сайдар буолла?а дии.
– Ол аата, олох оскуолатыгар, ?лэ?э-хамнаска бу?уу-хатыы та?ынан, бэйэ билбитинэн-к?рб?т?нэн дуо?уйбакка, ?сс? эбии самообразование, бэйэни бэйэ ииттиниитэ, куо?аныы бы?аарар буолла?а, – Евдокия Ивановна, т?м?кт??рд??, бы?а-бааччы бы?аарда.
Дь?г??р, барыларын санааларын истэн баран, Николаев биир интервьютугар «…мин оло?ум оскуолата атын эбит бы?ыылаах. Норуот саамай дьада?ы ара?атыттан саамай ыарахан, сэрии, сут-кураан, репрессия т?б?лээбит кэмигэр т?р??н-??скээн, тулаайах а?аардаах ??рэ?э суох ийэбитигэр т??рт о?о иитиллэн, инчэ?эй тирбэ?э быстыбатынан тыыннаах ордон, ??рэнэн ?лэ?ит буолбутум ол дьайар буолуохтаах» диэбитин а?ынна.
– Чахчыта оннук. Би?и к?л??нэ дьон о?о сааспыт, ордук кыамматтар, тулаайахтар ?тт?лэригэр, тыыннаах ордор, ки?и буолар ту?угар ууга-уокка дьи?нээх хатарыллыыны, у?аарыллыыны ааста?а дии. Кини оннук дьонтон биирдэстэрэ буолла?а, – Ньукулай, о?о эрдэ?инээ?и эрэйдээх кэмин санаан, ?р? тыынан ылла.
– Кырдьыга да, би?иги о?о сааспыт кэмэ диэхтээн Павка Корчагин кэмиттэн туох ордуктаах буолуой? – Мария Егоровна, с?б?лэ?эрдии, Ньукулай диэки кэ?ис гынна. – Онтукпутунан ?тт?йб?т?х эрэ буруйдаах инибит.
– Буот, Михаил Ефимови?ы? ол и?ин этэр, оннук кытаанах, тыйыс усулуобуйа?а бу?ан-хатан тахсыбытым ол дьайар буолуохтаах диэн, – Дь?г??р с?м?йэтин чочо?нотто. – Ол и?ин кини саха норуотун кы?ал?атын, эрэйин-му?ун ?йд??р. Омугун былыргы историятын, кини чулуу уолаттара олорбут олохторун, м?кк?сп?т м?кк??рдэрин и?эн-то?он ??рэтэр, кинилэр дьыалаларын, ?йд?р?н-санааларын ?лэтигэр ту?анар. Урукку салайааччыларбытыттан хайалара оннук гынар этэй?
– Кырдьык да?аны, историяны ха?ыспыттара суох ини.
– Кинилэр бэйэлээхтэр былыргы ?б?гэлэрин ??тэ сылдьыахтара баара дуо? Хата сорохторо ?кс?к?лээх, Алампа, К?л?мн??р курдук дьоннорбутун буржуазнай националистар диэн сыанабыл бэрдэрэ сатыыллар этэ, Ойуунускайы, Омуо?абы «норуот ?ст????» аатырда сылдьыбыттара дии. Оччотоо?у да аас-туор кэм?э салайааччылар, элиталар олохторо атын этэ, – Дь?г??р, кэпсэтиини т?м?кт??рд??, чааскытын сы?арыта анньан баран дьиэлээхтэргэ махтанна.
Исти? Таптал. Ыал буолуу
К?р??чч?лэр музей-дьиэни к?р?н-истэн, кэпсэтэн-ипсэтэн, быраа?ынньыкка сылдьыбыт са?а сананан дуо?уйан тар?аспыттарын кэннэ Михаил Ефимович музейы тэрийээччи а?ыйах ?лэ?ити кытта хаалан, салгыы кыратык сэ?эргэ?э т?стэ. Дьоно остуол, и?ит-хомуос хомуйар кэмнэригэр дьиэтин и?ин, хостору кэрийэн к?р?тэлээтэ. Эдэр саа?ын эргитэ санаан, ахтыл?ан сылаас иэйиитигэр хам куустаран турда. Т??рт уонча сыллаа?ыта са?ардыы ыал буолбут эдэр дьон, улахан кыыстарын Оляны к?т?хп?т?нэн, бу дьиэ боруогун аан ма?най атыллаан киирбиттэрэ. Ол букатын бэ?э?ээ??и курдук ээ, к?н-дьыл биллибэккэ т?ргэнник да аа?ар буолла?а…
Институт спортивнай саалатын киэ? уора?айын у?а ?тт?гэр гимнастическай снарядтар э?ин эгэлгэ к?р??нэригэр кулу?ун курдук к?н? у?уохтаах, дьоро?ор та?аалаах кыргыттар ки?и кыайан ??йбэт араас уустук хамсаныыларын о?орон имиллэ-мускулла оонньууллар. Кинилэр ортолоругар намчы к?р??нээх, сырдык хааннаах эдэркээн саха кыы?а брусья ???ээ-аллараа туорайдарыгар тии? курдук ыйаастан имигэстик имиллэ?нээн, араастаан эргичийэн кулахачыйара харахха ураты быра?ыллар. Атын да снарядтарга толорор хамсаныыларын дь??гэлэринээ?эр быдан ыраастык, чуолкайдык, чэпчэкитик о?орор.
Штангистар секциялара гимнастар кэннилэриттэн са?аланара. Инньэ гынан кыргыттар дьарыктаналларын ?кс?гэр батта?а кэлэн, кинилэр тупса?ай бы?ыыларын-та?ааларын, ки?ини кэрэхсэтэр дьикти хамсаныыларын с???-махтайа к?р?р буолаллара. Оттон кыргыттар эрчиллиилэрин кэнниттэн гардеробнайга киирэн та?астарын уларытта сылдьан, диискэлэри уларытан-тэлэритэн тимир тимиргэ охсуллар тыастаах саала?а бигэ-та?а к?р??нээх, быыппастыгас быччы?наах уолаттар штанганы кытта эри?эн чиччигинэ?э м?хс?лл?р?н кэлэ-бара истэ-к?р? сылдьаллара. Онон к?н-дьыл аа?ан истэ?ин аайы бэйэ-бэйэлэрин хардарыта кэрэхсии, сэргии к?р?р т?гэннэрэ элбээн испитэ. Сорохтор сыыйа билсэн-к?рс?н, чугаса?ан барбыттара.
Гимнасткалартан саамай басты?нара, нарын-намчы к?р??нээх Омскайдаа?ы тыа ха?аайыстыбатын институтун т?рд?с курсугар ??рэнэр Дора Сухаринова институт уонна куорат вузтарын гимнастика?а чемпионката буоларын манна ??рэнэр Саха сирин студеннара бары билэллэрэ. Кини бииргэ ??рэнэр дь??гэлэриттэн саамай эдэрдэрэ, нарыннара, сэмэйдэрэ этэ. Ол и?ин биир хоско олорор дь??гэлэрэ кинини балтыларын курдук к?р?р-истэр, харыстыыр, ара?аччылыыр этилэр. Бу хайыы-?йэ?э ?рд?к? курска тиийэ охсубут, куорат биир басты? спортсменката буолбут эдэркээн кыы?ы быйыл ма?найгы курска са?а ??рэнэр Миша кэрэхсии, с???, толло к?р?р?. Сыл а?аарын устата биир институкка ??рэнэр уонна спортивнай саала?а хардарыта солбуйсан дьарыктанар буоланнар, быыска-арыкка уонна аасы?ан и?эн хам-т?м утарыта т?бэси?эн бэйэ-бэйэлэрин к?р?н билэр этилэр.
Миша б?г?н штангистартан ким-хайа иннинэ кэлэн та?а?ын уларытта аа?ан и?эн к?рд???нэ, гимнасткалар бары снарядтарга солбу?а сылдьан араас эрчиллиилэри толоро сылдьаллара. Кинилэр ортолоругар Дора эмиэ баарын ??рэ к?рб?тэ. Киирэн та?а?ын уларыттан, дьарыктанарга аналлаах спортивнай трикотун кэтэн, а?ыйах разминкаланар хамсаныылары о?орбута. Гардероб а?а?ас ааныгар кэлэн сааланы одууласпыта. Гимнасткалар дьарыктанан б?тэн, утуу-субуу хосторугар та?на барбыттара. Дора дь??гэлэриттэн арыый хаалан, гимнастическай бэрэбинэ ?рд?гэр ханнык эрэ уустук хамсаныыны хатылаан, а?аар ата?ар биэтэ?нээн с?р имигэстик т?тт?р?-таары эргийэн кулахачыйар, ханнык эрэ элемени чочуйан хос-хос о?орор. Миша, долгуйа, толло да бы?ыытыйдар, бы?аарыылаах т?гэ??э куруук бэйэ бодотун тардына, холкутук тутта ??рэммитинэн, сорунуулаахтык иннин диэки хардыылаан а?ыйах хаамыынан кыыс та?ыгар баар буола охсон хаалбытын бэйэтэ да?аны билиминэ хаалбыта. Тиийэн туох диэбитин билигин бу диэн чопчу хатылыыр кыа?а суо?ун и?ин биири – кыыс кини кэлиэхтээ?ин кэтэспит курдук умса к?рб?т килбик нарын м?сс??н?н чуолкай ?йд??р. Ол дьикти симик к?ст??, ха?ан да ?лб??д?йбэт кэрэ хартыына буолан, кини ?й?гэр-санаатыгар хам хатанан, ?йэ-саас тухары умнуллубаттык и?эн хаалбыт. Ха?ан да, ханна да буоллун, кэмиттэн-кэмигэр со?отохсуйа, чу?куйа эрэ т?стэр, ма?найгы ыраас тапталын сырдык м?сс??н?н кэрэ хартыына буолан к?ст?н кэлэр дьикти дьайыыта ордук саа?ыран истэ?ин аайы эбии тупсан, киэркэйэн и?эргэ дылы. Б?г?н эмиэ бу ыал буолбут олохторун ма?найгы би?игэр эргиллэн кэлэн ?йэ а?аарын кэри?э анараа ?тт?нээ?и кэм ?йт?н с?ппэт ча?ылхай т?гэнин илэ-бодо к?р?рг? дылы гынна.
Билси?иилэрэ, бэйэ-бэйэлэрин итэ?эйсэн сыыйа бодору?уулара оччотоо?у ыччат судургу сиэринэн туох да уустуга, мэ?эйэ суох к?н? суолунан барбыта. Сотору-сотору к?рс??эр, киинэ?э, театрга, к?рэхтэ?иилэргэ, библиотека аа?ар саалатыгар бииргэ сылдьар буолбуттара. Дора дь??гэлэрэ, кинини ара?аччылыыр, харыстыыр бииргэ олорор кыргыттара, Миша Николаевы бары ?тт?нэн э?килэ суох, бэрээдэктээх, ?ч?гэй уол бы?ыытынан билинэн, кыыстарыгар с?бэ-ама буолан, эдэрдэр сы?ыаннара б???рг??р?гэр кы?алла, к?м?л??? сатыыллара. Ол иннинэ биир кэлбит-барбыт сытыы, солуута суох элбэх са?алаах уол Дора?а и?ээ?нээри соруна сылдьыбытын дь??гэлэрэ т?р?т чуга?аппатахтара. Исти? до?ордуу сы?ыан, эрэллээх ?й?б?л, к?м? диэн онно баара.
Сылтан ордугунан Дора ??рэ?ин б?тэрэн дипломун ылан, оттон Миша иккис курсу б?тэрэн, сайыныгар иккиэн бииргэ дойдулаабыттара. ?кт?м?? Миша дьонугар тахсаннар дьоллорун холбоон ыал буолбуттара. Дора Уус-Алдан оройуонугар ветеринарынан ананан Боро?о??о к?сп?тэ. Миша ??рэ?ин салгыы Омскайыгар т?нн?б?тэ. Т?рд?с курс кэнниттэн дойдутугар кэлэн производственнай практикатын кэргэнэ ?лэлиир сиригэр барбыта. ?с ый ветеринардаан Уус-Алдан фермаларын, бэлэсипиэтинэн сылдьан, барыларын кэрийбитэ. Субуотунньуктарга кыттан Боро?он пааркатын тутууга ?лэлэспитэ. Т??рт сыл штанганан утумнаахтык дьарыктанан к????н-уо?ун ?гэнигэр сылдьара. Охтубут тиити с?гэн баран талбыт сиригэр тэлэкэчитэн илдьэрин дьон с???-махтайа к?р?р?. Сорох уолаттар дьиибэлэнэн тиит т?б?т?гэр ыйаа?ыннахтарына, билиммэккэ с?гэрин с???н кэпсииллэрэ.
Ол сайын Дьокуускайга республика норуоттарын фестивалыгар Дора оройуон самодеятельнай коллективыгар киирсэн кытайдыы ??к??н? толорон кыттыбыта. Оттон Михаил республика спартакиадатыгар штанга?а к?рэхтэ?эн сахалартан спорт бу к?р??эр бастакынан маастар буолбут Михаил Скрябин кэнниттэн иккис миэстэ?э тахсыыта улахан сити?ии этэ. Ыраас таптал иэйиилээх, эдэрдии к?рд??х-нардаах ?ч?гэй да кэм ааспыта ол сайын.
Н???? сылыгар ??рэ?ин б?тэрэн кэлиитигэр Дората кырачаан кыыстанан к?рс?б?тэ. Со?отох бэйэтэ ????лэ?эн, ыал а?ата, б?т?н дьиэ кэргэн ба?ылыга буолар ?рд?к чиэскэ, ??р??гэ тиксэр дьол эмискэ т?м?ллэр ?р?г?йд??х ?т?? кэмигэр с?бэлэ?эн баран, а?атын у?уо?а хаалбыт, оскуолатаа?ы эдэр, о?о саа?а ааспыт сиригэр Эдьигээ??э 1961 сыл к???н?гэр ?лэлии кэлэн бу дьиэ?э киирбиттэрэ.
Дора Никитична
Дора Никитична чэй кутарын быы?ыгар номо?он к?р??нээх ха?ыат ?лэ?итэ дьахтарга саас-саа?ынан си?илии кэпсии олордо. Кини, сайа?ас майгылаах алама?ай саха дьахтарын сиэринэн, туох да кэтэмэ?эйдээ?инэ, кистэлэ суох сэ?энэ истээччини эрэ абылыах исти?, судургу, ис-киирбэх буолан суруналыыс бэркэ сэ?ээрэн истэр.
– А?ыс о?о бары ?рд?к ??рэхтээхпит. Ийэбит ???т?. А?абыт, былыргылыы т??рт кылаас ??рэхтээх ки?и, потребобщество?а бухгалтердыы олорон 52 саа?ыгар, мин уон биирдээхпэр ?лб?тэ. ?л??н иннинэ ийэбитигэр: «Аныгы ки?и баайа – ??рэх. Кытаатан о?олоргун ??рэттэр», – диэн кэриэ?ин эппит. Ийэбит домохозяйка этэ, ол да буоллар, а?абыт кэриэ?ин толорон, барыбытын ?рд?к ??рэхтээн баран 79 саа?ыгар к?н сириттэн к?рэммитэ. А?абыт суох буоларыгар кини сэттэ о?олоох со?ото?ун хаалбыта. Ахсыс о?отун ыарахан этэ. Эбэм баар этэ оччолорго, с????лээх буолан уонна ийэм учуутал балта к?м?л?р?нэн дьон буолбуппут. Эбэбит бэйэтэ кыстыктаах, сайылыктаах, чэгиэн, хорсун эмээхсин этэ. 70-гар сылдьан о?у?у миинэрэ, били??и кэм эбитэ буоллар, предприниматель бэрдэ буолуох эбит. Сайын ы?ыахха о?у?ун к?л?йэн сылабаарын тиэйэн баран, чэй ?р?н, лэппиэскэ атыылаан хорчуопкалыыр этэ. 80-тан тахсан баран ?лб?тэ. Уон алтата о?оломмутуттан т??рдэ эрэ тыыннаах хаалбыта.
Убайым, улахан эдьиийим учууталлар, кыра эдьиийим радиоинженер, Екатеринбурга олорор. Мин ветврачпын, анныбынаа?ы кыыс врач, биир бырааппыт химик, МГУ-ну б?тэрбитэ. Иккис бырааппыт геолог, Ленинградка ??рэммитэ. 1945 сыллаах т?р??х, экспедиция?а сылдьан ?лб?тэ 22 сыл буолла. Кыра балтыбыт строитель, Новосибирскайы б?тэрбитэ.
– Эн, Михаил Ефимовичтыын саастыы эрээри, ??рэххин кинитээ?эр урут б?тэрбит эбиккин дии? – суруналыыс, дьахтар ки?и сиэринэн, интэриэстээх дьонун ис сы?ыаннарын биллибэт быы?ын сэгэтэ тардар кэриэтэ сэрэхэдийэ бы?ыылаахтык ыйыппытыгар Дора Никитична, с?р исти?ник к?лэн кэби?ээт, к?н?т?нэн улгумнук салгыы кэпсээн барда:
– Мин алталаахпыттан ??рэммитим. Инньэ гынан Ньурба оскуолатын уон алтабар б?тэрбитим. ??рэххэ киирээри Дьокуускайтан Лена ба?ыгар диэри борохуотунан 19 к?н устата куттал б???н?н хаайыылаахтары кытта бииргэ айаннаатыбыт ээ.
– Оо, били амнистия са?ана буолла?а дии?
– Ким билэр, арыый эрдэ эбитэ дуу…
– Ээ, с?п. Били «Холодное лето 53-го» диэн киинэни буккуйбуппун.
– Кырдьык, оннук эбит. Ол да буоллар хаайыылаахтары чаастатык илдьэр-а?алар кэмнэрэ бы?ыылаа?а. 16–17 саастаах кыргыттары ол «аргыстарбыт» олох кэтии сылдьаллара. Ону хата аармыйа кэнниттэн ??рэммит уолаттардаах буоламмыт олорбут абыраабыттара. Т??н би?игини харабыллааннар олорон эрэ айанныыллар, к?н?с утуйаллар этэ.
Т??рт сайын устата дойдубар биирдэ да кэлбэтэ?им, харчы суох буолан. Инньэ гынан сайын колхозтарга баран ыалга олорон бурдук тогар ?лэлээн айахпытын булунарбыт, кырыс сир хампаанньатын кэмэ этэ. Хортуоппуй, помидор, хаппыыста биэрэллэр, хамнас суох. Михаил куруусчуттаан харчы ?л?р?нэр бы?ыылаа?а. Кини ??рэ?ин б?тэриэр диэри Боро?о??о ананан, ?с сыл ветвра?ынан ?лэлээбитим. ?сс?, иккис сылбар этэ дуу, райкомол иккис секретарынан тала сылдьыбыттарын а?ыйах ый ?лэлээн баран с?б?лээбэккэ уурайан, бэйэм идэбэр к?сп?т?м.
– Арба, Михаил Ефимович Боро?о??о кэлэ сылдьан паарка тутуутугар ?лэлэспитин ту?унан биир о?онньор би?иги ха?ыаппытыгар суруйан турардаах ээ. Ол ха?аа??ыта этэй?
– Т?рд?с курс кэнниттэн производственнай практикаты-гар кэлэ сылдьыбыта. Онно, кырдьык, мас кэрдиитигэр ?лэлэспитэ. Т??рт м????хх? иистэнэр массыына ылан бэлэхтээн турар ээ. Оччолорго сыаналаах бэлэх этэ.
– Тыый, оннук буолумуна. Студент ки?и холугар улахан бэлэх эбит.
– Оннук ээ, – ха?аайка ыалдьыта сахалыы сиэринэн кыра кэ?ии а?албыт дьэдьэниттэн ньуоска т?б?т?нэн ылан амсайан к?рд?. – Б?д?? ба?айы эбит ээ. Бу Амма э?ээрин киэнэ буолан маннык дуу?
– Кырдьык, Амма дьэдьэнэ б?д?? буолааччы. Онуоха эбии бу икки кэнники сылга Амма ха?ас э?ээр тыатын киэ? ба?айы сиринэн ма?ын т??лээх ??н, шелкопряд, сиэн кэби?эн, сииктээх почва?а дьэдьэн на?аа ??ннэ, – ыалдьыт сонунун ирэ-хоро кэпсээн барда. – Мин аймахтарбар тахса сылдьан хас да к?н сылдьы?ан, син балай да тии?инним. Дьон биэдэрэнэн, ??т кутар улахан б?т??н?нэн коммерсаннарга, со?отуопка?а туттараннар, харчы б??? ?л?р?мм?ттэр ???.
– Ноо, с?рдээ?ин да ??мм?т эбит. Дьон ту?аммыта ?ч?гэй. Ол ??н т??? киэ? сири сиэбитий?
– Тыый, ба?аам киэ? буолла?а дии. Таатта сириттэн Мында?аайыга диэри, кэтитэ Чурапчы ???ээ нэ?илиэктэригэр тиийэ дииллэр. Наар тиит мас мутукчатын сиир эбит, инньэ гынан хара тыа ма?а барыта хатан, хатырыгын то?со?ой суллаан, к?р?рг? дьулаан хартыына диэтэ?и?.
– Дьиибэ да буолар эбит, ки?и истибэтэх суола, – Дора Никитична санаар?абыллаахтык ?р? тыынна, чэйиттэн сыпсырыйа т?стэ. – Михаил манна баара буоллар, врачтар боптоллор да?аны, бу дойдутун а?ыттан былдьасы?ан да туран амсайыа этэ. Киниэхэ саахардаах ас ханнык да к?р??э к???ллэммэт ээ.
– Даа? Ону билбит буоллар, саахара суох а?алыахха баар эбит. Би?иги кинини олох муус доруобай ки?и курдук саныыбыт ээ. Барара-кэлэрэ чаастата, ?лэтин тэтимэ илистиилээ?э с?рдээх дии, биирдэ да?аны уоппуска ылан сынньаммыта и?иллибэт, – ыалдьыт чахчы со?уйа истибитин кистээбэтэ.
– Ыалдьыбыта ыраатта ээ, ?сс? ???ээ Б?л??гэ олорор эрдэхпититтэн… Чэ бэйи, саас-саа?ынан со?ус кэпсиэххэ. Боро?онтон Эдьигээ??э к???н тиийдибит. Эдьигээнин олох туох эрэ ырай дойдутун курдук саныыр, кыратыгар, улаатан да и?эн олоро сылдьыбыт о?о саа?ын ?йд?б?л?нэн буолуо уонна оттон а?атын у?уо?а хаалбыт сирэ буолла?а дии. А?атын ту?унан на?аа ?ч?гэй ?йд?б?ллээх, кини аатыгар с?г?р?йэн туран ытыктабыллаахтык сы?ыанна?ар. Онно т??рт сыл олорбуппут. Михаилы кылаабынай ветвра?ынан а?ыйах ый ?лэлэтэн баран райкомол бастакы секретарынан талан кэбистилэр. Оттон миигин, лаборатория ?лэ?итин, кини оннугар кылаабынайынан анаатылар. Т??рт сыл ?лэлээбиппит кэннэ ки?ибин обкомолга ыланнар, 1965 сыллаахха Дьокуускайга к???н кэлэбит.
– Бу к?ннэргэ оруобуна Эдьигээн т?р?ттэммитэ 370 сылын ?б?л??йэ буола турар дии. Улахан тэрээ?иннээхтик ыытыллар бы?ыылаах.
– Тэрээ?ин б??? буолла?а дии. Михаил эмиэ онно сылдьар. Би?иги олоро сылдьыбыт дьиэбитин музей о?орор сурахтаахтара.
– Ээ, оттон эн барсан ол музейы к?р??? хаалбыт эбит дии.
– К?р??хп?н ба?арбытым и?ин, онно тиийэн элбэх ки?и ортотугар мэ?эй-та?ай буола сылдьыам дуо? Ха?ан эмэ кэлин биир эмэ о?обун, сиэммин кытта, ба?ар, бара сылдьыам.
– Уу, мин эбитим буоллар, дьэ быраа?ынньыкка сылдьа таарыйа барыам этэ, – ыалдьыт ис санаатын кистээбэтэ. – Раиса Максимовна онноо?ор Горбачев омук сиригэр барда?ын аайы куруук кини иннигэр сылдьар курдук этэ дии. ?ы-?ы.
– Оо дьэ, этимэ да?аны. Ааранан ки?и кыбыстыах инньэ гынар этэ ээ. Мин дьэ, бысталыахтара да буоллар, государство салайааччытын иннигэр илин-кэлин т???? суохпун. Саха дьахтара айыл?аттан сэмэйэ былыр-былыргыттан биллэр буолла?а… – Дора Никитична к?р??э холку, дуоспуруннаах. – Дьокуускайга кэлэн баран ?р ба?айы ?лэ булбакка сырыттым. Кэлин санаатахха, икки кыра о?олоох буоламмын, миэстэ баарын ?рд?нэн ылбаттар эбит. Бэрт ?р кэминэн министерство?а статистик ?лэтигэр ылбыттара. Онтон тыа ха?аайыстыбатын техникумугар преподавателинэн киирбитим. Бэркэ с?б?лээн ?лэлии сырыттахпына, Михаилы 1970 сыллаахха ???ээ Б?л??гэ ыыппыттара. Мин выпускной группалаах буоламмын, хаалан балтараа сыл ?лэлээн баран тиийбитим. Онно лаборатория?а ?лэлээбитим.
Дьиэбит благоустроеннайа суох этэ. Ону т??н 12 чааска диэри хачыгаардаан баран сарсыарда турдаххына, тымныйан уорааннаммыт буолара. Ки?им куруук бара-кэлэ сылдьар, кыргыттарым кыралар. Маспын бэйэм хайытан кыстаан, мууспун киллэринэн олорбутум, хата кириэпкэй со?ус буолан тулуйбутум. Онтум диэн кыра, аны «диспетчер» буолан хаала?ын ээ, туох баар кы?ал?аларын барытын би?иэхэ бы?ааттараллар. Т??н 12 чаас са?ана эрийэллэр: «Скорай кэлбэтэ», «ойо?ум т?р??н эрэр» диэн буолар, эбэтэр: «Би?игини кутуйах буортулаабыт бурдугунан о?о?уллубут килиэбинэн а?аталлар, райком сэкирэтээрэ оннук килиэби сиэбэтэ буолуо», – дииллэр. Оттон би?иги ону бы?ан ылан быра?а-быра?а сиир этибит. Ол са?ана ??ккэ уочарат да уочарат, б?т??ннээх бараммын турабын. Ону, сибигинэ?эн да?аны буолбатах ээ, а?а?астык кэпсэтэллэр. «К?р??й, ол пиэрибэй сэкирэтээр ойо?о уочаракка турар. Кубулунан турар ини, ??ттээ?эр буолуо?у дьиэтигэр а?алаллара буолуо», – диэтэхтэрэ ???.
– Аата с?р?н, ма?а?ыы??а да кыайан сылдьыбат ?л?гэрэ эбит дии!
– Сахалары? нууччалар курдук буолбатахтар ээ, тойону тойон курдук к?р??чч?лэрэ суох. Михаил ыалдьан балыы?а?а киирбитигэр биир салайааччы, совхоз управляющайа дуу, дириэктэрэ дуу ки?и, кэлэн сэтэрээбиттээх. «Дьэ эн да буолларгын ыалдьыбыккын дии, быраас илиитигэр киирбиккин. Бу быраас илиитигэр киирбит ки?и ?р?тт?бэт идэлээх», – диэн ньиэрбэтигэр оонньоон а?ай биэрбитэ. Били??им эбитэ буоллар, та?ырдьа анньан та?аарыам этэ. Оччолорго эдэр буолан тулуйбут эбиппин.
– Кыраа?ын кэриэтэ эбит дии!
– Оннугун кэриэтэ. Ол ки?итин хата манна ?лэ?э а?албыта дии. Михаил итинник, ки?иэхэ ?ст?йбэт идэлээх, киниэхэ ку?а?ан санаалаах дьо??о т?тт?р?т?н ?ч?гэйи о?орооччу. ?йд??хтэрэ, к?н??хтэрэ диэн иитэр, ??рэтэр бы?ыыта эбитэ ини. Дьэ оннук ки?и. Оттон ?лэтин чаа?ыгар бииргэ олорорбут тухары тугу ?йд??р?н-саныырын та?ыгар та?аарбыта суох.
Тыа ха?аайыстыбатын министерствотыгар да ?лэлии сырытта?ына туорайда?ааччылар бааллар этэ. Кини наар сир боппуруо?ун, сири о?орууну туруорсара. Ону: «Саха ха?ан сиртэн а?аабытай?» – диэн утараллара. Бэл «бэйэтэ баа?ынай буолан сири ?р? тутар» диэччилэр кытта баалларын атын дьонтон истэрим. Араастаан сирэй-харах анньалларыттан т??? да мунчаардар, олох биллэрээччитэ суох, ???-саа?ы туппат идэлээх, а?аран и?эр. Кэлин да?аны кинини ку?а?аннык са?арар дьонтон кы?ыйан туох эмэ диэтэхпинэ, бэйэбин саба са?арааччы. «Ол дьон эрэйэ, кы?ал?ата. Ону олох са?арыма. Кэлин ?йд??хтэрэ», – диирэ. ??сэргээ?ин курдук буолла бы?ыылаах да, баары кырдьыгынан этэбин. Дьон бол?омтотугар тахсара, ба?ар, сатамньыта суох буолаарай? – Дора Никитична, ыйытардыы, утары к?рд?.
– То?о сатаммат буолуой? Олох кырдьыга, общество?а баар бы?ыы-майгы норуокка хайдах баарынан тиэрдилиннэ?инэ эрэ, ?й-санаа уларыйыыта, бы?ыы-майгы тупсуута тахсыа этэ буолла?а. Итэ?эс-бы?а?ас этиллибэккэ кистэлэ??э хаалла?ына, общество? сайдыахтаа?ар сатарыйар буолла?а дии.
– Эмиэ да с?п курдук эбит. Кырдьык, итэ?эспитин-бы?а?аспытын норуоттан кистээн-кистээн, туох баар ку?а?аммыт олус мунньуллан, урукку уопсастыбабыт, араа?а, онтон да самынна?а.
Михаил дьи?инэн с?рдээх ?т?? санаалаах, о?олорун на?аа таптыыр. Ол гынан баран ?лэтиттэн ордубат буолан, о?ону иитиигэ соччо кыттыбата?а. Наар миэхэ эрэнэр да, эр ки?и иитиитэ эмиэ наада буолла?а. О?олорун кытта исти?ник кэпсэтэр бириэмэтэ да суох курдук, к?нн?р? эттэ да барыта туолуохтаа?ын курдук саныыр. Кэлин саа?ыран баран арыый бол?омтотун уурарга кы?аллар.
Уопсайынан, дьон кы?ал?атын ?йд??р, хата бэйэтин о?олоругар, аймахтарыгар соччо кы?аллыа суо?а. Кыра кыыспыт Плеханов аатынан Академияны б?тэрэн кэлбитигэр Эргиэн министиэристибэтигэр ?лэ?э ылбыттара. Ону миниистир Готовцевка: «Саамай элбэх ?лэлээх уонна саамай кыра хамнастаах ?лэ?э туруор», – диэн эттэ?э дии. Кыы?а ону истэн баран: «Другие устраивают своих чад туда, где много получают. А он наоборот…» – диэбитэ. Кэлин бэйэтэ ?лэ булан к?сп?тэ, билигин Англия?а баар, эмиэ бэйэтэ ?лэ булунан сылдьар.
– Дьикти ба?айы дии, атын ханнык да?аны салайааччы ту?унан итинниги истэ илигим. Дьи?инэн бэлэм?э ??рэммэтин, самостоятельнай буоллун диэн эппитэ буолуо. Оттон ити дьон кы?ал?атын ?йд??р?н ту?унан биир т?бэлтэни мин тус бэйэм истэн турардаахпын. Сэттэ уонус сыллар б?т??лэрин диэки, араа?а, Михаил Ефимович миниистирдии сылдьар кэмэ эбитэ буолуо, мин быраатым, Чурапчы Мында?аайытыгар олохтоох элбэх о?олоох учуутал ки?и, кыра кыы?а эмискэ му?урдаа?а ыалдьан ууга-уокка т???? буолар. Олохтоох балыы?а?а хирург диэн суох, Чурапчыга илдьиэхтэрин оччотоо?уга суол-иис эмиэ суох кэмэ. Дьэ т?р?пп?ттэргэ о?олорун ту?угар улахан куттал ??ск??р. Ол муна-тэнэ олордохторуна, арай биэрэк ?рд?гэр спортплощадка?а вертолет кэлэн т??эр. Быраатым кэргэнин, о?отун матасыыкылга олордор да, вертолекка ыга с??рдэн киирэр. Вертолет туох эрэ та?а?а?ын т??эрэн баран к?т??р? ?гд??н??н эрэрэ ???. Ону ха?ыытаан-ы?ыытаан, далбаатаан нэ?иилэ тохтоппуттар. Пилот кабина аанын а?ан у?уор к?т?р?н, Чурапчыга барбатын ту?унан эппит. Мин дьонум, о?олорун тыынын ту?угар ыксаан, бала?ыанньаларын ?йд?т?, к?рд???-аатта?а сатаабыттарын ки?илэрэ истибэккэ туораан, тэйэн биэрэллэрин модьуйбут. Ол кэм?э арай вертолет салонун аана а?ылларын кытта Михаил Ефимович тахсан кэлбит. Т??эн дьоммор кэлэн ыйытала?ан билэн баран, о?ону ийэтин кытта су?аллык вертолекка ылан, Чурапчыга т?тт?р? к?т?рг? дьа?айбыт. Аара к?т?н и?эн о?олоох дьахтар аттыгар олорон, о?о туруга хайда?ын к?р?-истэ, ыйытала?а, с?бэ-ама биэрэ испит. Онон оруобуна кини т?бэ?э баар буолан ол о?ону быы?аан-абыраан турардаа?ын дьонум били??э диэри улахан махталынан ахталлар. Ол кыыс билигин бэйэтэ хас да о?олоох ыал ийэтэ буолан Дири??э олорор.
– Ээ, оннук баар эбит дуу? Итинник дьыала?а кини дьэ дьон кы?ал?атын ?йд??чч?. Кыаллар буолла?ына, хайаан да к?м?л????чч?. Оттон ол бэйэтин кыы?ын т??? да самостоятельнай буоларга ??рэппитин и?ин, онтуката киниэнэ на?аа туруору ээ. Ол урут чэ буоллун да?аны. Билигин атын кэм, к?м?л????ххэ наада, – Дора Никитична т?м?ктээ?инэ холку, ылыннарыылаах, истээччини бэйэтигэр тардар исти? абыла? иэйиилээх. – Быраа?ынньыктарга аймахтарбытын кытта син т?мсээччибит. Кыыспыт уон а?ы?ын туолбутугар тугу бэлэхтиигин диир. Ону: «С?рэ?им иэйиитин, тапталбын», – диибин. Кырдьык, тугу бэлэхтиибиний диэн толкуйдаан баран, аан ма?най хо?оон суруйдум. Дьонум к?лэллэр. Онтон ыал буолбуппут 40 сылын туолуутугар Михаилга анаан эмиэ хо?оон суруйдум. Ону: «Эмээхсиним поэт буолаары гыммыт», – диэтэ.
– Тыый, ол хо?оону к?рб?т ки?и! – суруналыыс ?р?к?йэ т?стэ.
– Ээ, черновига манна чугас баар этэ, – ха?аайка туран кинигэ ыскаабын арыйан, чараас тэтэрээти ылан кэллэ уонна миэстэтигэр олорон эрэ доргуччу аа?ан барда:
Олохпут би?иэнэ оллурдаах да буоллар,
О?ох оттунан, о?о т?р?т?н,
Бачча?а диэри бииргэ олорон
Этэ??э кэлбиппин дьолбунан аа?абын.
Ма?най к?рс??эр т?гэммэр
Ыал буолуом да диэбэт этим мин,
Ыраа?ы, у?уну т?лк?л??н
Ырабын о?остор кыах суо?а.
Чэпчэки оло?у ол сахха
Баты?ар санаабыт да суо?а.
Ас-та?ас кырыымчык да буоллар,
Кимнээ?эр дьоллоохпут дэнэрбит.
Тапталбыт кыымынан сирдэтэн,
?кт?м?? тахсаммыт холбо?он,
Дьоллоох киэ? ыллык суолунан
Барыахпыт дэспиппит би?иги.
До?орум, ??рэ?ин сал?аары,
Омскай куоракка барбыта,
Оттон мин ?лэ?ит буоламмын
Боро?он диэн сиргэ тиийбитим.
Ол курдук ?с сылбыт ааспыта,
??рэ?ин б?тэрэн кэлиитэ,
Оля диэн о?олоох к?р?ст?м,
Олохпут сал?анан барбыта.
Эдьигээн куоракка тиийэммит
Т?б?ктээх к?ннэри к?рс?б?т,
Хоту сир оло?о ыараханын
Бары да би?иги билбиппит.
Ол онно Танябыт барахсан
Аан ма?най к?н сирин к?рб?тэ,
Балтыбыт Даарыйа баты?ан
К??с-к?м?, ?й?б?л буолбута.
Т??рт сылы ?лэлээн бараммыт
Дьокуускай куораты булбуппут,
Комсомол хорохоото, партия байыа?а
Дьиэ?э да к?ст?бэт буолара.
Т?б?ктээх олохпут быы?ыгар
Дьол, ??р?? да баара,
Хомойуу, хоргутуу таарыйар
Саппах да к?ннэрэ бааллара.
Барытын кэпсиэ?и у?уна бэрт буолуо,
Онон мин кэпсээммин тохтотон,
Б?г???? к?мм?т?н таарыйа
Сылаа?ын этиэхпин к???ллээ?.
Олохпут дьоллоо?ун туо?ута –
Улахан о?обут Олябыт,
Татыйык диэн к?нд? сэгэрбит,
Арылхай кустукпут Максиммыт.
Нап-намыын сиэн кыыспыт Марина,
Кыракый чуорааммыт Катюша,
Тирэхпит, эрэлбит, тапталбыт –
О?олор этэ??э буоллуннар.
К???мм?т кэлбитин к?рс??э,
До?оруом, сиэрдээхтик олоруох,
Бар дьоммут алгы?ын ылынан,
Эппиэттээн сылаа?ы сыдьаайыах.
С?рэх сылаа?а, санаа иэйиитэ толору этиллэр и?ирэх тыллардаах, т???н?н судургу, боростуой да, соччонон исти? б?т?н ыал оло?ун историята, харахха арыллар хартыына хо?ооно ама ханнык к?н? санаалаах, сытыары майгылаах саха ки?итин кутун туппат, долгуппат буолуой? Ким?э да биллэ-к?ст? сатаабатах, куруук к?л?ккэ сылдьыбыт саха омук сэмэй далбар хотуна дьи?нээх сахалыы у?ун-киэ? санаалаах, уйа?ас-нарын куттаах-с?рдээх, сытыары-сымна?ас к?н? майгылаах дьиэ кэргэн амарах ийэтэ, эбэтэ буоларын аныаха диэри истибит-билбит а?ыйах буолуо.
Дора Никитична, ?й?-санаата а?ыллан, туох да и?нигэ?э-тутулуга суох чугас дьонун, сиэттэрин ту?унан салгыы кэпсиир. Кини дьиэ кэргэттэрин, оло?ун ту?унан исти? ахтыыта би?иги барыбыт олохпут, историябыт сор?ото. Бас-к?с дьоммут дьиэ кэргэттэрин, хаан уруу аймахтарын бэйэбитигэр сы?ыара, чуга?ата тутан к?р?рб?т би?иги дьиэтээ?и эйгэбит сы?ыанын ситимниир, б???рг?т?р.
– Улахан сиэммит уон а?ы?ын туолан эрэр, 11-?и б?тэрдэ, ??рэххэ киирээри сылдьар. Орто сиэн пиэрибэйи б?тэрдэ, а?ы?а буолан эрэр. Кырабыт, уолбут о?ото, ???гэр сылдьар. Уол, Михаил диэн ааттаах, – Дора Никитична тэтэрээтин арыйбахтыы, эмиэ да ыты?ынан имэрийэ олордо.
«Ыал ийэтинэн, эр ки?и дьахтарынан» диэн сахалар мээнэ?э этиллибэтэх, киэ? ?йд?б?ллээх ?с номохтоохпут. ?ск?т?н би?иги бас-к?с ки?ибит – бастакы президеммит холоонноох до?орун, оло?ун аргы?ын сахаттан атыны талбыта буоллар, кини норуотун дьи?нээх уола, патриота буолуо этэ дуо диэн олохпут бы?ыытын-майгытын, омукпут иэрэ?-саара? санаатын сиэрдээх ыйытыыта ??ск??р. Коммунистическай идеология, сэбиэскэй тутул ханнык да конституциятыгар, сокуоннарыгар суруллубатах национальнай республикалар бастакы сэкирэтээрдэрэ хайаан да улахан омуктан ойохтоох буолуохтаахтар диэн ???-бадах курдук кистэлэ? эрээри, олоххо бигэтик туттуллар ?гэс ??скээн сылдьыбыта биллэр. Ону туо?улуур холобурдар ааспыт олохпутуттан к?ст?лл?р? ?рт?н буолбатах.
Ыал ийэтин итии чэйин астына и?эн, сахалыы сайа?ас кэпсээнин дуо?уйа истэн, ыалдьыт, бэйэтэ эмиэ ыал ийэтэ, б?г???? к?ннээ?и ?г??? билбитэ туохха т?м?лл??н с?б?н и?игэр бу?ара, ырыта-сыымайдыы олордо.
Кини иннигэр олорор саха ыалын к?нн?р? дьахтарыттан, ийэтиттэн, эбэтиттэн туох да атына суох, ??ттээх итии чэйдээх, исти?, сылаас тыллаах-?ст??х, сахалыы бы?ыылаах-майгылаах, ?йд??х-санаалаах уонна саамай ки?иэхэ чуга?а санаата-оноото, кы?ал?ата эмиэ дьиэ и?инээ?и, о?о-уруу, кэргэн, аймах-билэ, хаан уруу дьонун тула иэйэр-куойар, хо?оон айар а?а?ас куттаах-с?рдээх Дора Никитична киниэхэ, боростуой суруналыыска, итэ?эйбит оло?ун кэпсээнэ норуот духуобунай баайа-дуола, олох оскуолатыгар бу?уу-хатыы ча?ылхай холобура буолар.
Туох суо?ай кини олорон кэлбит чэпчэкитэ суох уустук, ?рд?ккэ дьулуурдаах, тулуурдаах оло?ун суолун сырдык, киэ? аартыгар? Утуу-субуу ??рэхтэрин б?тэрэн, тапталларын, олохторун холбоон ыал буолан, ?лэ ????гэр, олох муудара?ыгар у?аарыллыы. Бу судургу ааттаталаа?ыннаах Дора Никитична биографиятыгар саамай уустук, ыарахан миэстэнэн, араа?а, олох оскуолатын муудара?ын к?ннэтэ к?рс?р ыарахаттарын чиэстээхтик туораа?ын б?ппэт-бараммат т?б?ктэрэ буолуохтаах. Бэйэтэ хо?оонугар хо?уйбутунуу, ?лэттэн ордубакка дьиэтигэр к?ст?бэт кэргэнин, дьиэ-уот ха?аайынын эр ки?и ?лэтэ, о?о иитиитэ барыта кини намчы санныгар с?ктэриллибитэ. Маны барытын, бэйэтэ этэринии, «кириэпкэй со?ус», ол эбэтэр о?о эрдэ?иттэн ?лэ?э-хамнаска эриллибит уонна спордунан дьарыктаммыт буолан тулуйбута. Бэйэтин тустаах ?лэтэ, ону та?ынан нэ?илиэнньэ оло?ун-дьа?а?ын бы?аарсар ким да ыйаа?а-дьа?ала суох киниэхэ со?номмут эбээ?инэ?э, дьон ордугургуур хатыылаах тыла-???, дьиэтээ?и ?лэ, о?о-уруу к?р??тэ-истиитэ – бу барыта мунньуллубут эт-хаан, ?й-санаа, ньиэрбэ ыар с?гэ?эрин уйуу диэн дьи?нээх олох оскуолата, кытаанах экзамена, муудара?а буолбатах дуо?
Кэргэннии, до?ордуу Дора, Михаил Николаевтар эт-хаан, ?й-санаа, бы?ыы-майгы ?тт?нэн биир иитиилээх, тэ? сайдыылаах дьон буоланнар, бэйэлэрин омуктарын саамай ?ч?гэй хаачыстыбаларын: норуокка, дойдуга бэриниилээх, чиэ?инэй, с?рэхтээх, ?лэ?ит буолууну, эппиэтинэ?и, тулууру, сэмэй бы?ыыны – барытын и?эринэн, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, ?й???н, норуоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин ту?угар ?т?мэн ?г??? о?оро, ?лэлии-хамныы сырыттахтара. Суруйар ки?и иэ?э, ?лэтин-идэтин соруга маны барытын туох баарынан, тугу да уларыппакка, энчирэппэккэ норуокка, аа?ааччыга тиэрдии буолуохтаах.
Иккис т???мэх
?р? к?р??
Хорсун хардыылар
Михаил Ефимович олох укулаата, ба?ылыыр система тосту уларыйар, урукку ы?ыллан, са?аны олоххо киллэрэр тыырыллыбатах суолу тэлэр уустук, ыарахан кэмнэригэр куруук ааспыт историяттан тирэх, б?г???? к?н боппуруостарыгар эппиэт к?рд??чч?…
Ыраахтаа?ы былаа?а, олохтоох баайдар саха дьада?ытын талбыттарынан баттаан-?ктээн олороллорун к?р? улааппыт, бэйэтэ алын дьада?ы ара?аттан эрэйи-кы?ал?аны э?ээринэн тэлэн ки?и-хара буолбут Былатыан а?а к?л??нэ саха ??рэхтээхтэриттэн атын, са?а кэм?э т?р??б?т, атын ?й?нэн-санаанан салайтаран, уоттаах-т?л?нн??х ?р?б?л??сс?йэ суолун тутуспут ки?и буолар. Тустаах кэм ирдэбилэ, олох уларыйыыта-тэлэрийиитэ дьи?нээх ча?ылхай личностары ол курдук инники к????э та?аарар, сайыннарар, история хаамыытын иилэ?эр-са?ала?ар эппиэтинэ?и с?ктэрэр.
Кулаковскай интеллигенция?а ту?аайан суруйуон сыл иннинэ т?л?нн??х Былатыан Ойуунускай уон сэттэтин туолбута. Кини сыылынай марксистар сабыдыалларынан ?й?н-санаатын, эдэр эрчимин сытыы кылаассабай охсу?уу идеяларыгар анаабыта. Учуутал семинариятыгар бииргэ ??рэнэр до?оро Максим Аммосовтыын ыччат лидердэрэ, ?р?б?л??сс?йэ буолан са?а былаас олохтонуутугар эдэрдии эрчиминэн ?лэлээн, эдэркээн саастарыгар б?т?н уобала?ы салайар дьон буолбуттара.
1921 сыллаахха кулун тутар 20 к?н?гэр Москва?а Кремль дыбарыа?ыгар бассабыык партия Х съе?э а?ыллыбыта. Съезкэ Саха сириттэн Ойуунускай уонна Барахов кыттыбыттара. Бу мунньахха к?р?лл?б?т ?г?с боппуруостары сэргэ партия национальнай политика боппуруо?ун туруорбутун Ойуунускай олус ??рэ, би?ирии истэн, ахтыытыгар маннык суруйбута: «Ол кэнниттэн турбута партия икки сэбиэскэй былаас икки омук омугу баттаабат, урут баттаммыт омуктар партия ыйбыт социализм ыллыгынан ?р? к?т???ллэн сайдалларын ту?унан. Национальнай боппуруос ту?унан большевик партия политикатын билээт, автономия ылар санааны сананныбыт Барахов би?икки…
Омскайга кэлэн баран, Сибнац суут ?лэ?итин Плич диэн табаары?ы кытта с?бэлэ?эн баран (муус устар 9 к?н?гэр этэ), табаарыстарбын Бараховы, Агеевы кытта с?бэ та?аардыбыт автономия кэлэрин ту?унан. Бука барыбыт саха норуотугар автономия кэлэрэ с?п диэммит миигин дакылаат о?орорго анаатыбыт. Онон муус устар 13 к?н?гэр бу дакылааты суруйаммын Сибнацка биэрдим…»
Ахтыыны аахта?ын аайы ол тыйыс дьыллардаа?ы бы?ыы-майгы эйгэтигэр киирэн ?й?гэр о?орон к?рд?…
…Т??рт к?н? бы?а т??ннэри-к?н?стэри ?лэлээн, дакылаатын б?тэрэн сарсыарда Пличкэ илдьэн туттарбыта. К?н иккис а?аарыгар Пличкэ икки?ин киирэн дакылаатын ту?унан ыйытала?а сылдьыбытын с?б?лээбит уонна ?й?б?л бэлэмнии таарыйа Чуцкаевы кытта кэпсэппит буолан биэрбитэ. Онон сарсын иккиэн ол ки?иэхэ тиийиэхтээхтэр. Дьэ туох диэн тыллаах-?ст??х ки?и буолар…
Былатыан уйу?уйан хойукка диэри, уута кэлэн биэрбэккэ, оронугар эргичи?нии сытта. К?н-дьыл аа?ара т?ргэнэ с?рдээх, иэрэгэй ойуун курдук, эргичи?нээн, элэ?нээн олорор.
Икки сыллаа?ыта саас Казанка дэриэбинэтиттэн сыылкаттан Максимныын аргыста?ан кэлиэ?иттэн ыла ?лэ ????гэр сылдьаллар. Кэлэн и?эн аара Иркутскайга бэрт элбэхтэ мунньахтаабыттара. Сибиир ревкома Саха уобала?ын Иркутскай к?б??р?нэ?э холбоон оройуон о?орон кэбиспит этэ. Ону бырачыастаан, бу ал?ас, сыы?а диэн м?кк??р буолбута.
Сибиир ревкомун ыйаа?ынан Максим Аммосов Дьокуускайга бэрэстэбиитэл бы?ыытынан кэлбитэ. Кэлээт, уопсай салайыыны бэйэтин илиитигэр ылбыта, оттон киниэхэ уокуруктарга, улуустарга, нэ?илиэктэргэ былаа?ы олохтоо?уну, кинилэр ?лэлэрин с?р?ннээ?ини анаабыта. Ревкомнары тэрийии, продразверстка, сир т??этигин курдук уустук соруктары та?ынан ?сс? саханы Бодойбо к?м???н ?лэтигэр тутан ыытыы курдук сыы?а дьа?ал тахсан улахан бутууру ??скэппитэ.
Сайын биир сарсыарда Былатыан са?ардыы туран эрдэ?инэ т?рмэттэн т?л?п????э ы?ырбыттара. Кэпсэппитэ, Амма улуу?ун ревкомун б?т?нн??: Сэмэнэп-Дэхсилээхэби, Уйбаан Емельяновы, Мэхээлэ Дьоскуоскайы-Тыытыйба?ы, Уйбаныап-Кралины – милииссийэ начаалынньыга Зедгенизов диэн ки?и тутуталаан ылан хаайталаан кэбиспит эбит. Ревкомун дьонун босхолотон баран кэпсэтэн билбитэ, сир т??этигин с?б?лээминэ, Амма баайдара Ксенофонтов, Белолюбскай Зедгенизовы кигэннэр ревкомнары хаайтаран бараннар, бэйэлэрин дьоннорун Артемьевы уонна Божедоновы олордуталаабыттар. Баайдар бэйэлэрин сирдэрин охсуллубут оттору кытары т?тт?р? былдьаан ылбыттар. Туох буолтун миэстэтигэр бы?аарса Амма?а тахсыбыта, Артемьев, Ксенофонтов, Белолюбскай са?ан хаалтар. Божедоновы ы?ыртаран, ревком дьыалатын дьонугар т?тт?р? туттарбыта. Зедгенизовы туттаран ылан, хаайан олорон доппуруостаан баран, куоракка атаарбыта. К?рээбит дьону, этиллибит болдьох и?игэр кэлбэтэхтэринэ, сокуон та?ыгар биллэриллэллэр диэн дьа?ал биэрэр. Оттон ревком ?лэ?иттэрэ та?астара-саптара м?лт???н к?р?н уонна хас да улуус мунньахтарыгар урут к?рд???? киирбитинэн кы?ы??ы итии та?ас тутуурун к???ллээн баран Дьокуускайга т?нн?б?тэ.
Кы?ыныгар ЧК-лар туран партия комитетыгар Ойуунускай на?аалаабыт, итии та?а?ы кимтэн да к???лэ суох хомуйтарбыт, дьону сокуон та?ыгар биллэрбит диэн дакылаат т??эрбиттэрэ. Бэрт ?р м?кк??р буолар, партия комитета ?й??р: итии та?ас тутуура саамай с?пт??х уонна ол дьону сокуон та?ыгар биллэрбитэ эмиэ с?п, кулаак бастаанньата буолбутун хайдах дьа?айбакка киириэй диэн буолар. ЧК дакылаатынан Сибиир ревкомуттан кини ревкомтан, партия комитетын бюротуттан, бары эбээ?инэ?иттэн у?уллар, бары матырыйаалларын, бэйэтин к?р??гэ-дь??лгэ партия Сибиирдээ?и бюротугар ыыта охсу? диэн бирикээс кэлэн, т?птэ-т?р?л??н ???э т??эн хомуммутунан барда?а дии.
Сарсыардаа??ы дьаамынан бараары докумуоннарын, кумаа?ыларын бэрийэ сырытта?ына, ?лэлиир хо?угар убайа Никиитэ киирэн кэлбитэ. Сирэйэ-хара?а суулбут, ?т?л?г?н, бэргэ?этин устан ыскамыайка ?рд?гэр быра?аат, остуол утары турар олоппоско олоро т?сп?тэ.
– Дьэ, Былатыан, эрэпкиэммиттэн уурат диэн этээри анаан кэллим, сатаан ?лэлиэ суохпун. Нэ?илиэгим дьоно бары да?аны кырыы харахтарынан кынчыатыы к?р?р буолан эрэллэр.
– Ноо, сатаммата диэн туох баарый? Ол баайдартан хай?абыл истээри гыммыты? дуо? Ким сирин-уотун бэйэтин ба?атынан туран биэриэй? Уураах туолуутун сити?э сатыахха. Дьон са?атын-и?этин хоту сырыттаххына, кырдьык, сатаан ?лэлиэ? суо?а.
– Оттон ол сирбитин а?ыс айдаанынан, то?ус моргуорунан ?лб?гэ бы?ыытынан т??этиннибит да, дьэ харахтарын аалларааччылар а?аардас баайдар эрэ диэтэ?и? дуу? Кыра-хара да дьону? и?игэр араастар бааллар, бээ, – Никиитэ инитэ элэккэй, эрчимнээх бэйэтэ хайдах эрэ уларыйбыт арбы-сарбы к?р???н, тыйыс тылын-???н аты?ырыы к?рб?тэ.
– ?р?б?л??сс?йэ ханнык да дьыалата айдаана-моргуора суох барбат. К?н-дьыл аа?ыа, айдаан сыыйа симэлийиэ, олох да?аны сыыйа оннун булан и?иэ.
Никиитэ симиттэ бы?ыытыйан, инитин сирэйин-хара?ын чинчилиирдии одууласпахтаабыта, ки?итэ кумаа?ыларын хомунан остуолун дьаа?ыктарын тилир-талыр а?ан-сабан талыр?атарын са?ата суох к?р? олорон, хамсалаах саппыйатын та?ааран, табах уурунан хамсатын оборон соппойбохтообута.
– Былатыан, хайа, ?лэ?-хамна?ы? хайда?ый? Бу ханна эрэ хомуна?ын дуу, тугуй?
– Хомунан. Сууттана, дь??ллэнэ бараары, – Былатыан, кумаа?ыларын суумкатыгар симэ туран, дьуххатык хардарбыта.
– Бай, ол ханна?
– Со?уруу дойдуга, ы?ыттарбыттар.
– Оо, ?л?? эбит, до?оор, ол туох дьыала?а и?инни??
– Бы?айын Амма баайдара к?рээбиттэрин дьа?ырыйбытым, итии та?ас хомуурун к???ллээбитим и?ин маннаа?ылар ??с?б?ттэр.
– Арба, эрэпкиэмнэри хаайталаабыттар этэ дии. Ону дьа?ырыйбыкка туох сыы?а баар ????
– Баар ??? дьэ, былааспын та?ынан туттубут, на?аалаа-быт ???б?н…
Никиитэ, эмиэ са?ата суох баран, хамсатын умна?ын арааран, бы?ах у?угунан ыа?ын ыраастаан бодьууста?а олорбута.
– Ха?ан барды??
– Сарсын.
– Кирдик да с?пк? этэ?ин, хайа му?ун муннубутуттан сиэттэрэ сылдьыахпытый? – мунаарбыт курдук тохтуу т??ээт, быраатын диэки кылап-халап к?р?н ылбыта. – Оттон эйигин на?аа улаханнык дь??ллээбэттэр ини?..
– Туох билиэ баарай? Ба?ар, бэйэбин саа уо?угар туруоруохтара.
– Оо, ?л?гэрин, до?оор, ама оннукка тириэттэхтэрэй?
Былатыан, убайын сирэйэ-хара?а а?ара суулбутун к?р?н, а?ыммыттыы м?ч?к гыммыта. Кыйахаммытыгар тэптэрэн олус туруору са?арбытын ?йд??б?тэ.
– Чэ, Никиитэ, ити ?ск??р?т?н этэбин, с?рэххэр олус чугастык ылыныма. Барыбытын ытыалаан кэбистэхтэринэ, са?а олохпутун ким тутуой, ким ?лэлиэй-хамныай?
– Э-ээ, оттон оннук ээ, – убайын сирэйэ-хара?а сырдыы т??эргэ дылы гыммыта. – Чэ, Былатыан, этэ??э сылдьан к?р??хт??, мин хаалан ?лэлээтэхпинэ сатаныы?ы.
Никиитэ, ?т?л?ктээх бэргэ?этин ?рд?гэр т??эн, сорунуулаахтык хамсанан, та?ырдьа тилир гынан хаалбыта. Былатыан, к??ннь?б?т санаата уостан, хо?ун и?игэр т?тт?р?-таары хаамыталыы сылдьан, убайын хайгыы санаабыта. Эрэйдээх, эмиэ хаана тардан, кинини ?й??н нэ?илиэгин бастаахтарын кытта тиниктэ?э т?нн??хт??т? эбээт.
Бары уларыйыы, са?а оло?у туругурдуу ревкомнар эрэ тыйыс, эрдээх ?лэлэринэн ыытылла турда?а. Уостуу тахсыбатар, этэ??э эрэ буоллар ханнык…
Омскайга Барахов, Фреерман буолан аргыста?ан кэлбиттэрэ. Са?ардыы олохторун булунан нам-нум буолан эрдэхтэринэ, Москваттан Ярославскай кэлбит, Ойуунускайы ы?ыттарар ??? диэн су?ал сурах и?иллэн со?уппута. Былатыан ону ??рэ да, дьиксинэ да со?ус истибитэ. Маннаа?ылар дь??ллэригэр мин туспар дурда-хахха буолар ини диэн эрэх-турах санаа ??скээбитэ. Иккис ?тт?нэн, алыс ордук-хо?у туттан, дьону-сэргэни т??рэйдээ?ин курдук к?р??, м????-этиэ диэн дьиксиммитэ.
Ярославскай, кинини дьэ?кир таас ачыкытын курдат эбии улааппыкка дылы буолбут киэ? эрилкэй харахтарынан тонолуппакка супту одуулаабытынан, утары туран кэлбитэ. Хойуу хара бытыга ибирдиириттэн сылыктаатахха, биллэ-биллибэттик м?ч??нээт, кини дьо?ус илиитин икки кэтит баппа?айдарынан бобо тутан илигирэппэхтээн ылбытыгар, Былатыан ыйыллыбыт санаата ???ллэн, тута чэпчии т??эргэ дылы гыммыта.
– Туох айдаанын тарты?? Си?илии кэпсээ, – Емельян Михайлович холку намыын куола?ынан ыйыппыта.
– Сир ?ллэ?игин с?б?лээминэ, Амма улуу?ун баайдара бу ааспыт сайын Зедгенизов диэн милииссийэ начальнигын, уруккуттан бэйэлэрин кутурук ки?илэрин кигэннэр, т??рт нэ?илиэк ревкомнарын туттаран хаайыыга уктаран бараннар, кинилэр оннуларыгар бэйэлэрин дьоннорун туруортаабыттара уонна урукку бэйэлэрин сирдэрин охсуллубут оттору кытта т?тт?р? былдьаталаан ылбыттара. Ону тахсаммын миэстэлэрин буллартаата?ым дии, – Былатыан туох буолбутун баарынан, кы?ыытын-абатын кыатана со?ус да буоллар, омуннаах со?устук то?о-хоро кэпсээн биэрбитэ.
– Ол миэстэлэрин буллараргар конкретно туох миэрэлэри тутунну??
– Кинилэр туруортаабыт дьонноруттан дьыалаларын былдьаан ылан урукку ревкомнарга т?нн?рб?т?м. Зедгенизовы тутан доппуруостаан баран Дьокуускайга утаарбытым. Бэйэм хаалан, баайдар сирдэрин дьада?ыларга т?тт?р? ?ллэрбитим, к?рээбит баайдары этиллибит болдьоххо кэлбэтэхтэринэ, сокуон тас ?тт?гэр биллэрбитим. Ревкомнарым кэтэр та?а?а суох сылдьалларын к?р?н, кы?ы??ы итии та?ас хомуурун ыыталларын к???ллээбитим.
– Да-а, крутые дела развернулись у вас, – Ярославскай эмиэ биллэ-биллибэттик м?ч??нээн ылбыта.
Онтон Бараховы ы?ыттаран ыланнар, партия Сибиирдээ?и кэмитиэтин бюротун мунньа?ар Ойуунускай дьыалатын ту?унан дакылааттатан баран Слепцов-Ойуунускайтан ЧК буруйдаа?ынын устарга, ууруулаах куоластаах делегат бы?ыытынан партия Сибиирдээ?и III конференциятыгар кыттар делегация састаабыгар киллэрэргэ уонна Б?т?н Россиятаа?ы бассабыык партия Х съе?игэр с?бэ куоластаах делегатынан Москва?а ыытарга диэн уураах ылыммыттара. Онон, алдьархайтан ас та?аарыммыт диэбиккэ дылы, эбиитин Москва?а тиийэн съезкэ кыттан, Ленини илэ бэйэтин к?р?н, тылын-???н, ордук национальнай политика ту?унан этиитин олус би?ирээн, онтон сиэттэрэн автономия боппуруо?ун туруорса, б?т?н норуот дьыл?атын бы?аарар дакылаат суруйан, ону туруула?а бу кэлэн сытта?а. «Уол о?о биир к?н ат ?р???т?гэр, иккис к?н ат уор?атыгар» диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ.
Сибиир ревкомун бэрэссэдээтэлэ Смирнов Москва?а сылдьар кэмэ этэ, оттон партия Сибиирдээ?и кэмитиэтин бюротун са?а сэкирэтээрэ Яковлев ?лэтигэр кэлэ илигэ. Онон Чуцкаевка с?бэлэ?э киирбиттэрэ. Былатыан Саха сирин оло?о б?г???? к?ннээххэ хайда?ын, дьо??о-норуокка, ??рэхтээххэ-??рэ?э суохха туох бы?ыы-майгы баарын, сэбиэскэй былаас турбутун кэнниттэн туох ту?уттан Оросин уонна тохсунньу саагыбардара ??скээбиттэрин си?илии кэпсээн биэрбитэ. Сибнац ?лэ?итэ Плич уонна Барахов истэ олорон с?б?лэ?эллэрин биллэрбиттэрэ.
– Мин урут да?аны саха норуотугар автономия кэлэрэ с?п диэн этэр этим. Олорор сирдэрэ бэрт табыгастаах, Саха сирин большевик партията к??стээх, онон салалтата суох буолуо диэххэ, куттаныахха сатаммат, – Плич сахаларга эрэллээ?ин, ?й??р?н а?а?астык эппитэ.
Кини этиитин хаба тардан ылан, Барахов:
– Автономия билигин кэлэрэ наадалаах, кэмэ бэрт то?оостоох. Национальнай боппуруос ата?ар турбата?ына, кэ?ээн-у?аан хаалла?ына, саагыбардар ??ск?? туруохтара. Ба?ар, б?т?н норуот да?аны ?р? туруон с?п, – диэн эбэн биэрбитэ.
Барыларын санааларын истэн баран, Чуцкаев Саха сиригэр аналлаах паапканы арыйан, докумуоннары бэрийбитинэн барбыта. Ытыллыбыт уонна к?ск? анаммыт дьон бириигэбэрдэрин аа?ан билси?эн баран, Дьокуускайтан кэлбит телеграмманы к?рд?рб?тэ. Ону аа?ан билбиттэрэ, букатын да?аны кинилэри утары ис хо?оонноох буолан со?уппута: автономия ту?унан Сибнац боппуруо?у туруорарын бассабыык партия Саха сиринээ?и тэрилтэтэ с?б?лээбэт, к?н-т??н аайы саагыбардар тахса тураллар, партия к???э м?лт?х, сэбиэскэй былаас дири?ник олохсуйа илик диэн. Дьэ «бабат» дии т?сп?ттэрэ.
– Саагыбардар тахса туралларын, сэбиэскэй былаас дьон санаатын ?сс? да тута илигин ту?унан с?пк? этэллэр. Ол гынан баран автономия боппуруо?а онтон тутулуктаах курдук саныыллара сыы?а, онон автономияны биэриини кэпсэтиигэ ити этиилэр бол?омто?о ылыллыа суохтаахтар, – Былатыан туруорсар боппуруо?уттан харыс да халба?наабат кытаанах санааны ылыммытын, сирэйэ-хара?а тыйы?ырбытын к?р?н, Барахов кинини тута ?й??н тыл эппитэ.
– Автономияны ?й??б?т, норуот ба?атын утары санаалаах дьону Саха сириттэн атын дойдуларга ыытан ?лэлэтэр с?п буолуох этэ. Ону э?иги ?йд??рг?т?гэр ба?арабыт, – диэн т?м?ктээбитэ.
Эмискэ б?р??кээбит ты?аа?ыннаах т?гэни балай да са?ата суох а?арбыттара. Чуцкаев, эр хааннарын ылыммыт саха дьонун чинчилиирдии эр-биир хардарыта одуулаан к?рб?хт?? т??ээт, эйэ дэмнээхтик хардарбыта:
– Чэ с?п, би?иги сорох дьону к?р?н манна ы?ыртыахпыт. Ыам ыйын ма?найгы к?н?гэр манифест тахсарыгар с?б?лэ?эбин.
Урутаан эттэххэ, ол дьыл манифест (амнистия) тахсыбата?а. Манифест автономия ылыныллыбытын кэннэ ма?найгы бастаанньа дьонугар тахсыбыта. Онуоха таарыччы 1921 сыллаахха тохсунньутаа?ы саагыбарга холбоспут дьон кытта амнистия?а хабыллыбыттара.
Саха автономиятын боппуруо?ун к?р??гэ аналлаах Сиббюро мунньа?а 1921 сыллаахха муус устар 26 к?н?гэр буолбута. Дакылааты Былатыан бэйэтэ о?орбута.
– Сибиир ревкомун председателэ табаарыс Смирнов хайа да кыра омукка автономия кэлэрин с?б?лээбэтин истэ-истэбин, саха?а автономия кэлэрин ту?унан дакылаат о?орон эрэбин. Большевик партия ыйыытынан советскай былаас Октябрь ?р?б?л??сс?йэтын ма?найгы к?ннэригэр аан дойду кырахара омуктарын к?м?ск??р, ара?аччылыыр, омук омугу баттаабат политикатын ылынна, онон хайа да омук к???л?н тутара, автономия ылара т?р?т эбээ?инэс буолуохтаах диэн эппитэ. Саха уобала?а буолла?ына, бырааба аччаан, Сибревкомун ууруутунан Иркутскай губерния?а холбонон оройуон буолан хаалла. Онон советскай былаас национальнай политиката ата?ар турбакка саагыбардар ??ск?? тураллар, – итинник, бэрэссэдээтэл аадыры?ыгар хомуруйсуулаах со?ус киэ? киирии тыллаан, дакылаатын чаас кэри?э аа?ан, Былатыан маннык ба?а санаанан т?м?ктээбитэ: – Саха автономиятын и?игэр Охотскай муора би?иги диэки биэрэгэ киириэхтээх. Оччо?о сибээс баарын бы?ыытынан партия ?лэтэ, советскай былаас ордук т?ргэнник ата?ар туран, салаллан-дьа?аллан и?иэх тустаах.
Олунньу ый саагыбарын дьонугар амнистия о?о?уллара буоллар, партия да агитациятыгар, советскай былаас да ?лэтигэр бэрт улахан к?м?л??х буолуох этэ. Онон манифест тахсыах тустаах.
Дакылаат б?тэрин кытта Хотимскай диэн ки?и далбаатаммытынан ойон туран, харса-хабыра суох утары тыл этэн барбыта:
– Бу сахалар, син биир дьоппуоннар курдук, империалистическай ?йд??х-санаалаах, улахан кутталлаах норуот. Автономияланнахтарына, онно тирэ?ирэн, советскай былаа?ы утары сэрии тэрийиэхтэрэ, Япония?а холбо?уохтара. Автономия бэриллэрэ с?б? суох.
Былатыаннаах Исиидэр сирэй-сирэйдэрин к?рс?н кэбиспиттэрэ. Дьыалалара б?р?к?тэ суох хайысхаланаары гыммытыгар Былатыан бэйэтин сэмэлэнэ санаабыта, дакылаатын олус толоостук са?алаан кэби?эн, тойотторун ???ргэттэ бы?ыылаах. Смирнов, ону бигэргэтэрдии, кумаа?ыларын остуол ула?атын диэки ха?ыйа анньан баран, икки илиитин холбуу тутан олорон, холку эрээри кытаанах куола?ынан сыыйан са?арбыта:
– Табаарыс Слепцов-Ойуунускайы саха диэммин убаастаан эрэ дакылаатын б?тэттэрдим. Итинник тыл-?с сатаммат, Дьокуускайга баар коммунистар автономия кэлэрин с?б?лээбэт эбиттэр. Мин да санаабар, автономия биэрэр эрдэ буолуо. Оттон бу Слепцов-Ойуунускай табаарыс, бы?ыыта, саха ??рэхтээхтэрин, саха баайдарын илиилэригэр билиэн тутуллан сылдьар ки?и бы?ыылаах, – Смирнов, с?м?йэтинэн дь?л? ??тт??рд??, Ойуунускайы т????н тылынан супту ыйбахтаабыта.
Былатыан ???ргэнэн ойон турбутун бэйэтэ да?аны билиминэ хаалбыта:
– Табаарыс Смирнов, дьыала ис дьи?ин билбэт эрээри, бас-баттах ки?ини буруйдуургун эрэ билэ?ин. Саха баайдарын сокуон та?ыгар этэн буруйдана сылдьаммын аны кинилэр билиэн илдьэ сылдьар ки?илэрэ аатырда?ым. Дьыалабын, бэйэбин быгы?ын ы?ыттаран ылан, соторутаа?ыта дь??ллээбиккитин умна о?устугут дуо?
Эти?ии а?аардаах м?кк??р ?р? к??дь?йб?т?н намырата сатаан, Барахов, Агеев тыл этэн к?рб?ттэрэ ту?алаабата?а. Куоласка туруорууга икки ки?и автономия бэриллэрэ с?п диэбиттэрэ, иккитэ с?б? суох диэннэр, куоластара тэ?нэ?эн хаалбыта. Онон автономия боппуруо?а а?а?ас Москва?а барбыта.
Мунньах кэнниттэн уку-сакы тар?а?ан, Плич кабинетыгар киирэн с?бэлэ?ии буолбута. Онно кэнники арай Дьокуускайга тиийэн, автономия боппуруо?ун с?п дэттэххэ эрэ бу боппуруос ата?ар туруу?у диэн т?м?ккэ кэлбиттэрэ…
Саха сиригэр судаарыстыбаннас олохтонуутун туо?улуур бу с?д? докумуон кэлин хайдах олоххо киирбитин Ойуунускай бэйэтин ахтыытыгар маннык суруйбут: «Ол бириэмэлэргэ Максим Аммосов Москва?а сылдьан автономия барарын с?б?л??б?т, онон Якутскайга олохтоо? диэн ыйдарбыт. Онон бу боппуруос Якутскайга партия ма?найгы конференциятыгар туруоруллан, онно бэрт а?ыйах куола?ынан автономия кэлэрэ с?п дэммитэ.
Браташ онуоха диэри с?б?лээбэккэ, Степан Васильевы кытта бииргэ сылдьан баран, конференция са?ана тиийэн т?тт?р? агитация о?орон, автономия кэлэрэ с?п диэн куоластаата. Ол сайын мин ?л??х?мэ?э ?лэлээбитим, онон автономия ту?угар бэрт к??стээхтик норуокка да?аны, партия да и?игэр ?лэлээбитим. Онон ?л??х?мэ делегацията бука барылара автономия кэлэрэ с?п диэн куоластаабыта».
…Михаил Ефимович ирдэ?эн, хасы?ан туран саха норуотун историятын дьаны?ан ??рэтэн ??йбэтэх ?тт?ттэн ?г?с ?йг?-санаа?а кэлбитэ. Т?р??б?т омуга т?? былыргыттан к?н б?г?н?гэр диэри олорон кэлбит историятыгар буолан ааспыт с?р?н сабыытыйалары, олорго сы?ыаннаах биллэр-к?ст?р дьонун олохторун, ?лэлэрин-хамнастарын, м?кк??рдэрин-туруула?ыыларын ??рэтэн, ырытан билэн баран биири бигэтик ?йд??б?тэ: саха дьоно к???лгэ тарды?ыылара, бэйэни салайыныыга дьулу?уулара, государстволаах буолар ту?угар турунуулара барыта ??н??-сайдыы и?ин, инники кэскилгэ дьулу?ууттан тахсар эбит диэн. ?б?гэлэрбит бэйэлэрин айар-тутар дьо?урдарын, кыахтарын толору ту?аныахтарын, олоххо киллэриэхтэрин куруук ба?араллара. Ол инниттэн, ?с ?йэ тухары саба ?ктээн турбут колониальнай батталтан т?л?р?йэр санааттан, национальнай босхолонуулаах хамсаа?ы??а саха норуота кыттыбыта. Маныаха ханнык да?аны сепаратизм т?р??тэ суо?а. Биир эрэ ба?а санаа баара – к???лл?к тыыныы, к???л сайдыы суолун тобулуу. Ол и?ин Саха сиригэр автономияны ылыныы Ойуунускайга, Аммосовка уонна кинилэр соратниктарыгар суолтата олус улахан этэ. Бу иннинэ ханнык бы?ыыга-майгыга олорон кэлбиппитин умнуохха сатаммат. Дьи?инэн бу иннинэ Александр I туора урдустарга аналлаах устаабынан ыраахтаа?ы чиновниктара салайан кэлбиттэрэ. Онноо?ор, сахалары к?с омуктарынан аа?ан, Степной Дууманы тэринэллэрин боппуттара.
М.К.Аммосов «Саха автономиятын тутуу тезистэрэ» диэн ?лэтигэр автономия с?р?н сыалынан к???л сайдыылаах экономика буолар диэн суруйбута… Олохтоох усулуобуйа уратыларын учуоттаан, култуураны былааннаахтык сайыннарыы буолуохтаа?а. Бэйэ государстволаах буолуута, т??? да т?р?т сили?э-мутуга кэрдилиннэр, норуот хара?а а?ыллыытыгар, у?уктуутугар улахан суолталаммыта. Са?а ??скээбит республика салайааччылара маны таба к?рб?ттэрэ. «Норуот и?игэр хаатыйаламмыт кута-с?рэ, ?й?-санаата т?л? к?т?н са?а олоххо тардыспыта. Саха сирэ экономика, культура балысхан сайдыытын иннигэр турар. Саха автономиятын иннигэр норуот материальнай, духовнай к????н сайдыы, бар?арыы суолунан салайыы соруга турар», – диэн М.К.Аммосов бэйэтин ахтыытыгар эппитэ. Саха сирин салалтата, автономияны ылаат, 1922 сыллаахха са?а бырааптары, кыахтары ту?анан, РСФСР тас эргиэ??э народнай комиссариатын н???? Лондо??а кы?ыл к?м???нэн ?с м?л?й??н солкуобайга т??лээ?ин батарбыта уонна а?аарын бэйэтигэр ылары ситиспитэ. Инньэ гынан ылбыт харчытыгар Россияттан уонна омук сириттэн араас табаар, эмп-томп, ??рэх тэрилэ, инструмент атыыла?ар кыахтаммыта. Бу холобур Саха сирин баайа республика бэйэтин бас билиитэ буолбутун туо?улуур. Маны та?ынан, республика стату?унан ту?анан, олохтоох салалта Москва былаа?ын структураларыгар, урукку курдук Иркутскай, Сибревком, Сиббюро н???? буолбакка, бы?а тахсар кыахтаммыта. Кредити, харчынан к?м?н? Москваттан бы?а ылар буолбута. Ол эрээри ??н??-сайдыы бэйэ кыа?ар, норуот к????гэр эрэ тирэ?ирдэххэ сити?иллиэхтээ?ин республика салалтата ?ч?гэйдик ?йд??рэ. Ону туохтан са?алыахха с?б?й? Маныаха эдэр салайааччылар инникини ?т? к?р??лэрэ ки?ини с?хт?р?р.
«…Бастатан туран, Саха сирэ бэйэтин ис кыа?ын билиэхтээх, – диирэ М.К.Аммосов, – кини айыл?атын баайын, дьонун кыа?ын, бэйэтин историятын, культуратын билиэхтээх. Са?а оло?у тутарга, инники кэскили о?осторго, та?аарыылаах к??стэри сайыннарыыга суолу буларга Саха сирэ бэйэтин урукку оло?ун уонна били??итин ?ч?гэйдик билиэхтээх, ??рэтиэхтээх».
Ки?и с???р? баар, саха салайааччылара Саха сирин о?орумтуолаах к??стэрин, айыл?атын баайын киэ? далаа?ыннаахтык чинчийиигэ Москваны тылларыгар киллэрбиттэрэ буолар. Наукалар академияларын Дьокуускайдаа?ы анал комиссията тэриллибитэ. Чинчийэр ?лэ?э ССРС икки с??стэн тахса б?д?? учуонайдара кыттыыны ылбыттара. Кинилэри биллиилээх специалистар, академиктар С.Ф.Ольденбург, В.Л.Комаров, А.Е.Ферсман, Ф.Ю.Левинсон-Лессинг, В.В.Радлов, В.В.Бертольд уонна да атыттар салайбыттара. Саха сиригэр наука тэрилтэлэрэ баар буолбуттара. Республика музейа, библиотеката са?ардыллан ?лэ?э киирбиттэрэ. Холбо?уктаах киэ? чинчийии т?м?г?нэн айыл?а баайын уонна о?орумтуолаах к??стэри ту?а?а та?аарыыга бы?аччы с?бэлэрдээх наука ?лэлэрин уонна чинчийиилэрин 58 тома суруллубута.
Бастатан туран, ??рэхтээ?ин та?ымын ?рдэтии соруга турбута. Аммосов ?сс? 1919 сыллаахха бэлиэтээн турардаах: «…норуоту ??рэхтээ?и??э ?п кэмчилэниэ суохтаах, уобаластаа?ы нэ?илиэнньэ оскуола уонна оскуола та?ынаа?ы ??рэхтээ?ин ситиминэн эргиччи хабыллыахтаах». Би?иги дьолбутугар, оччотоо?у салайааччылар ??рэ?и ?р? тутуулара саамай с?пт??х хайысха этэ. Онноо?ор саамай ыарахан 20-с сыллардаахха с????нэн саха ыччата киин университеттарга, институттарга ??рэммитэ. Ол т?м?гэр бэрт сотору култуура та?ыма ?рд?к кэрдиискэ тахсыбыта. Былыр-былыргыттан биллэринэн, ?т?? ?гэстэрдээх, айар дьо?урдаах, ?рд?к духовнай баайдаах норуот табыгастаах усулуобуйа?а ?г?с талааннаах дьону та?аарар. Ол курдук, кылгас кэм и?игэр ча?ылхай талааннаах суруйааччылар, артыыстар, художниктар, музыканнар, наука, норуот ха?аайыстыбатын араас салааларын ?лэ?иттэрэ баар буолбуттара.
Эмиэ онуоха маарынныыр хартыына би?иги б?г???? к?ннээх олохпутугар к?ст?р. Музыка ?рд?к? оскуолата а?ыйах сыллаа?ыта а?ыллыбыта эрээри, кини ??рэнээччилэрэ хайыы-?йэ?э аан дойду, Россия та?ымнаах бириистэргэ, дипломнарга тикситэлиир буоллулар. Ол эрэ буолбатах, ??рэх, искусство, наука араас к?р??нэригэр ыытыллар олимпиадалар, конкурстар, к?рэхтэ?иилэр кыайыылаахтара а?ыйа?а суохтар. Онон этиллиэх тустаах: ?ск?т?н 20-с сыллардаахха би?иги салайааччыларбыт сайдыы ????гэр ??рэхтээ?ини туруорбатахтара буоллар, саха норуота атын дьыл?аланан, билигин атын та?ым?а турар буолуо этэ. Кинилэр саамай с?пт??х хайысханы талбыттара, ол и?ин би?иги кинилэргэ махталбыт му?ура суох.
1923 сылтан ыла Алдан кы?ыл к?м???н ту?а?а та?аарыы ?лэтэ са?аламмыта. Бу иннинэ Алдан уонна Т?мт??н кы?ыл к?м???н Амур уобала?ын дьоно хостууллара. Кинилэр 1895–1923 сыллардаахха 16 тонна кы?ыл к?м??? хостообуттара. Сахалар бу ?лэ?э ылсаннар, 1923–1924 сылларга 4,5 тоннаны, оттон 1925 сыллаахха 9,5 тоннаны сууйбуттара.
Саха АССР правительствота республика норуотун ха?аайыстыбатын т?рд?ттэн уларытар генеральнай былаан о?остубута. Хайа промышленно?ын олохтоо?ун, суолу тутуу, сибээ?и сайыннарыы, тыа ха?аайыстыбатын механизациялаа?ын, массыына-трактор пааркаларын элбэтии боппуруостара турбуттара. ?п-харчы олохтоох тэрилтэлэртэн, киинтэн, бэл омук инвестициятынан да?аны киирэр этэ. Саха сирэ, оччотоо?у кэм сыанабылынан, элбэх ?б? кы?ыл к?м??? хостоо?унтан уонна т??лээхтэн киллэрэрэ. К?м??? та?ынан платинаны уонна исландскай шпаты хостоо?ун, тимир рудатын промышленно?ын сайыннарыы са?аламмыта. Тимири Япония?а уонна Дальнай Востокка та?аарар былааннаахтара. Дальнай Восток Крымтан тиэллэр туу?унан хааччыллара, ол и?ин ону Кэмпэндээйи туу?унан толору хааччыйар былааннаахтара. Япония эмиэ бэйэтин м?лт?х хаачыстыбалаах туу?ун оннугар атын дойдулартан ?ч?гэй туу?у а?алар ханаалы к?рд??рэ. Саха сирин тас ?тт?гэр балыгы, тутуу ма?ын та?аарар санаалаахтара, Американы кытта оннук кэпсэтии ыытылла сылдьара. М.К.Аммосов Саха сиригэр тимир суолу а?алар ту?унан боппуруо?у к?т??? сылдьара.
Били??и кэминэн сыаналаатахха, с?д? былааннар туруоруллубуттара уонна утуу-субуу олоххо киирэн испиттэрэ. Республика к???л сайдыытын далаа?ына к????рэн, кэ?ээн и?иитин со?уруу тоталитарнай систиэмэ киин былаа?ын барыны бары бас билэр, талбытынан дьа?айар, былаанныыр политикатыгар баппатын, с?п т?бэспэтин курдук ылыммыттара.
Саха интеллигенцията, ?л??х-быстыах быатыгар, киин былаас политикатын с?б?лээбэтин олус а?а?астык биллэрбитэ. БСК(б)П НЭП утары ыытар дьайыыларын, демократия к???л?н хааччахтаа?ыны, национальнай политика?а сы?ыаны уларытыыны, тоталитарнай режим олус к????р??т?н бырачыастыыр б?л?х тэриллибитэ. П. В. Ксенофонтовтаах «Младо-якутская национальная советская социалистическая партия середняцко-бедняцкого крестьянства (конфедералистов)» диэн ааттаналлара. Кинилэр Конституция?а этиллэр быраабы к?м?скээ?ини, демократия дьи?нээхтик сайдыытын, уопсастыба, политика, экономика уонна норуот маассатын актыыбына?а ?рд??р?н турууласпыттара. С?р?н сыалларынан Саха АССР суверенитетын, к???лл?к сайдыы быраабын кэ?этии этэ. Бу хамсаа?ын салайааччыта П.В.Ксенофонтов хаан тохтуулаах саба баттаа?ын иннинэ киэ? тай?а т??кэтэх ыырын и?игэр эппит ти?эх тылларын маннык т?м?ктээбитэ: «История би?иги дьыалабыт кырдьыгын бигэргэтиэ…» Павел Васильевич этиитин история кырдьык, олус хойутаан да буоллар, бигэргэппитэ. Оччотоо?у 1927–1928 сыллардаа?ы Саха сирин салалтата уонна интеллигенцията хабырдык, киэ? далаа?ыннаахтык репрессияламмыта. Уон сыл буолан баран, 1937–1939 сылларга, тутулуга суох к???л ?й?-санааны репрессия катога ?сс? т?г?л ?лт? мэлийэн ааспыта…
Саха чулуу уолаттарын хорсун турунууларын ?йд??н-санаан кэллэр эрэ, Михаил Ефимович туох да буолбутун и?ин, хайдахтаах да эрэй-му?, быстах кэмнээх былаас т??рэйдээбитин и?ин норуот ортотуттан т?р??б?т дойдуларын дьыл?атын ту?угар эттэринэн-хааннарынан, с?рэхтэринэн-быардарынан дьи?нээхтик ыалдьар, са?аттан-са?а бас-к?с дьон ??нэн тахса туралларынан киэн туттар. Кинилэр олус уустук кэм?э Саха сирин экономическай, социальнай-духовнай сайдыыта, т??? да Максим Кирович Аммосов са?анаа?ы курдук т?ргэн тэтиминэн барбатар, кэм иннин диэки тохтообокко сы?арыйа туруохтаа?ын туруула?а сатаабыттара. Михаил Ефимовичка ?сс? атын ыйытар санаа киирээччи… «Конфедералистар тыыннаах хаалар уонна бэйэлэрин идеяларын к?м?ск??р кыахтаахтара дуо? Таба суолу талар кыах баара дуо?» Биллэн турар, баара. Тыыннаах хааларга саамай эрэллээ?инэн к????н-кыа?ын ылынан эрэр систиэмэни билинии, кини ирдэбиллэригэр бас бэринии этэ. Оттон кинилэр атын суолу тутуспуттара. Ол гынан баран репрессия к?л???этэ син биир интеллигенция ?рд?нэн барыахтаах этэ. Ол эрээри к?дь???э суох охтубуттара диир сыы?а. Т??? да уонунан сыллар ааспыттарын и?ин, кинилэр ыспыт сиэмэлэрэ таах хаалбата?а. А?а к?л??нэ ба?а санаата олоххо киирбитэ.
Таба суолу талыы ха?ан да судургу буолбат. Михаил Ефимович ССРС Минфинигэр уонна Гохраныгар алмаа?ы ыытыыттан аккаастанар суолу то?о талбытай? Барытын уруккутунан хаалларан, моонньоох ба?ын уган биэрбэт хайысханы туту?ара киниэхэ тус бэйэтигэр быдан ордук буолуо этэ дии. Ол эрээри кини т?р??б?т Сахатын сиригэр, норуотугар суо?аабыт тыыннаах хаалар эбэтэр эстэр к?ч?мэ?эй кэм тирээн кэлбит бы?аарыылаах т?гэнигэр кэннин хайы?ан, норуотун чулуу уолаттара маннык ыар кэм?э туох ?й?-санааны ылынан бы?аарыылаах хардыыны о?орбуттарын, кинилэр чиэстэрин-суобастарын санаан, бэйэтэ бы?аарыммыт хорсун хардыытын, чиэ?ин-суоба?ын кинилэри кытта тэ?нии тутар ?й-санаа киириитэ киниэхэ к??с-к?дэх эппитэ саарба?а суох. Кини норуотун, дьонун-сэргэтин ту?угар бы?аарыылаах хардыыны о?оруон иннинэ бэрт элбэ?и толкуйдаабыта. Бу и?ин кини улахан буруйдаа?ы??а, туоратыллыыга т?бэ?иэн с?п этэ. Ол гынан баран, бииринэн, кэмэ атын этэ, киин былааска бэйэлэрин истэригэр кыайан бы?аарсыбакка сылдьаннар, Саха сиригэр куруубайдык ороо?ор кыахтара суо?а.
Икки?инэн, дуона суох т?л?б?р и?ин 50 кыраадыстаах тымныыга то? буору кытта хаты?ар дьон хара к?л???ннэринэн хостоммут караттар ханна, туох сыалга-сорукка туттуллаллара биллибэккэ сэттэ бэчээт н???? кистэлэ??э сыталлара сиэрдээх бы?ыынан аа?ыллыан с?п этэ дуо? Алмааска сы?ыаннаах кистэлэ?и, бука, генсектэн уонна правительство бэрэссэдээтэлиттэн ураты ким да билбэтэ эбитэ буолуо. 1991 сыл б?тэ?игэр генсек да, правительство бэрэссэдээтэлэ да?аны иккиэн туораабыттара. Онон республика бэйэтин сиригэр-уотугар хостонор бородууксуйаны м?чч? туттарарыгар то?оостоох кэм ??мм?тэ. Ону ту?аныыга саамай таба суолу талбытыттан билигин астыммат буолуон сатаммат.
Алмаас тула кэлин тахсыбыт айдааннар оччотоо?у дьиксиниини толору туо?улууллар. Оттон республика экономиката 1991 сыллаахха дойдуга ылыныллыбыт дьа?ал т?м?гэр «шоковай терапия» дэммит реформаттан быы?аммыта. Алмаас, чох, газ, кы?ыл к?м?с промышленно?а ?б?лэнэр кыахтаммыта, алмаа?ы кырыылыыр са?а салаа тэриллибитэ, социальнай-культурнай объектар тутуулара, транспорт, сибээс, тыа ха?аайыстыбатын салаалара ?б?лэммиттэрэ. Республика салалтата ылыммыт хорсун дьа?алларын сыаната итинник этэ.
Кини дойдутун, дьонун-сэргэтин иннигэр бы?аарыылаах к?ч?мэ?эй кэм?э таба суолу талан, с?ктэриллибит итэ?эли чиэстээхтик толорбутун ту?унан биир дойдулаахтарыгар, о?олоругар, сиэттэригэр кэпсиир толору бырааптаах. Ол ханнык да?аны бэйэни арбаныы к?р??э буолбатах, кинини бас-к?с ки?инэн билиммит, ол аата хорсун хардыылары о?ороругар толору быраап биэрэн бэйэтин итэ?элин, эрэлин с?ктэрбит бар дьонун иннигэр отчуота буолар.
?рд?к трибунаттан
Сэбиэскэй былаас сылларыгар Россия?а да, Саха сиригэр да?аны а?ыйа?а суох ?ч?гэй дьыала о?о?уллубута. Ону барытын мэлдьэ?эр табыга?а, махтала суох бы?ыынан аа?ыллыан с?п. Михаил Ефимович бэйэтэ у?уннук ол систиэмэ?э ?лэлээбитэ, ?лэтин т?м?г?нэн астынар, киэн туттар т?гэннэрэ элбэх этилэр. Ол гынан баран административнай-хамаандалыыр систиэмэ судаарыстыба?а о?орбут хоромньута туохха да холооно суох улахан этэ. Саха сирэ, биллэн турар, онтон туора туран хаалбата?а. Ха?ан да?аны бэйэтин оло?ун, дьыл?атын к???лл?к о?остор бырааба суо?унан ССРС ?рд?нэн биир кыаммат-т?гэммэт республиканан аа?ыллара. Кырдьыгынан эттэххэ, партия, ба?ылыыр-к???л??р к??с эрээри, олох, история хаамыытын билиммэт буолуута ки?и с????н курдуга. К?н-дьыл аа?ан истэ?ин аайы дьон эрэ буолбакка, араа?а, партия программалара, идеология, салайар систиэмэлэр эмиэ кырдьан, эргэрэн и?эллэр бы?ыылаах. Ол да и?ин 80-нус сыллар ортолоругар партия?а да?аны киэ? далаа?ыннаах реформа ыытыллара то?оостоох олох ирдэбилэ буолбута. Уларыта тутуу чэбдик салгына ?й-санаа бары ?р?ттэрин хабан, т???л??х ??ртэ-к?т?ттэ, инникигэ кынаттаата этэй?..
Михаил Ефимович са?алыы хайысха?а ?ктэнэн эрэр Сахатын сиригэр президенинэн талыллар дьыл?атыгар бастакы о?орбут хардыытынан 1989 сыл ахсынньы 8 к?н?гэр Саха АССР Верховнай Советын Президиумун председателинэн анаммыт к?н?н аа?ар. Онно барыта 9 кандидат кыттыбыта, олор истэригэр кэлин 1991 уонна 1996 сылларга президе??э тура сылдьыбыт И.Д.Черов, А.Н.Алексеев, П.Д.Осипов бааллара. Ол кэм?э Верховнай Совет оруола бэрт дуона суо?а. Республика оло?ор улахан суолталаах, боччумнаах боппуруостарга депутаттар ылынар уураахтарын партия обкомугар суруйаллара уонна бигэргэтэллэрэ.
Норуот талбыт депутаттарын былаа?ын хайдах гынан б???рг?т??ххэ, баар бы?ыыны-майгыны хайдах уларытыахха с?б?н ту?унан Михаил Ефимович бэрт ?р толкуйдаабыта. 1990 сыл кулун тутарга Саха АССР Верховнай Советыгар быыбардар ыытыллыахтаахтара. Маны ту?анан, кини Парламе??а т??? кыалларынан са?алыы ?йд??х-санаалаах дьон киирэллэрин сити?э сатаабыта. Верховнай Совет инникитин компартия обкомуттан на?аа тутулуктамматын ту?угар кини боломуочуйатын ?рдэтэр, к????рдэр аналлаах сокуон бырайыагын бэлэмниир ?лэни эрдэттэн ыытыллыахтаа?а. Республика парламенын б???рг?т?р сыалтан РСФСР парламенын быыбарыгар кыттыыны ыларга бы?аарыммыта. Россия депутатын стату?а, олохтоох партноменклатура араас киириититтэн-тахсыытыттан к?м?скэнэр кыа?ы биэрэр эрэ буолбакка, ?сс? Россиятаа?ы, дьи?инэн ыллахха, б?т?н Союзтаа?ы да трибуна?а тахсар суолу а?ара. 1990 сыл са?атыгар Михаил Ефимович Саха АССР уонна РСФСР парламеннарыгар талылларга баллотировкаламмыта.
Оччолорго хайыы-?йэ уруккутаа?ар чы?ха атын, ССРС народнай депутаттарын съезтэрэ административнай-хамаандалыыр систиэмэ режимэ т??? бигэтин бэрэбиэркэлээн к?р?р бириэмэтэ этэ. К???л этэр-тыынар, кэпсэтэр-ипсэтэр, кулгаах-харах а?ыллар, ?й-санаа у?уктар кэмэ туругуран эрэрэ. Дьон кинилэр к??с-к?м?, тирэх буолар ба?а санааларыттан туох эрэ тутулуктанарын итэ?эйэр буолан барбыттара. Саха Республикатын Верховнай Советыгар ?г?с хоодуот дьон талыллан киирбиттэрэ. Кинилэр истэригэр учуонайдар, улахан холбо?уктар, тэрилтэлэр салайааччылара, айар интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ бааллара. ?г?стэрэ, ол и?игэр «Саха омук», о. д.а. уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ, хамсаа?ыннарга кыттан дьо??о-сэргэ?э биллибит дьон, дойдуга уонна республика?а буола турар уларыйыыларга актыыбынай кыттыыны ылар сыаллаах-соруктаах парламе??а кэлбиттэрэ. Са?алыы туттунуу-дьа?аныы уо?а улахан этэ.
1990 сыл муус устарга Саха АССР Верховнай Совета ма?найгы сессия?а мустубута. Сессия иннинэ партия обкома Верховнай Совекка бэрэссэдээтэлинэн обком бастакы сэкирэтээрин талларар ?лэни ыыта сатаабыта табыллымына, чугуйарга к??эллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Ефимови?ы талбыттара. Ити 1990 сыл муус устар 25 к?н?гэр буолбута. ?рд?к дуо?унаска талыллыбытыттан ??р??н? атын иэйии ба?ыйбыта. Ол т?гэ??э кини т?р??б?т сирин, дьонун-норуотун иннигэр олус эппиэттээх, ыарахан эбээ?инэ?и с?кп?т?н толору ?йд??н, бэйэтигэр олус ?рд?к ирдэбиллээхтик сы?ыаннаспыта. Хайдах эрэ омуга олорон кэлбит историятын с?р?н т?гэннэрин т?г?р?к сыыппаралара туолар кэмигэр ?рд?к? былааска кэлиитэ к?нн?р? к?н-дьыл хабаатта?ыытын эрэ курдук сыаналамматын, туох эрэ ?рд?ктэн, ???эттэн тутулуктаа?ын санатар дьикти иэйии дьэбир к???э хам кууспута.
Ол курдук, икки с??счэкэ сыллаа?ыта Сэ?эн Ардьакыап Екатерина II ыраахтаа?ыны кытта к?рс??эн «Сахалар тустарынан былаанын» туруорсан элэ-была тылын ылыннара сатаабыттаа?а. 350-ча сыллаа?ыта номох буолбут Тыгын кырдьа?ас тумус дьоно, уолаттара ?р? турууларын к??рээннээх кэмнэрин ?р?г?й? этэ. Оччотоо?у кэмнэр м?кк??рдэрэ биир ?йг?-санаа?а т?мэллэрэ: к???л? к??мч?лэппэккэ эрэ, бэйэ кыа?ын, дьо?урун ту?анан, ??н??-сайдыы, инники кэскили о?остуу суолун туту?уу буолуохтаа?а. «Билигин эмиэ оннук кэм тосхойбута буолуо дуо? Ама ?с а?аар ?йэ тухары ?р?? хара?ын ?р? к?рб?т?х саха омук му?наах ?рд?ккэ тардыстар к???л к?нэ к??рэйэн эрдэ?э буолуо дуо? Судаарыстыбаннас дьи?нээх к?р??э Саха сирин бары омуктарыгар тиксэн, сирбитин-уоппутун, баайбытын-дуолбутун бэйэбит дьа?анарбытын, ту?анарбытын сити?эр кыах ??скээбитэ буолуо дуо? Дьыл?а Хаан ыйаа?а ону туруула?ар, олоххо киллэрэр с?д? сыалы-соругу ама миэхэ анаан с?ктэрбитэ буолуо дуо?»
Михаил Ефимович маны барытын эргитэ санаан к?рд???нэ, ки?и ??р???э, ?р?г?йд???э суо?а. Т?тт?р?т?н, инники к??т?ллэр туга-ханныга биллибэт ула?алаах уларыйыылар суо хаан ар?астарын сыысхала суох миинэ т??эр манан а?ай холонуу буолбата?а, б?т?н норуот дьыл?атын илиигэ ылан, олох долгунугар т??рэ о?устарбат к??рээннээх м?кк??р?н н??эр ирдэбилэ ала чуо киниэхэ ту?уламмыта, биирдэ санаан к?рд?хх?, с?рдээх саллымар, ыарахан этэ. Иккис ?тт?нэн ыллахха, эмиэ да?аны о?о саа?ыттан кыра-хара дьон-сэргэ эт-тирии быстар кы?ал?алаах оло?о хара?ын ортотугар аа?ан, эрэйи-му?у э?ээринэн тэлэн, ?лэ-олох ми?этин ?рд?к уор?атыгар ыттыар диэри ?ктэлтэн ?ктэлгэ сыыйа дабайан т???л??х сыратын-сылбатын бараан, к?л???н?н то?он, ?й?н-санаатын иитиэхтээн кэлбитин санаата?ына, бу кини ха?ан да тохтоон, уурастаан хаалбат, олох кырдьыгын, омугун соргутун ирдэ?эр ?рд?к соругу, ыар эбээ?инэ?и санныгар ыларга дьулуспатах к?нэ диэн баара дуо? Оччотугар буолла?ына, киниэхэ с?ктэриллибит ?рд?к соло, к??стээх былаас диэн норуот иннигэр н??эр ирдэбил, ытык иэс буолар. Кини ону кылгас да т?гэ??э умнар бырааба суо?ун бигэтик ?йд??б?тэ.
Политика курдук халбархай дьыала?а тиэтэйэр ?ч?гэйи а?албата биллэрэ, оттон кини улахан политика?а ?сс? ситэ уопутура илигэ. Бастатан туран, республика парламена кини ыытыахтаах ?лэтин хайысхатын ?й??н биир санаа?а т?мс??х кэри?нээ?э. Оттон ол сыала-соруга диэн инники сайдыы, ??н?? ту?угар экономика киинтэн тутулуга суох буолуутун сити?ии этэ. Онуоха ханнык да?аны киинтэн туспа барыы ту?унан боппуруос турбата. Бары депутаттар (?г?стэрэ нууччалар, украинецтар, онтон да?аны атын омуктар этэ) Саха сирин экономиката тутулуга суох буолуутун сити?эр ту?угар т?мс??хтээхтэрэ. Кини омугун историятын ?ч?гэйдик ??рэтэн билбитинэн, Саха сирэ бэйэтин бэйэтэ дьа?анан ??н??-сайдыы суолугар дьулу?уутун Россия прогрессивнай ?йд??х-санаалаах деятеллэрэ, интеллигенцията урут да?аны таба ?йд??ллэрэ. Кытыы кыраайдар, ол и?игэр Саха сирэ, сайдыылара Россия?а туох да ку?а?аны о?орботун, т?тт?р?т?н судаарыстыбаны к????рдэрин билэллэрэ. Биллэн турар, а?аардастыы сабардыыр, баайы-дуолу барытын кии??э эрэ хоро та?ар имперскэй ?й-санаа, атын сы?ыан эмиэ баара, ол гынан баран уларыйыы, са?алыы ?й-санаа ??скээн эрэр кэмигэр регионнары, республикалары ?йд??х, ?й??х кэри?нээхтэрэ.
* * *
Итинник ?й?нэн-санаанан салайтаран, 1990 сыл ыам ыйын 24 к?н?гэр Михаил Николаев РСФСР народнай депутаттарын ма?найгы съезтэрин ?рд?к трибунатыгар тахсыбыта. Кремль Улахан Дыбарыа?ын уораан уора?айа, этэргэ дылы, ула?аа эрээккэ олорор ки?и улар са?а буолан к?ст?р у?ун синньигэс саалата ыга туолбут этэ. Хас депутат аайы иккилии-?ст?? ы?ырыылаах ыалдьыт, олор истэригэр дойду салайааччылара кытта бааллара.
Михаил Ефимович, дойдутун, норуотун иннигэр ытык иэ?ин толорор ма?найгы улахан суолталаах хардыыны о?оруохтаа?ын санаан, т??? да долгуйа бы?ыытыйдар, та?ыгар ону биир да дубук хамсаныынан, кыратык эмэтик хаанын да хамсатан биллэрбэтэ?э. Паапкатын арыйан, бэлэмнэммит тиэки?ин тэнитэн, чуолкай, холку куола?ынан баара?ай аудитория иннигэр урут бу саала и?игэр саха ки?итэ эппэтэх хорсун, сиэрдээх этиитин са?алаабыта:
– Би?иги ?йб?т?гэр-санаабытыгар били??э диэри республикалар уонна норуоттар чэлгийэ сайдыыларын, экономика?а уонна культура?а кинилэр ха?аа??ытаа?ар да ?рд?к кэрдиискэ тахсыбыттарын ту?унан э?ин-эгэлгэ тыллар кэм да и?иллэргэ дылылар, – диэн этээтин кытта саала и?э и?ийэргэ дылы гыммыта. – ?рд?к ?р?г?йд??х тыл-?с бу саала килбиэннээх киэлитин и?игэр эмиэ дуора?ыйара. Оттон Кремль истиэнэтин тас ?тт?гэр олох дьаалатынан устара. Национальнай республикалар бэрэстэбиитэллэрэ ?рд?к сити?иилэрин ту?унан кэпсээтэллэр да, олорор дьиэ, балыы?а, кулууп, оскуола тутууларыгар ?п умналаан Москва министерстволарын уонна ведомстволарын ааннарын саппакка, кинилэр у?ун к?р?д??рдэринэн т?тт?р?-таары сыбыыта?аллара.
Съезкэ к?р?ллэр Россия суверенитетын ту?унан боппуруос, бастатан туран, экономика?а, олох-дьа?ах сайдыытыгар, национальнай боппуруоска уонна экология проблемаларыгар ??скээбит бы?ыыны-майгыны бы?аарар Россия Федерациятын политика?а систиэмэтин т?рд?ттэн тупсарарга ту?аайыллыахтаах. Итини этэн туран, мин маннык сорох т?гэннэргэ тохтуохпун ба?арабын. ССРС Верховнай Совета кэлин ылыммыт сокуоннарыттан, союзнай уонна автономнай республикалар экономика, олох-дьа?ах уонна культура сайдыыларыгар тэ? бырааптаныыларыттан, биллэн турар, би?иги, автономнай республикалар олохтоохторо, астынабыт. Хас хардыы, сити?ии ?г?с сыранан, туруорсуунан олоххо киирэрин биллэрбит да?аны, бэйэбит боппуруостарбытын бы?аарарбытыгар дьи?нээх к???л туругурарыгар би?иги эрэлбит улаатар.
Кырдьыгынан эттэххэ, т??рт с??счэкэ эрэ сылы кыайбат кэм анараа ?тт?гэр Россияны, нуучча норуотун кытта бэйэлэрин дьыл?аларын холбообут Саха сирин норуоттара итинник к???лгэ эрэллэрин ха?ан да с?тэрбэтэхтэрэ. Итиччэ у?ун кэм устата би?иги Россияны кытта бары ??р??б?т?н-хомолтобутун бииргэ ?ллэстэн кэллибит. Ол и?ин б?г?н Россияны холбуур история т?р?ттэрин т??рэ?нэтиини би?иги с?рэхпитигэр-быарбытыгар олус ыарыылаахтык ылынабыт. Россия, нуучча норуота государственнай тутул унитарнай моделын сиэртибэтэ буолууга атыттартан итэ?э?э суох, ?сс? ордук эмсэ?элээбитэ. Ол гынан баран б?г?н онуоха бэйэ-бэйэбитин хардарыта хомуруйсар кэм буолбатах. Би?игини холбооттообут у?ун кэмнээх историябытын харыстыахха наада уонна Россиятаа?ы уопсай дьиэбитин б???рг?т?р суолу-ии?и салгыы к?рд??ххэ. Бастатан туран, дьи?нээх тэ? оло?у уонна тэ? бырааптаныы ?йд?б?ллэрин кэ?эр, дь?дьэтэр, олохсуйан хаалбыт хал буолбут халыыптан босхолонуохха наада. Административнай-хамаандалыыр систиэмэ к???л т??рэйдиир кэмигэр кини «?т??лэрин» Саха сирэ, ба?ар, кимнээ?эр да ордук билбитэ буолуо уонна ол содулун ?сс? билиэ да турда?а. Би?иги республикабыт киниэхэ со?номмут сырьевой самалык синдромуттан босхолоноро наада. Бу сиэри та?ынан бы?ыыны-майгыны би?иги сорунуулаахтык утарабыт…
?с а?аар ?йэттэн ордук кэм усталаах туоратыгар а?ыйах ахсааннаах дьо?ус омук бас-к?с ки?итин улуу Россия уонна бэйэтин олохтоох сирин, дьонун-сэргэтин ту?угар ис с?рэ?иттэн ыалдьан, улахан омуктар бастаахтарын сабырыйар сиэрдээх тыллара, олох кыларыйар кырдьыгын ылыннарыылаахтык саралыы тардан этиитэ кырдьа?ас Кремль улахан саалатыгар ити к?н аан ма?най дуора?ыйбыта. Ты?ыынчанан депутат халы? кэккэтэ, ха?ан да истибэтэ?ин истэн, биир тылы к?т?ппэккэ и?иллээн и?ийэн олорбута.
Тыл этиитин бэлэмниир кэмигэр Михаил Ефимович Россия автономияларын салайааччыларын кытта, то?оостоох кэмнэргэ т?бэ?иннэрэн, кэпсэтии та?аартыы сылдьыбыта. Онно бары да?аны кыра буолан баран ССРС и?игэр киирсэр союзнай статустаах республика РСФСР-га киирсэр автономиятаа?ар быдан киэ?, к???л бырааптаа?ын бэлиэтээн, олус кы?ыйан-абаран, бэрки?ээн кэпсэтэллэрэ. Ити курдук кини биир санаалаахтары бэйэтин диэки тардары, т?мэри ситиспитэ уонна ити санаатын ким да иннинэ аан бастакынан, ча?ылхай сыыппараларынан холобурдаталаан туран, союзнай масштабтаах улахан аудитория?а салгыы и?итиннэриитэ киэ? сэ?ээриини ылбыта.
– Общественнай бородууксуйаны о?орон та?аарар кээмэйинэн Саха сирэ Прибалтика, Орто Азия союзнай республикаларын эрэ буолбакка, бэл онноо?ор сорох сайдыылаах капитализм дойдуларын кытта биир та?ым?а турар. Ол эрээри, республика политика?а, экономика?а дьи?нээх сувереннай к???лэ суо?унан, бэйэтин т?р?т сирин-уотун, сирин баайын, онтон да атын айыл?атын ресурсаларын бас билиигэ, дьа?аныыга уонна ту?аныыга Конституциянан к?р?лл??хтээх быраабын к??мч?лээ?ин т?м?гэр онно с?пт??х былаа?а да, экономическай боломуочуйата да суох. Ити маннык холобуртан к?ст?р: Союз уонна Федерация бас билэр тэрилтэлэрэ Саха республикатын бюджетын ?б?ттэн 16 % ылар буоллахтарына, кинилэр о?орбут барыстарыттан 4,5 % эрэ киирэр. Союз предприятиелара о?орор барыстарыттан киирэр ?п ?г?с республикаларга 20 % тэ?нэ?эр, оттон Эстония?а – 84 %. Саха сиригэр промышленнай бородууксуйа 90 %-нын Союзка уонна Федерация?а бас бэринэр тэрилтэлэр сырье бы?ыытынан о?ороллор. Кинилэр дойду кииниттэн салаллаллар уонна олохтоох территория сайдыытыгар туох да к?м?н? о?орботтор. Агропромышленнай комплекс тэрилтэлэрин тэрээ?инигэр, олохтоох промышленность, суол-иис ситимин сайдыытыгар кыттыыны ылбаттар, онон миэстэтигэр олох-дьа?ах бала?ыанньатыгар с?б? суох ты?аа?ыны ??скэтэллэр. Со?отох мантан эрэ, республика политика?а уонна экономика?а туох да бырааба суо?уттан, саха омуга, а?ыйах ахсааннаах хотугу норуоттар, нууччалыы тыллаах нэ?илиэнньэ национальнай сайдыыларыгар хаалыы та?ыста…
Маннык эридьиэстээн этэн баран, Михаил Ефимович чочумча тохтоон саала и?ин кэриччи анааран к?р?н а?арбыта, дьон ?ксэ сэргээн истэ, бэйэ-бэйэлэрин кытта санааларын ?ллэстэ олороллоро. Ки?ини бэрки?этэр сыыппаралары а?алтыыр кэмигэр сорохтор ?сс? саалаттан кинини ?й??н, реплика быра?ар са?алара и?иллитэлээн ылбыта. Дьон бол?омтотун тардыбытын, сааланы с?пт??х со?ус ты?аа?ыннаах турукка киллэрбитин ?йд??н, этиитин саамай суолталаах ?тт?н салгыы са?аран барбыта:
– «Автономнай республика» диэн икки ?р?ттээх утарсыылаах термин, республика стату?ун бы?аарарга уонна Сою?у кытта боломуочуйалары тыырсыыга с?п т?бэ?испэт ?йд?б?л? ??скэтэр. Маны Ленин билинэн турар. Кини 1922 сыл ахсынньы 30 к?н?гэр, ССРС тэриллиитинэн сибээстээн, кэмсинэн маннык суруйбуттаах: «Автономизация ту?унан хал буолбут боппуруоска сорунуулаахтык орооспотохпунан мин, араа?а, Россия рабочайдарын иннигэр улахан буруйдаахпын бы?ыылаах…»
Теория ?тт?нэн с?б? суох «автономнай республика» диэн ?йд?б?л сыы?ата ВЦИК анал комиссиятынан ?сс? 1926 сыллаахха билиниллибитэ. ?ск?т?н «республика» диэн бы?аарыы национальнай-территориальнай тэриллии государство бы?ыытынан ?йд?б?л?гэр с?п т?бэ?эр буолла?ына, олохтоох бэйэни салайыныыны туо?улуур «автономия» государство диэн тылы т?рд?ттэн сотон та?аарар.
Государство оло?ун форматын бы?ыытынан норуоттар сувереннай бырааптара билиниллиэхтээх. Онон сибээстээн, Саха АССР-га са?ардыллыбыт Россия Федерациятын и?инэн ураты формалаах Советскай Социалистическай Республика быраабын биэрэр боппуруос турарын булгуччулаа?ынан аа?абыт…
Саала и?игэр тыал т?сп?т?н курдук, олорор дьон халы? кэккэтэ суугунуу хамсаан ылбыта. Бу сырыыга би?ириир да, с?б?лээбэт да са?алар тэ??э и?иллибиттэрэ. Михаил Ефимович, ону истибэтэх курдук, салгыы этэ турбута:
– Били??и кэм?э РСФСР национальнай государственнай тутулун системата уларыйыах тустаах. Би?иги к?р??б?т?гэр, бастатан туран, Федерация т?р?т укулаата – норуоттар тэ? буолууларын уонна тэ? бырааптаныыларын дьи?нээх ?йд?б?лэ т?нн??хтээх. Федерацияны са?ардыыны Российскай Федерация бэйэтин бала?ыанньатын бэрээдэктээ?интэн са?алыахха наада, ол эбэтэр федеральнай государство дуогабар н???? сы?ыа??а оло?урар. Оттон билигин РСФСР-га киирэр бары автономнай республикалар ???эттэн ыйыы-кэрдии к????нэн, Декретинэн тэриллибиттэрэ. ?ск?т?н би?иги Федерациябытын са?ардыахпытын уонна кини субъектара к??стээх буолуохтарын ба?арар буоллахпытына – оттон би?иги ону чахчы ба?арабыт – народнай депутаттар съезтэринэн, Российскай Федерация Верховнай Советын сессияларынан бигэргэтиллэр сокуоннарга уонна сокуоннар акталарыгар национальнай республикалар бырааптара, Федерация тэ? бырааптаах субъектарын бы?ыытынан, билиниллэллэрэ наада.
Соторутаа?ыта ылыныллыбыт ССРС бас билиитин ту?унан сокуон 20-с ыстатыйатыгар автономнай республика РСФСР сокуонун и?инэн сиригэр-уотугар киирэр сири уонна айыл?а ресурсаларын бэйэтин уонна ССРС интэриэ?игэр бас билэр, дьа?айар, ту?анар бырааптаа?а ыйыллар. Оттон ССРС, союзнай уонна автономнай республикалар экономика?а сы?ыанна?ыыларын ту?унан сокуон 5-с ыстатыйатын бы?ыытынан, бу боппуруостар ССРС, РСФСР уонна автономнай республикалар икки ардыларынаа?ы элбэх ?р?ттээх С?б?лэ?иилэринэн бы?аарыллаллар. Онон ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ алмаа?ы уонна кы?ыл к?м??? хостоо?унунан дьарыгырар Саха АССР валюта?а бородууксуйатын к?н б?г?н?гэр диэри б??с-б?т?нн??т?н ССРС бас билиитинэн аа?ар. Ол т?м?гэр Саха АССР бэйэтин айыл?атын ресурсаларыттан кыратык эмэтик да буоллар ?л??лэ?эн дьа?анар сувереннай быраабыттан эмиэ матар. Бу бала?ыанньаны ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ, ылыныллыбыт сокуоннарга оло?уран, са?аттан к?р?р?н модьуйабыт!
Саала и?э ытыс тыа?ынан хабылла т?сп?тэ. Трибунаттан т??эн миэстэтигэр тиийиэр диэри аара араас дьон кини илиитин тутан э?эрдэлээн хаалбыттара. Оттон бэйэтин дьонун ??р??лэрэ, ?р?г?йд?р? му?ура суо?а.
ССРС ти?эх салалтата
РСФСР Верховнай Советын ма?найгы сессията хас да т???мэхтэрдээх бэрт у?уннук барбыта. Сессия кэнниттэн Михаил Ефимович ССРС президенигэр, ССКП КК Генеральнай секретарыгар М.С.Горбачевка прием?а киирэргэ сорунан туран дьулуспута. Бэрт ?р кэтэ?иннэрэн, болдьохтоох кэмэ – от ыйын 20 к?нэ ??мм?тэ. Эрдэттэн бэлэмнэммит матырыйаалларын барытын саас-саа?ынан паапкатыгар уган, Кремльгэ барбыта.
Дойдутугар курдук, манна эмиэ от ыйын ???р?к куйаа?а та?нары сатыылаан турара. Ол эрээри к?н сырал?анын, тууйулла?ас салгыны баардылаабакка, бу а?ыйах м?н??тэнэн дойду ба?ылыгын кытта к?рс??хтээх с?д? соруга атын кы?ал?аны барытын ?т?р?йэн, ?й?н-санаатын кынаттаах ыратыгар уйдаран, эбии эрчимирбиккэ, чэпчээбиккэ дылы буолан, Кремль ис тиэргэнин киэ? уора?айыгар эрэллээхтик ?ктэммитэ. Республикатын, дьонун-сэргэтин ту?угар туруорсуохтаах с?р?н боппуруостарын, икки ?р?ккэ хардарыта ту?алаах этиилэрин ?й?гэр ?сс? т?г?л бэрийэн, хат-хат тургута санаан к?рд???нэ, барыта ?йд?н?р, оруннаах курдук. Ол хайдах ылыныллара, т??? с?пк? ?йд?н?р? биллибэт. Бу и?эн кини былыргы ?б?гэлэрин, Ма?ары Б?дь?к?б?, Соппуруон Сыраанабы, Сэ?эн Ардьакыабы, санаталаан кэллэ. Ол барахсаттар дьоммут, омукпут ту?а диэн быраман мындаа дойдуттан сыар?а атынан айаннаан, сылы-сылынан кэтэ?эн-мана?ан, Федор Алексеевич, Екатерина II ыраахтаа?ылары к?рс?р чиэскэ тиксэн, син тылларын-?ст?р?н и?итиннэрэн, а?ыйах да буоллар сорох ?р?ттэрин ылыннаран, сылдьыбыт сырыыларын, сыалларын-соруктарын ситиспит курдук сананан т?н?ннэхтэрэ. Онно холоотоххо, кини, аныгы цивилизованнай ?йэ ки?итэ, бала?ыанньата чы?ха атына, ордуга биллэн турда?а. ?н?р съезд трибунатыттан тыл этэригэр правительство ба?ылыктара, Михаил Сергеевич бэйэтэ эмиэ бааллара. Кини тылын-???н хайдах ылынан, туох ?йг?-санаа?а кэлбитэ билигин биллиэ буолла?а…
Итинник иэрэ?-саара? санаалаах приемнай аанын аспыта. Михаил Сергеевич болдьоммут бириэмэттэн балтараа чаас хойутаан приемнаабыта. Илии тутуспутугар куба?ай ыты?а сэниэтэ суох сымна?ас ба?айы этэ. Сирэйэ-хара?а туох да бы?аарыыта суох, ылбат-биэрбэт к?р??нээ?э.
– Ну, как там у вас в Якутии? – сиэр бы?ыытынан, дьону к?рс? ??рэммитинэн илиитин нэлэ?нэтэн, остуолун иннинээ?и кириэ?илэни ыйбыта.
Михаил Ефимович эрдэттэн и?игэр иитийэхтээн сылдьыбыт санаатын, т?р??б?т Сахатын сирэ, кини дьоно-сэргэтэ былыргыттан быйылгыга диэри Россияны кытта биир дьыл?аны ?ллэстэн кэлбитин, дойдутун сирин-уотун, айыл?атын баайын ту?унан балай да киэ?ник хабан, ?н?рг? этиитин хатылаабат курдук кы?аллан, си?илии со?ус кэпсээбитэ. Манна кэлиэн иннинэ, иллэрээ к?ннээ?итэ эрэ, республика суверенитетын ту?унан Декларация бырайыагын б?т?н норуот дь??л?гэр та?аарбыттарын и?итиннэрбитигэр ки?итэ, соччо сэ?ээрбэтэх бы?ыынан, ?рд?нэн к?р?н олорбута. Бол?ойон истибэтэ, т?р?т атыны саныы олороро харахха тута быра?ыллара. Ха?ан эмэ, суолтатыгар эрэ, биирдии-иккилии тылы кыбытан сэ?ээрбитэ буолан ылара. Михаил Ефимович дойду президенин аахайбат, дьалайбат сы?ыаныттан курус гына т?сп?тэ, аара кэлэн и?эн элбэ?и к??пп?тэ, инникигэ эрэлин ыра санаата сыыйа ???н, симэлийэн хаалбыта. Хайдах эрэ ?й?-санаата кураанахсыйан, тугун эрэ албыннаппыт, сэнэбилгэ т?бэспит курдук санаммыта. Оннукка да холоонноо?о, былыр бэл орто ?йэлэр са?анаа?ы ыраахтаа?ылар Ма?ары курдук ??рэ?э суох саханы бол?ойон истибиттэрэ. Соппуруон Сыраанап, Сэ?эн Ардьакыап ту?унан этэ да барыллыбат, туруорсууларын, этиилэрин к?р?н-дь??ллэ?эн кэпсэппиттэрэ. Оттон бу с??рбэ?ис ?йэ б?тэ?игинээ?и цивилизованнай государство президенэ ааттаах ки?и элбэх араас норуот олорор улахан республикатын кы?ал?атын, инники дьыл?атын ту?унан а?ыйах м?н??тэ бол?омтотун ууран истибэтин хайдах сыаналыахха с?б?й? Михаил Ефимович бэрки?ээн бэйэтэ да билбэтинэн кылгас т?гэ??э тохтоон ылбытыгар Горбачев, тугу эрэ саныы олорон, эмискэ у?уктубуттуу, кэ?и?нии т?сп?тэ.
– Да-да, Михаил Ефимович, продолжайте, пожалуйста. Я вас слушаю.
– Михаил Сергеевич, я и в своем выступлении на первом съезде российских депутатов сказал и сейчас хочу напомнить вопрос о предоставлении Якутской АССР прав Советской Социалистической Республики как особой формы государства в составе обновленной России.
– Это сложный вопрос, Михаил Ефимович, надо тщательно обосновать, подготовить все законодательные, нормативные акты.
– Я все это изложил в своем выступлении на съезде депутатов, могу оставить текст выступления.
– Да-да, помню, как же, очень неординарное было выступление, – Горбачев, бол?ойорун биллэрэн, ?р?т-???э кэ?и?нээн, ыма?наан ылбыта.
Бэрт кылгас т?гэ??э тугу да эппэт, т?б?к-садьык к?л?гэ т?сп?т к??хт??? ара?ас харахтарынан халты к?р?н а?арбыта. Михаил Ефимович иннигэр улуу судаарыстыба кыахтаах, эрэллээх ба?ылыга буолбакка, охтоору м?хс?р кырдьа?ас ми?э ???э ??н?н-тэ?иинин ы?ыктан салайар кыа?ыттан тахсыбыт, санаа-оноо баттыгар ылларбыт улуктуйбут ки?и олороро.
Горбачевка 45 м?н??тэ олорон, санаата т??эн, дуу?ата кураанахсыйан тахсыбыта. Ити аата, дойду салалтатын, партия ?тт?ттэн туох да ?й?б?л? ки?и кэтэ?иэ суох. Ити санаатын ССРС Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлэ А.И.Лукьяновы, ССРС Миниистирдэрин Советын бэрэссэдээтэлэ Н.И.Рыжкову, ССРС Верховнай Советын Национальностарын Советын бэрэссэдээтэлэ Р.Н.Нишановы, РСФСР Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Р.И.Хасбулатовы кытта к?рс????лэрэ эмиэ бигэргэппиттэрэ. Кинилэртэн сорохторо син интэриэ?иргээбит, ?йд??б?т курдук тутунналлар да, дьыалатыгар ?й??б?т?хт?р?. Араа?а, маннык ту?ата суох то?уй к?рс????лэр кэннилэриттэн республика бэйэтин ба?ын бэйэтэ бас билиннэ?инэ эрэ бала?ыанньатын к?нн?р?нэр кыахтаа?ын Михаил Ефимович бигэтик ?йд??б?т буолуохтаах.
* * *
Союз та?ымыгар Михаил Ефимович Россияны кытта курдук ?йд????н? к?рс?бэтэ?э. Ол да буоллар бу хайысха?а да?аны таах олорон биэрбэтэ?э. Ол туо?утунан 1991 сыл от ыйыгар ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентин Павлов Саха сиригэр кэлэ сылдьыыта буолбута.
Ол сыл с?рдээх куйаас, кураан сайын этэ. Онон буолла?а, ?й-санаа к???э с?ннь?нэн курааны утары охсу?ууга т?м?лл?б?тэ. Онно ханнык аныгылыы к??стээх дьа?алы ылыныы, олоххо киллэрии ньымаларын ту?аныы боппуруо?а республика салалтатын долгутара. Павлов чопчу ол кэм?э кэлбитэ.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=35969103) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.